Քորայ Չալըշքան` «Յուրաքանչյուր թուրք ինքն է տալու պատասխանը»

Ապրիլի 24-ին իր սյունակում Քորայ Չալըշքանը  գրում է. «Հետագայում հասկացա, թե ինչու ենք մենք այսքան հեռու մեր արմատներից. պարզվում է` այդ արմատները սնող հողի հանդեպ մեր արածն է պատճառը»:

Ես ձախակողմյան կողմնորոշում ունեցող երեխա էի: Փոքր էի, ծնողներս ուսուցիչ էին: Տանը Զյուլֆու էինք լսում, պողպատ կոփում: Գրադարանի բազմոցի տակից աչքի էր զարնում «Փիլիսոփայության տարրական սկզբունքները»: Նախկինում ընթերցելել էի Ռիոսի «Մարքսը` սկսնակների համար» աշխատությունը, որը թարգմանել էր Ջան Յուջելը: Սա այն գիրքն է, որն իրականում արդարության զգացում է ծնել իմ մեջ: Ինչու՞ ոմանք լավ չեն կարողանում ապրել, ինչու՞ ոմանք միշտ տառապում են…

Ես ձախակողմյան, Բողազիչիում (համալսարան Ստամբուլում-Ակունքի խմբ.) քաղաքագիտություն ուսումնասիրող, հետաքրքրասեր, ոգևորված երիտասարդ էի, ով կարծում էր, թե հեղափոխական պայքարի մեջ է մտել, սակայն ոստիկանությունից, կտտանքներից վախեցած, անհարգալից, իր մասին մեծ կարծիք ունեցող, ինքնավստահ երիտասարդ էի, ով կարծում էր, թե որոշ բաներ գիտի… Երիտասարդ էի, ով չէր մոռացել Ռիուսին ու Մարքսին… Թյուրըմբռնում թող չլինի, համալսարանը լավն էր, սակայն ինչ որ բան պակաս էր: Հետո հասկացա:

Հետո ինձ հետ ինչ-որ բան կատարվեց: Զգացի, որ նման եմ ոչ թե Նյու Յորքի մարդկանց, ինչպես կարծում էի, այլ` «հետևում մնացած» մեր Արևելքի` ասենք սիրիացի, պաղեստինցի, իրանցի մարդկանց, որոնք այդքան էլ եվրոպացի չեն: Այնտեղ 25 տարեկան հասակում հասկացա, որ կա Մերձավոր Արևելք կոչվածը: Միջին ալևելցի թուրք ձախակողմյան էի, որի արմատը օդում էր` Թուբա ծառի արմատի պես: Առաջին արձակուրդին Եգիպտոսում էի. արաբերենի կուրսերի էի գրանցվել: Անգլիայի դեսպանատանը: Եթե մի աստղագետ, երբ արագ կարդում էի Մարքսի գրքերը և, կարծես թե, ինտելեկտուալության գագաթնակետին էի, հարցներ` «Երկու ամառ հետո լեզու ես սովորում, որտե՞ղ և ի՞նչ լեզու», կասեի` «Եթե արաբերեն է, ապա աստված թող փորձանքից հեռու պահի»: Այսինքն` այդքան բան:

Հետո էի հասկանալու, թե որն է պատճառը, որ մենք մեր արմատներից այդքան հեռու ենք: Պարզվում է` այդ արմատները սնող հողի հանդեպ մեր արածն է պատճառը»:

Մեզ հետ մեծացածների դեմ մեր արածներից է գալիս: Մանդարլան մեծացել է որպես բամբակի մեջ պահված ձախակողմյան, չափազանց քննադատական մեծացած մտավորականի համար իր գոյության պայմաններից անտեղյակ լինելուց էլ ավելի իրոնիկ բան կա՞ այս կյանքում: Մտավորական, ով իր պատմությունը չգիտի… Ձախակողմյան, ով ոչինչ չի սովորել, քանի որ 1915 թ. չի համապատասխանել 1919, 1920, 1923 կամ էլ 1938 թվականին…

Հետո իմացանք: Նախ գիրք կարդացինք` ցասումով, տեղ-տեղ ժխտելով, մանր-մունր սխալներ գտնելով: Հետո իրար մեջ խոսեցինք, քննարկեցինք: Մեր շրջապատում նման քննարկում` ասյինքն` եղել է, թե՞ ոչ (խոսքը Ցեղասպանության մասին է-Ակունքի խմբ.), չկար: Մեզ սիրող, չսիրող, բարեկամ, թշնամի` բոլորը գիտեին: Թուրքիան Մերձավոր Արևելքի մի մասն էր: 1915 թ. Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստանի-Ակունքի խմբ.) բնակչության 10 տոկոսը 18 ամսվա ընթացքում ոչնչացվել էր: Այսօր 7.5 միլիոն մարդ կլիներ: Ծրագրվա՞ծ է եղել, թե՞ ոչ, նպատակադրվա՞ծ է եղել, թե՞ ոչ, ցեղասպանությու՞ն է, թե՞ ոչ: Յուրաքանչյուր թուրք ինքը պետք է տա պատասխանը:

Հայտնի է, որ խնդրի մասին գրելը մշտապես համապատասխանում է երեխաների տոնին: Ապրիլի 23-ին ինչքան դժվար է նման հոդված գրել: Մարդ ուրախանում և չի ուրախանում, չշփոթվել կարծրատիպերի մեջ, չփորձել տոնն ու մաթեմատիկան միասին օգտագործել… Ես էլ, շատ թուրք երեխաների նման, ապրիլի 23-ը հիշում եմ նախակրթարանովս. մեծացել եմ Զմյուռնիայի Բուջա գավառի Իշչիեվլերի թաղամասում: Հաճախել եմ նահանգապետ Ռահմի բեյի նախակրթարան:

Այդ ժամանակ մեզ ոչ ոք չսովորեցրեց, թե ով է Ռահմի բեյը: Օդրի Հեփբերնը նահանգապետ Ռահմի բեյի որդուն փրկած մի հոլանդացու թոռ է և այլն և այլն… Հետո իմացա, թե ով է եղել Ռահմի բեյը, իմացա` 1915 թ. Զմյուռնիայի նահանգապետ եղած ժամանակ ինչ է արել, ինչ չի արել, և պատճառը որն էր: Ըստ 1915 թ. չափորոշիչների` վատ մարդ չի եղել, սակայն առանց 1915 թ. մասին իմանալու` նույնիսկ չեք կարող բացատրել, թե ով է եղել Ռահմի բեյը:

Տարիներ անց ապրիլի 23-ին, երբ մտա նախակրթարանիս ինտերնետային հասցեն, տեսա, որ նախակրթարանի պատմության բաժինը դատարկ է: Այսօր էլ է դատարկ: Միգուցե կան մարդիկ, ովքեր հետաքրքրվում են, թե ով է եղել: Այս երեկո (հոդվածագիրը նկատի է ունեցել ապրիլի 24-ը—Ակունքի խմբ.) միանալու եմ Թաքսիմում լուռ նստածներին, ովքեր հիշելու են 1915 թ. ապրիլի 24-ը: Նրանք, ովքեր կգան ու կհետաքրքրվեն, ողջունելով կպատմեմ… Այստեղ մեր պատմությունն  ավարտին է հասնում:

25.04.2012

«Ակօս» շաբաթաթերթ

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net