Մալթայի աքսորյալները` ինչպես գիտեք

Այշե Հյուր

Ժողովրդահանրապետական կուսակցության նախագահ Դենիզ Բայկալը «Մուրճ» հեղաշրջման ծրագրի շրջանակներում ձերբակալության գործողությունները նմանեցրել է Մալթայի աքսորներին: Ճիշտն ասած` պաշտոնական պատմագրության գաղափարախոսությամբ դաստիարակված սերունդների համար լավ նմանեցում է: Սակայն մեկի համար, ով գիտի նաև պաշտոնական պատմագրության հակառակ երեսը, ամոթալի նմանեցում է, որովհետև Մալթա աքսորված անձանց մեծ մասն այն անձինք էին, ովքեր պատասխանատու էին այսօր ցեղասպանություն որակվող 1915 թ. տեղահանության ժամանակ գործած հանցանքների համար: Եվ այն, որ նրանք Մալթայից վերադարձան առանց դատվելու, ուներ իրենց ժամանակաշրջանի խառը պատճառները: Սակայն եթե Բայկալն ասում է, թե նմանություն կա, ուրեմն կա: Հավանաբար, ինչպես եղավ Օնուր Օյմենի` Դերսիմի վերաբերյալ ելույթի ժամանակ, այնպես էլ Բայկալի իթթիհադական ենթագիտակցությունն արթնացավ: Միգուցե այսպես քաջաբար Մալթայի հարցը բացելով` նպատակ ունեն 2010 թ. մարտի 4-ի ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատի Արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովում Հայոց ցեղասպանության փաստը ճանաչելու վերաբերյալ քվեարկության նախօրեին զոհերի ժառանգների վերքը ևս մեկ անգամ թարմացնել, ինչպես նաև ստեղծված լարվածությամբ պատին դեմ տալ Արդարություն և զարգացում կուսակցությանը: Միևնույն ժամանակ այն, որ Դերսիմի հարցում իրավացիորեն աղմուկ բարձրացնողները Մալթայի զարգացումներում լուռ են մնում, մտածելու տեղիք է տալիս: Հավանաբար այս երկրում «յուրաքանչյուրն իր համար է մուսուլման»:

Անտանտի անդամ երկրները ճնշում են գործադրում

Անցնենք Բայկալի` Մալթայի «հարգարժան» աքսորյալներին. Առաջին համաշխարհային պատերազմում Օսմանյան կայրության` պարտություն կրելուց և 1918 թ. հոկտեմբերի 30-ի Մուդրոսի զինադադարը ստորագրելուց հետո Անտանտի անդամ պետությունների առջև ծառացած ամենակարևոր խնդիրը Առաջին համաշխարհային պատերազմի և 1915 թ. տեղահանության հանցագործությունները դատարանին փոխանցելն էր: Սա պահանջում էին ոչ միայն դաշնակից ուժերը, այլև պալատական, ինչպես նաև Ազատություն և համաձայնություն կուսակցության շրջանակները: 1919 թ. փետրվարին Անգլիայի Արտգործնախարարության Ստամբուլի ներկայացուցիչը պաշտոնապես պահանջեց Անգլիային հանձնել Պոլսո Հայոց պատրիարքարանի օգնությամբ կազմած ցուցակում տեղ գտած պատերազմի և տեղահանության մեղավորներին: Չկարողանալով դիմակայել ճնչումներին` կառավարությունը, սկսած 1919 թ. հունվարի վերջից, 112 մեղադրյալի նետեց ժամանակի հայտնի «Բեքիր աղա» բանտ:

Սկսվում են դատավարությունները

Պատգամավորների պալատի առաջին հանձնաժողովի կողմից անցկացրած հետաքննության արդյունքում «մեկ միլիոն հայ և 550 հազար հույն սպանելու, ոչ մուսուլման փոքրամասնություններից կազմված բանվորական գումարտակներում 250 հազար հոգու սովի և աղքատության պայմաններում մահանալու» հիմնավորմամբ 1919 թ. փետրվարի 5-ին Ռազմական արտակարգ ատյանի դատարաններում սկսվեց պատերազմի և տեղահանության ժամանակ կատարված հանցագործությունների մեղավորների դատավարությունը: Առաջին պատիժը կայացվեց Բողազլյանի կայմակամ (հետագայում Յոզղաթի մութասարրըֆի տեղակալ) Քեմալ բեյի առընչությամբ: 1919 թ. ապրիլի 10-ին Քեմալ բեյի մահապատիժը Ստամբուլում մեծ ցույցի պատճառ հանդիսացավ: Ցույցը մեծ ազդեցություն ունեցավ կառավարության վճռականության վրա: 1919 թ. մայիսի 15-ին, երբ հույները զավթեցին Իզմիրը, հոգեբանական սլաքն ամբողջությամբ իթթիհադականներից այլ ուղղությամբ թեքվեց: Դամաթ Ֆերիդի կառավարությունը ժողովրդին հանգստացնելու համար ազատ արձակեց «Բեքիր աղա» բանտում բանտարկված 41 հոգու: Թե’ ազատ արձակելու, և թե’ ցույցերի պատճառով անհանգստացած անգլիացիները Դամաթ Ֆերիդ փաշայի առաջարկությամբ 1919 թ. մայիսի 28-ին անգլիացիների հսկողության տակ վերցրեցին «Բաքիր աղա» բանտում գտնվող 67 ձերբակալվածի, սեպտեմբերի կեսերին սրանցից 12-ին տարան Մուդրոս, իսկ մնացածին` Մալթա:

Անկարա–Ստամբուլ բախումը

Զուգահեռաբար անգլիացիները շարունակում էին ցուցակ կազմել: 1920 թ. հունվարին Գերագույն կոմիսարի ներկայացրած ցուցակում տեղ գտած 173 հոգուց 80-ին անգլիացիները ձերբակալեցին, երբ 1920 թ. մարտի 16-ին դաշնակից պետությունները «պաշտոնապես» գրավեցին Ստամբուլը: Այս անձանց թվում էին նաև Անկարայի մարդիկ: Այն, որ Ստամբուլի Ռազմական արտակարգ ատյանի դատարանը Մուստաֆա Քեմալին մահվան դատապարտեց (մինչ այդ ազգային–ազատագրական պայքարի կադրերի մահապատիժների թիվը հասել էր 100-ի), պատճառ հանդիսացավ, որպեսզի Անկարան սաստկացնի իր դիրքորոշումը: Օգոստոսի 11-ին Անկարայի կառավարությունը հայտնեց, որ «տեղահանության և այլնի» հետևանքով Ստամբուլի կառավարության կողմից կազմված Ստամբուլի Ռազմական արտակարգ ատյանի դատարանը ցրում է: Մուստաֆա Քեմալը հայտարարեց` եթե օգոստոսի 12-ին տեղահանության մեղադրանքով «հայրենիքի զավակներին» մահապատժի ենթարկեն, կախաղան են բարձրացնելու անգլիացի փոխգնդապետ Ռոուլինսոնին և մյուս անգլիացի գերիներին: Ռոուլինսոնը իրավասու էր Արևելյան Անատոլիայում և Կովկասում հաշտություն ապահովելու հարցում, գտնվում էր Էրզրումում: Մալթայում գտնվողների դիմաց որպես գրավ անձամբ Քյազըմ Կարաբեքիրն էր ձերբակալել նրան: Պետք է, որ սպառնալիքները ազդած լինեն, քանի որ դրանից հետո Ստամբուլում նոր ձերբակալություններ չեղան, իսկ Ռազմական արտակարգ դատարաններում այլևս մահապատժի որոշումներ չկայացվեցին: 1920 թ. հոկտեմբերի 17-ին Դամաթ Ֆերիթ փաշայի կառավարության հրաժարականը անգլիացիների կշիռը բավական նվազեցրեց:

Կոլեկտիվ հանցանք, կոլեկտիվ հանցագործներ

Անգլիացիները հասկացան, որ եթե նույնիսկ Մալթայում գտնվողները դատվել էին, միևնույն է, հնարավոր չէր նրանց պատիժն իրականացնել: Նախ` Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը (ՄԱԿ) 1915 թ. հայկական տեղահանություններն իրականացնելիս հանցագործության մեջ ներքաշել էր և’ ժողովրդի լայն զանգվածներին, և’ օսմանյան պետության քաղաքական, ղեկավար և ռազմական կադրերին: Այսինքն` կոլեկտիվ իրականացված հանցագործություն է: Մալթայում ձերբակալվածներին անհատական գործած հանցագործությունների համար դատել հնարավոր էր, սակայն հարկավոր էր թուրքական կողմի լայն համագործակցությունը: Մինչդեռ ո’չ անգլիացիները նրանց ստիպելու էներգիա և ցանկություն ունեին, ո’չ էլ թուրքերը` նրանց օգնելու նպատակ:

1920 թ. հուլիսին Ստամբուլի գլխավոր կոմիսարության աշխատակից Հարրի Հ. Լամբը իր զեկույցում հանցագործությունն ապացուցելու փաստաթղթեր գտնելու դժվարությունները սեղմ ներկայացնում է այսպես.

1) Կենտրոնական կառավարության կամ նահանգապետարանի իրավասուների կողմից այս հարցի շուրջ ցանկացած հրամանի կամ հրահանգների վերաբերյալ որևէ թուրքական փաստաթուղթ ներկայացնել անհնար է:

2) Դաշնակից պետությունների կառավարությունները տատանվում են մասնակցել մեղավորների դատավարությանը:

3) Միջին Արևելքի պաշտոնյաներն ամբողջովին անտարբեր են:

4) Վիլայեթներում հայ չափահաս արական բնակիչներն ու գրեթե ողջ մտավորականները սպանվել են:

5) Երբ ձերբակալում էին անձանց, ովքեր կարողանում էին ապացույց ներկայացնել, աղմուկ բարձրացնելու համար բավարար հասարակական վստահություն չկար, այս հարցի շուրջ դաշնակիցների նպատակները վստահություն չէին ներշնչում:

6) Հետո հայտարարաեցին, որ Մալթա աքսորվածներին արձակելու են (FO 371/6500, w.2178, appendix A (dosya 385-118, 386-119):

Անգլիացիները, վերջին ջանքերը գործադրելով, դիմեցին ամերիկացիներին, որովհետև նրանց ձեռքում կարևոր պահոց կար, սակայն այնտեղից ևս բացասական պատասխան եկավ. ամերիկացիները ևս քեմալականների հետ բախվելու նպատակ չունեին: Ապացույցների բացակայության հետ մեկտեղ թուրքական կողմի վրա ճնշում բանեցնելու հնարավորությունն ամբողջությամբ հօդս ցնդեց, երբ Սևրի պայմանագիրը կիրառության մեջ չդրեցին:

Ստորագրվում է կլիրինգային համաձայնագիր

Վերջում անգլիացիները սկսեցին քեմալականների մոտ գերի պահվող 29 անգլիացու Մալթայի 150 ձերբակալվածներից ընտրովի 64-ի հետ փոխանակելու ուղիներ փնտրել: Անկարայի արտգործնախարար Բեքիր Սամին (Քունդուհ) անգլիացիների հետ լոնդոնյան բանակցությունների ընթացքում 1921 թ. մարտի 16-ին ստորագրեց կլիրինգային համաձայնագիր, համաձայն որի` Մալթայից ազատ արձակված անձինք դատվելու են Անկարայում այնպես, ինչպես գերմանացի պատերազմի հանցագործները դատվեցին Լայպցիգում: Անգլիացիները 1921 թ. ապրիլի 29-ին ազատ արձակեցին 4 թուրք ձերբակալվածի, որոնք իրենց հնարավորություններով մեկնեցին Սիցիլիա: Հաջորդ օրը 33 թուրք ձերբակալվածի անգլիական նավով տարան Տորոնտո: Ի հավելումն սրա` հատուկ հրամանով ազատ արձակվեց ևս երեք հոգի: Հերթը հասավ անգլիացի գերիների ազատ արձակմանը, սակայն երբ 1921 թ. մայիսի 8-ին Բեքիր Սամի բեյին Լոնդոնում անգլիացիների հետ (նաև` իտալացիների և ֆրանսիացիների հետ) առանց Անկարայի հավանության համաձայնագիր ստորագրելու հիմնավորմամբ ազատեցին արտգործնախարարի պաշտոնից, անգլիացիները մնացին առանց զրուցակցի: Երբ հայտնի դարձավ, որ մայիսի 12-ին անգլիահպատակ հնդիկ Մուստաֆա Սագիրը Մուստաֆա Քեմալի նկատմամբ մահափորձ կատարելու մեղադրանքով դատապարտվել է մահապատժի, կասկածները բավականին մեծացան: Անգլիացիները պահանջել էին, որ այս անձին ևս ներառեն փոխանակվողների ցուցակի մեջ, սակայն մայիսի 26-ին Մուստաֆա Սագիրը մահապատժի ենթարկվեց: Սրանից անմիջապես հետո անգլիական կողմը հայտարարեց, որ Մալթայում պահելու է 24 հոգու, որոնց մտադիր էր ազատ արձակել:

Անկարան սպառնում է

Հունիսի վերջերին Անկարայից ստացած նամակում վճռական ասվում էր, որ Բեքիր Սամիի կնքած պայմաագիրն Անկարան չի ճանաչում, և եթե անգլիացիների մոտ գտնվող բոլոր գերիներն ազատ չարձակվեն, ազատ չեն արձակվելու նաև անգլիացի գերիները (մինչև այդ 29 անգլիացի գերիներից ազատ էր արձակվել միայն հինգը):

1921 թ. սեպտեմբերի 6-ին, երբ Մալթայում գտնվող 16 թուրք գերի, օգտվելով թույլ հսկողությունից, կարողացավ փախչել կղզուց, անգլիացիները հանձնվեցին` համաձայնվելով փոխանակել բոլոր գերիներին: 1921 թ. հոկտեմբերի 31-ին թուրք ձերբակալվածներին տեղափոխող «H.M.S. Chrysanthemum» և «H.M.S. Montenol» նավերը և անգլիացի գերիներին տեղափոխող «H.M.S. Centaur» նավերը նույն պահին հասան Ինեբոլու, փոխանակումը տեղի ունեցավ: Մալթա ասքորվածները մասնակցեցին Ազգային ազատագրական պայքարին, և ինչպես կարելի է ենթադրել, երբեք չդատվեցին: Այսինքն`գործած հանցանքից ազատվեցին ոչ թե դատարանի որոշմամբ, այլ` ներքին և արտաքին ուժերի քաղաքական որոշումներով…

Մի անգլիացու զեկույցում տեղ գտած նախադասությունը բավականին հակիրճ ներկայացնում է, թե ինչու Մալթա ասքորվածներին ազատ արձակեցին. «Այս մարդկանց մասին որքան քիչ բան ասենք, այդքան ավելի լավ (…) Որքան որ հնարավոր է, փորձել եմ պարզաբանել, թե Մալթա աքսորված թուրքերին ինչու ազատ արձակեցինք: Կարծում եմ` յուրաքանչյուրն ինձ պես կվարվեր (…) Խորհրդարանականների մեջ իշխոմ է այն կարծիքը, որ մի անգլիացի գերին համարժեք էր մի նավ լի թուրքի: Ահա այս պատճառով փոխանակում կատարվեց»:

***

Մալթան որպես երաշխավորագիր

Մալթա աքսորվածների մեծ մասը հանրապետական շրջանում կարևոր պետական պաշտոններ զբաղեցրեց: Սաիդ Չեթինօղլուն, ով գրել է «Մալթայի փաստաթղթերը, պատերազմի թուրք հանցագործների մասին Անգլիայի Արտգործնախարարության թղթապանակը (Բելգե 2007)» գրքի նախաբանը, որից օգտվել եմ այս հոդվածը գրելիս, տարիներ ի վեր այս անձանց հետքերով է գնում: Քանի որ 1934 թ. ազգանվան մասին օրենքն ընդունելուց հետ նրանց մեծ մասի հետքերը կորսվեցին, Չեթինօղլուն կարողացել է ճշտել տեղահանության միայն որոշ մեղավորների` հանրապետական շրջանում զբաղեցրած պաշտոնները:

►Աբդուլհալիք Ռենդա: Տեղահանութան ժամանակ եղել է Բիթլիսի և Հալեպի նահանգապետ: Թալեաթ փաշայի աներորդին է: Աբդուլհալիք բեյը, ով 1917 թ. մի կարճ ժամանակահատված ստանձնել է Ներքին գործերի նախարարության խորհրդականի պաշտոնը, պատասխանատու է Բիթլիսի և Հալեպի հայերի կոտորածերի համար, Մալթայից վերադառնալուց հետո եղել է Չանքըրըի պատգամավոր, Զմյուռնիայի նահանգապետ, 1924-1930 թթ. աշխատել է Ֆինանսնեի և Պաշտպանության նախարարություններում, եղել է Ռազմածովային նախարարի տեղակալ: 1935 թ. ընտրվել է ԹԱՄԺ-ի նախագահ` ստանձնելով այս պաշտոնը մինչ 1946 թ., որից հետո Հասան Սաքայի կառավարությունում ստանձնել է պետնախարարի պաշտոն:

►Շյուքրյու Քայա: Տեղահանության ժամանակ Փախստականների և աշիրեթների հարցերով տնօրեն Շյուքրու բեյը, ով կրում է Հալեպի և Ադանայի նահանգների տեղահանությունների պատասխանատվությունը, Մալթայից փախչելուց հետո որոշ ժամանակ մնացել է Իտալիայում և Գերմանիայում: Թուրքիա վերադառնալուց հետո ընդգրկվել է Լոզան մեկնող պատվիակության կազմի մեջ: Եղել է Զմյուռնիայի քաղաքապետ: 1923 թ. եղել է Մուղլայի (Մենթեշե) պատգամավոր, 1924 թ. մինչ Մուստաֆա Քեմալի մահը ստանձնել է Գյուղատնտեսության, Արտգործնախարարության և Ներքին գործերի նախարարի պաշտոնը:

►Ռեֆեթ Բելե: Ռեֆեթ փաշային, ով 1916-1917 թթ. ձմռանը եղել է Սամսունի և շրջակայքի զինվորական նահանգապետը, Սամսունի և շրջակայքի հույների տեղահանության մեղադրանքով ուղարկել են Մալթա: Հանրապետական շրջանում նա եղել է Ներքին գործերի և Պաշտպանության նախարար:

►Հասան Թահսին Ուզեր: Տեղահանության ժամանակ, որպես Վանի և Էրզրումի նահանգապետ, հայերի տեղահանւթյունների մեջ պատասխանատվություն կրելու մեղադրանքով Մալթա ուղարկված Հասան Թահսին բեյը Մալթայից վերադառնալուց հետո հերթականությամբ Մեջլիսում եղել է Զմյուռնիայի, Արդահանի, Էրզրումի և Կոնիայի պատգամավոր: 1935 թ. աշխատել է բանակային 3-րդ կորպուսի ընդհանուր տեսչությունում, որը հանդիսանում էր ԺՀԿ-ի «Արտակարգ իրավիճակների նահանգապետարանը»: Այստեղ աշխատել է մինչև. Մահը` 1939 թ:

►Միդհատ Շյուքրյու Բլեդա: Տեղահնության ժամանակ ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղար, Կրթության նախարար եղած Միդհատ Շյուքրյու բեյը Մալթայից վերադառնալուց հետո, մերժելով Մուստաֆա Քեմալի` միասին աշխատելու առաջարկը, բնակվել է Զմյուռնիայում և զբաղվել առևտրով: 1926 թ. Զմյուռնիայի մահափորձի դատավարության շրջանակներում ձերբակալվել է, արդարացվելուց հետո կրկին Մուստաֆա Քեմալի առաջարկով ընտրվել է Սվասի անկախ պատգամավոր: Մուստաֆա Քեմալը նրան երաշխիք է տվել` ասելով, որ եթե չկարողանա Սվասից պատգամավոր ընտրվել, ողջ Սվասի ընտրությունները չեղյալ կհայտարարի: Մինչև 1950 թ. չորս շրջան եղել է պատգամավոր:

►Հալիլ Մենթեշե: ՄԱԿ-ի ժամանակ եղել է Պատգամավորների պալատի նախագահ, ստանձնել է Ներքին գործերի, Արդարադատության և Արտգործնախարարների պաշտոնը: Տեղահանության և պատերազմի հանցագործությունների պատճառով օսմանյան իրավասուների կողմից անգլիացիներին հանձնված Հալիլ բեյը Մալթայից վերադառնալուց հետո պետական պաշտոն չի ստանձնել: Մասնակցել է 1924 թ. Առաջադիմական հանրապետական կուսակցության ստեղծմանը: 1926 թ. Զմյուռնիայի մահափորձի դատավարության շրջանակում ձերբակալվել է, սակայն արդարացվել է: 1931 թ., որպես ԺՀԿ-ի անկախ թեկնածու, ընտրվել է Զմյուռնիայի պատգամավոր: Մինչև 1948 թ. եղել է Զմյուռնիայի պատգամավոր:

►Ալի Ջենանին: Տեղահանության ժամանակ եղել է Հալեպի պատգամավոր և կրում է Այնթափի հազարավոր հայերի տեղահանության պատասխանատվությունը, Մալթայից վերադառնալուց հետո ընտրվել է պատգամավոր, 1924-1926 թթ. ստանձնել է Առևտրի նախարարի պաշտոնը:

►Ալի Չեթինքայա: Հատուկ կազմակերպության անդամ, Աֆյոնի պատգամավոր Քել Ալին հանրապետական շրջանում հայտնի Անկախության դատարանի նախագահ և Հանրօգուտ աշխատանքների նախարար է եղել:

 ►Աքա Գյունդյուզ: ՄԱԿ-ի անդամ Հուսեին Էնիս Ավնին հանրապետական շրջանում վերցրել է Աքա Գյունդուզ անունը: 1932-1946 թթ. եղել է պատգամավոր:

►Սաբիթ Սաղըրօղլու, տեղահանության ժամանակ եղել է Խարբերդի նահանգապետ: Նրան, որպես Դերսիմի շրջանի հայերի կոտորածների պատասխանատու, աքսորել են Մալթա: Այնտեղից վերադառնալուց հետո, որպես պարգև, դարձել է ԹԱՄԺ-ի Երզնկայի պատգամավոր:

►Ահմեդ Մուամմար Ջանքարդեշ: Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կրակոտ անդամ, տեղահանության ժամանակ Սվասի և Կոնիայի նահանգապետ եղած Ահմեդ Մուամմեր բեյին Անկարան նախ նշանակել է Սվասի մութասարրըֆ, այնուհետև դարձել է Սվասի պատգամավոր:

►Ալի Մյունիֆ Եղենե: 1913-1915 թթ. եղել է Հանրօգուտ աշխատանքների նախարար, 1915-1916 թթ.` Լիբանանի նահանգապետ, 1918 թ.` ՄԱԿ-ի կենտրոնական կոմիտեի անդամ: Լիբանանի հայերի և մարիոնիտների դեմ կատարված կոտորածների պատճառով Մալթա աքսորված Ալի Մունիֆ բեյը հանրապետության հռչակումից հետո եղել է Ադանայի (Սեյհան) քաղաքապետ, հետագայում` Մերսինի և Ադանայի պատգամավոր:

►Մուստաֆա Ռեշադ Միմարօղլու: 1915 թ.` Ստամբուլի քաղաքական ոստիկանության պետ, 1917-1918 թթ. Չանքըրըի և Բոլուի մութասարրըֆ եղած Մուստաֆա Ռեշադ բեյը Մալթայից վերադառնալուց հետո հերթականությամբ եղել է Թոքաթի մութասարրըֆ, Ադանայի նահանգապետ, Պետխորհրդի նախագահ, Զմյուռնիայի պատգամավոր, ԺՀԿ-ի Ստամբուլ նահանգի ներկայացուցիչ:

►Ալի Իհսան Սաբիս: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ բանակի և կորպուսի հրամանատար Ալի Իհսան փաշան Վանում, Մոսուլում և Ուրմիայում քրիստոնյաների կոտորածը փաստացիորեն ղեկավարելու և Քութ ուլ Ամմարեի պաշարումից և գրավելուց հետո անգլիացի պատերազմի գերիներին սպանելու մեղադրանքով ուղարկվել է Մալթա: Մալթայից վերադառնալուց հետո նշանակվել է Արևմտյան ռազմաճակատի առաջին բանակային կորպուսի հրամանատար, սակայն ռազմաճակատի հրամանատար գնդապետ Իսմեթ բեյի հետ տարաձայնություններ ունենալու պատճառով նախքան մեծ հարձակումը ազտվել է պաշտոնից և թոշակի անցել:

►Սուլեյման Նեջմի Սելամն: Տեղահանության ժամանակ եղել է Սամսունի մութասարրըֆ, և Սամսունում որոշ հայերի սպանության անմիջական պատասխանատվությունը կրելու մեղադրանքով ուղարկվել է Մալթա, 1923 թ. նշանակվել է Քաստամոնուի նահանգապետ, որից հետո ԹԱՄԺ-ում եղել է Սամսունի պատգամավոր:

►Զյուլֆլյու Թիգրել: Օսմանյան կայսրության ժամանակ եղել է Դիարբեքիրի պատգամավոր, Դիարբեքիրի հայերի զանգվածային կոտորածների ժամանակ դերակատարում ունեցած Զյուլֆլյու բեյը նաև նոր շրջանի Դիարբեքիրի պատգամավորն էր: Նա պատվիրակության կազմում որպես «քուրդ ներկայացուցիչ» մեկնել է Լոզան:

►Արիֆ Ֆևզի Փիրինչիօղլու: Օսմանյան ժամանակաշրջանում Դիարբեքիրի պատգամավոր Արիֆ Ֆևզի բեյը նոր շրջանում եղել է Դիարբեքիրի պատգամավոր և Հանրօգուտ աշխատանքների նախարար:

►Քարա Վասըֆ: Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կարևոր դեմքերից մեկը` Քարա Վասըֆ բեյը, Ազգային ազտագրական պայքարին մասնակցել է որպես Սըվասի պատգամավոր, սակայն Մուստաֆա Քեմալի հետ տարաձայնություններ է ունեցել և 1926 թ. Իզմիրի մահափորձի դատավարության պատճառով մահապատժի է ենթարկվել:

►Իսմայիլ Ջանբուլութ: Իթթիհադականների Անվտանգության գլխավոր տնօրեն, Ստամբուլի քաղաքապետ և Ներքին գործերի նախարար Իսմայիլ բեյի Մալթայից վերադառնալուց հետո որպես Ստամբուլի պատգամավոր մասնակցել է Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովին: Սակայն նա իր ընկերների նման երջանիկ չէր. 1926 թ. Իզմիրի մահափորձի դատավարության շրջանակում մահապատժի է ենթարկվել:

►Ֆազըլ Բերքի Թումթուրք: Դոկտոր Ֆազիլ բեյը, ով Չանքըրըի (Քասթամոնու) պատգամավոր եղած ժամանակ որպես Սվազի նահանգապետ Մուամմեր բեյի օգնական` Սվազի հայերի կտորածների ժամանակ կարևոր դեր խաղալու հիմնավորմամբ ուղարկվել է Մալթա, հանրապետական շրջանում անդամակցել է Կարմիր Մահիկի ղեկավար խորհրդին:

►Մուսա Հիլմի Դեմոքան: Քըրշեհիրի մութասարրըֆ Մուսա Հիլմի բեյը, ով տեղահանությսունների ընթացքում Քըրշեհիրի հայերի նկատմամբ իրականացրած հանցագործությունների պատճառով աքսորվել է Մալթա, դեռևս այնտեղ գտվելու ժամանկ ընտրվել է ԹԱՄԺ-ում Քըրշեհրի պատգամավոր:

►Իլյաս Սամի բեյ: Օսմանյան ժամանակաշրջանում Մուշի պատգամավոր Հաջի Իլյաս Սամի բեյը Մալթայից վերդառանալուց հետո եղել է նախ` Մուշի, այնուհետև` Բիթլիսի պատգամավոր:

►Վելի Նեջդեթ Սյունքըթայ: Դիարբեքիրի հայերի կոտորածների պատասխանատվությունը կրող Վելի Նեջդեթ բեյը, ում ուղարկել են Մալթա, եզակի անձանցից է, ով Մալթայից վերադառնալուց հետո պետական պաշտոն չի ստանձնել, զբաղվել է առևտրով: 1937 թ. զբաղեցրել է Անկարայի Առևտրի պալատի նախագահի պաշտոնը:

►Մեհմեդ Էջզաջըբաշի: Երզնկայի հայտնի ընտանիքներից մեկի անդամ, ՄԱԿ-ի անդամ հազարապետ Էջզաջը Մեհմեդ բեյը, որպես Երզնկայի և Քեմախի տեղահանությունների և կոտորածների պատասխանատու, աքսորվել է: Հանրապետական ժամանակաշրջանում Մեհմեդ բեյը դարձել է հայտնի Էջզաջըբաշը դեղագործական ձեռնարկության հիմնադիր:

►Գալաթացի Շևքեթ: Մալթայից վերադառնալուց հետո առևտրով զբաղված Գալաթացի Շևքեթ բեյը ՄԱԿ-ի Ստամբուլի կենտրոնական հրամանատարն էր:

►Քարա Քեմալ: ՄԱԿ-ի կենտրոնական կոմիտեի անդամ, Պարենի մատակարարման նախարար Քարա Քեմալ բեյը Մալթայի աքսորից հետո փորձեց վերականեդանացնել ՄԱԿ-ը: 1926 թ. Զմյուռնիայի մահափորձի դատավարության շրջանակում հեռակա դատապարտվել է մահապատժի: Հասկանալով, որ բռնվելու է, ինքնասպանություն է գործել:

Հանրապետության շաղախը

Չպետք է մոռանանք, որ Մալթա աքսորվածների կազմում եղած այնպիսի մարդիկ, ինչպիսիք են Յակուբ Շևքի (Սուբաշը) փաշան, Ջևաթ (Չոբանլը) փաշան, դոկտոր Էսադ (Ըշըք) փաշան, Զիա Գյոքալփը, Հուսեին Ջահիդը (Յալչին), Ալի Ֆեթհին (Օքյար), Հուսեին Ռաուֆը (Oրբայ), Ահմեդ Ագաևը (Աղաօղլու), ովքեր ՄԱԿ-ի քաղաքականության ձևավորման և կյանքի կոչման մեջ կարևոր դեր են խաղացել, հանրապետական շրջանում պարգևատրվել են պատգամավորի, նախարարի, նախագահի և գեներալի պաշտոններով:

Բնականաբար, տեղահանության և պատերազմի հարյուրավոր մեղավորներ կային, որոնց Մալթա չէին աքսորել: Նրանց ևս չդատեցին, հանրապետական շրջանում կարևոր պաշտոնների նշանակեցին: Այսպիսով` տեղահանության և պատերազմի հանցագործները մասնակցեցին հանրապետության հիմնադրմանը: Ժամանակի ընթացքում այս անձանց երեխաների, թոռների մեջ եղան ոմանք, ովքեր պետական կարևոր պաշտոններ ստանձնեցին: Այսպիսով` ՄԱԿ-ի մտայնությունը (եթե որոշակի փոփոխություններ է կրել, ապա առնվազն հայոց տեղահանության մոտեցման տեսանկյունից) ձգվել մինչ մեր օրեր: Այն, ինչ լսեցինք Դենիզ Բայկալից, ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ այս ճշմարտության հաստատումը: Բայկալի` Մալթայի աքսորյալների և «Մուրճ» հեղաշրջման մասնակիցների միջև անցկացրած զուգահեռը այլ իմաստ է հաղորդում այս պատմությանը: Թեև անցել է 95 տարի, սակայն ահա այս շարունակականության պատճառով (կարող եք ասել նաև` համամեղսակցություն) է, որ թույլ չի տրվում, որպեսզի 1915 թ. հայոց տեղահանության (կարող եք ասել նաև` ցեղասպանություն) վերաբերյալ ճշմարտությունը պոռթկա: Այս մտայնության հարազատության (կարող եք կոչել «Մալթայի եղբայրություն») պատճառով այս երկիրը շարունակաբար ապրում է հեղաշրջման մթնոլորտում:

Օգտագործված գրականության ցանկ

1.Vartkes Yeghiayan, Malta Belgeleri, İngiltere Dışişleri Bakanlığı Türk Savaş Suçluları Dosyası, (Թուրքերեն թաչգմանությունը` Ժուլիդե Դեղիրմենջիլեր), Belge Yayınları, Ağustos 2007.

2.Taner Akçam, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu, İmge Kitabevi, 2002; Bilal N. Şimşir, Malta Sürgünleri, Bilgi Yayınevi, 1985.

http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-malta-surgunlerini-nasil-bilirsiniz.htm

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net