Անահիտ Աստոյան
Մատենադարանի ավագ գիտաշխատող
«Քրիստոնյա հայ պաշտոնյաներ ընտրեք, քանզի նրանք ավելի ճարտարությամբ, անխոնջ և անձնվեր կերպով կկատարեն իրենց պարտականությունները և տերության գործերը հսկայի քայլերով առաջ կտանեն»:
Եգիպտոսի փոխարքա Մեհմեդ Ալի փաշայի խորհուրդը օսմանյան իշխանություններին:
XIX դարի կեսերին սուլթանին պատկանող անձնական անշարժ կալվածքները հասսա անունն էին կրում: Սուլթան Աբդուլ Համիդի օրոք բոլոր անտեր և լքյալ կալվածքները (տուն, ագարակ, հողատարածքներ, հանքեր) արձանագրվեցին նրա անունով: Դրանց կառավարումը և մատակարարումը հանձնվում էր երկրի ամենակարող տնտեսագետներին: Նրանք իրավասու էին պալատին առնչվող ծախսերը քննելու, պալատականների ամսավճարները որոշելու և բաշխելու: Նրանց էր վերապահված պալատի ընդանուր կարիքների մատակարման ապահովումը և այդ աշխատանքների հսկողությունը:
Աբդուլ Համիդ Բ-ն իր անձնական գանձերը վստահեց միայն հայերին: Սուլթանի անձնական գանձերի նախարարի պաշտոնը վարեցին Հակոբ փաշա Գազազյանը, Միքայել փաշա Փորթուգալը և Հովհաննես փաշա Սագըզը:
Հակոբ փաշա Գազազյանը (1838-1891) ինքնակրթությամբ տիրապետել է թուրքերեն և ֆրանսերեն լեզուներին և հմտացել հաշվապահության մեջ և բացառիկ ձիրք է ցուցաբերել այս ասպարեզում: Որոշ ժամանակ առևտրով զբաղվելուց հետո սկսել է վարել պետական պաշտոններ, ուր և աչքի է ընկել իր պատասխանատվությամբ, գործիմացությամբ և մասնագիտական հմտությամբ: Օսմանյան դրամատան թարգմանական դիվանի տնօրենի պաշտոնը վարելիս` կապեր է հաստատել պետության գանձային պաշտոնյաների և սուլթանական պալատի հետ: Օսմանյան դրամատան համար կատարել է շահութաբեր ձեռնարկներ: Երբ սուլթան Աբդուլ Համիդ Բ-ն կամեցավ կարգավորել անքունի անձնական գանձերի հաշվապահական գործերը` դրամատան տնօրինությունը, այդ գործիի համար հարմար գտնելով Հակոբ Գազազյանին` նրան ներկայացրել է սուլթանին: Այդ պաշտոնում նա կարողացել է հաջողությամբ կատարել իրեն հանձնարարված գործը, որի համար արժանացել է սուլթանի գնահատանքին, և նրան է հանձնվել անձնական գանձերի նախարարի պաշտոնը: Գազազյանը կարևոր բարենոգումներ է կատարել արքունի անձնական գանձերի մատկարության մեջ: Նա կարողացել է կանոնավորել ծախսերը և մանրակրկիտ հսկողության տակ դնել դրանք: Նրան հաջողվել է շահութաբեր դարձնել արքունի շատ ագարակներն ու կալվածքները: Սուլթանը, գոհ մնալով իր պաշտոնիայի արդյունավետ և հավատարիմ ծառայությունից, նրան շնորհում է փաշայի տիտղոս, վեզիրության ավագ աստիճան և նշանակում ֆինանսների նախարարի պաշտոնում: Սակայն այս գերատեսչությունում Հակոբ Գազազյանի ծրագրած բարենորոգումների դեմ հանդես են գալիս իր պաշտոնակիցները, որը և պատճառ է դարձել նրա հրաժարականի: Սուլթանը համոզված էր, որ երկրի ֆինանսների բարվոք վիճակը Հակոբ փաշայի պես ձեռներեց, հավատարիմ և ուղղամիտ պաշտոնյայի կարիքն ունի, ուստի ընդարձակ իրավասություններով նրան կրկին ֆինանսների նախարար է նշանակում: Այս անգամ նրան հաջողվել է իրականացնել իր ծրագրած բարենորոգումների մեծ մասը և շահել Եվրոպայի վստահությունը: Հակոբ փաշա Գազազյանը անդամակցել է Պետական խորհրդին և ընտրվելՕսմանյան առաջին խորհրդարանի երեսփոխան:
Փարիզի «Լը Թան» թերթը 1913 թվականի մարտի 29-ի համարում տպել է սուլթան Աբդուլ Համիդի Բ-ի հայտնած կարծիքը Հակոբ և Փորթուգալ փաշաների գործունեության մասին.«Եթե կարողացա մեծ հարստության տեր դառնալ, ապա պարտական եմ Հակոբ փաշային: Նա էր, որ լքյալ կալվածքները արքունիքին հատկացնելու գովելի գաղափարն ունեցավ: Իմ ունեցած հարստությունը անշարժ կալվածքներիս եկամուտների արդյունքն է: Հակոբ փաշան առաջնակարգ տնտեսագետ էր: Նա կարողացավ իմ անշարժ գույքերի, կալվածքների հասույթները շահութաբեր դարձնել և դրա շնորհիվ տարեկան 500.000 ոսկու շահույթ ապահովել: Հակոբ փաշային հաջորդած Միքայել փաշա Փորթուգալը նույնպես շատ կարող և ճարտար տնտեսագետ էր: Նա զգալիորեն ավելացրեց իմ եկամուտները: Իր արդյունավետ գործունեության շնորհիվ իմ կալվածքների շահույթները ութ միլիոնից անցան՚:
Հակոբ փաշա Գազազյանը անդամակցել է Պետական խորհրդին և ընտրվել օսմանյան առաջին խորհրդարանի երեսփոխան:
Ազգային շրջանականերում Հակոբ Գազազյանը անդամակցել է թաղական խորհուրդներին, Ազգային երեսփոխանական և Քաղաքական ժողովներին: Եղել է Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց վանքի բարերարներից:
Միքայել փաշա Փորթուգալը (1842-1897) Կ.Պոլսում հայ կաթոլիկների վարժարանում աշակերտել է Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանին, իսկ Փարիզի Մուրատյան վարժարանում` Գաբրիել Այվազովսկուն և Ղևոնդ Ալիշանին: Տիրապետել է թուրքերեն, պարսկերեն, ֆրանսերեն և անգլերեն լեզուներին: Կ.Պոլիս վերադառնալուց հետո իր փայլուն կրթության և բացառիկ ունակությունների շնորհիվ կարգվել է կայսերական իշխանների դաստիարակ և միևնույն ժամանակ որպես թարգմանիչ աշխատակցել է Բարձրագույն դռան թարգմանչաց դիվանին: Վարել է Կ.Պոլսո մաքսատան տնօրենի պաշտոնը: Այս պաշտոնավարության շրջանում նրա նախաձեռնությամբ ընդունվել է դրոշմաթղթերի և կնքադրոշմի օրենքը, որի կիրառումը ավելացրել է տերության եկամուտները: 12 տարի վարել է Երկրագործական դրամատան տնօրենի պաշտոնը: Այս դրամատան 450 մասնաճյուղերի հիմնումը Միքայել փաշայի ջանքերի արդյունքն էր: 1887թ. նշանակվում է Ֆինանսների նախարարության փոխնախարարի պաշտոնում: Այնուհետև հիմնել է Հողագործական դրամատուն և դարձել դրա տնօրենը: Հակոբ փաշա Գազազյանի մահվանից հետո սուլթան Աբդուլ Համիդ Բ-ն Միքայել Փորթուգալյանին նշանակում է իր անձնական գարձերի նախարարի պաշտոնին և շնորհում նրան վեզիրի աստիճան ու փաշայի տիտղոս: Այս պաշտոնում նա նպաստել է իր ղեկավարած հաստատության հարստացմանը և իր տարբեր ձեռնարկներով ավելացնել շահույթները: Միքայել փաշայի ծրագրով է ձեռնարկվել Սելանիկի նավահանգստի կառուցումը, որը ավարտին է հասել նրան հաջորդող Հովհաննես փաշայի պաշտոնավարման ժամանակ: Զարկ է տվել Հերեքեի գործարանի արտադրությանը:
Միքայել փաշան եղել է 1877 թվականին բացված քաղաքական պետական բարձրագույն վարժարանի` Մեքթեփը Մյուլքիեի ելևմտական (ֆինասիստական) ամբիոնի հիմնադիրը: Երկար տարիներ դասավանդելով այս ուսումնական հաստատությունում` երկրի համար պատրաստել է բազմաթիվ մասնագետներ: Ինչպես Յովհաննես Սագըզը` կայսրություն տնտեսագիտության, Միքայել Փորթուգալն էլ ֆինանսների ոլորտի հիմնադիրն է:
Այն պատիվներին, աստիճաններին և դիրքին, որին արժանացել էր Միքայել փաշա Փորթուգալը, հասել էր միայն իր կարողությունների, խելքի և պարկեշտություն շնորհիվ: Նրա նկարագրին անհարիր էր քծնանքը: Իր արժանապատիվ կեցվածքը պահեց սուլթան Աբդուլ Համիդի կողքին` նրա անձնական գարձերի նախարարի պաշտոնում: Համիդյան կոտորածներից հետո, Միքայել փաշան մերժել է ստորագրել սուլթանին` հայ երևելիների կողմից ստրկական ոճով գրված հայերի հավատարմության մասին երաշխավորագրի տակ:
1903 հրատարակվել է Միքայել Փորթուգալի «Եղիշէ Վարդապետի Վասն Վարդանայ Եւ Հայոց Պատերազմին Եւ Քննադատութիւնք Միքայէլ Փաշայի Փորթուգալ» քննական արժեքավոր ուսումնասիրությունը:
Հովհաննես փաշա Սագըզ (1836-1912)Ş 1846-1852թթ. ուսանել է Փարիզի Մուրատյան վաժարանում: Տիրապետել է թուրքերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, պարսկերեն լեզուներին: Խորացրել է քաղաքագիտության և տնտեսագիտության մասին իր գիտելիքները: 1856- թ. սկսել է աշխատակցել Արտաքին գործոց նախարարության թարգմանությանց դիվանում: 1863 թ. որպես մամուլի տեսուչ և թարգմանության ու խմբագրության խորհրդի անդամ` պաշտոնավարել է կրթական նախարարությունում: 1868-ին Պետական խորհրդի սկզբնավորման շրջանում դարձել է դրա դատական բաժնի առաջին խորհրդական, իսկ նույն տարվա ավարտին արդեն անդամակցել է Պետական խորհրդին: 1871 թվականին, այդ պաշտոնին գտնվելով հանդերձ, վարել է Արտաքին գործոց նախարարության ընդհանուր քարտուղարի փոխանորդի պաշտոնը նույնպես: Հովհաննես Սագըզը 1872-ին վարել է Առևտրի նախարարության փոխնապարարի, 1875-ին առևտրական վերաքննիչ ատյանի քարտուղարի տեղակալի, իսկ 1876-ին` Կրթական նախարարության փոխնախարարի պաշտոնները: 1879-ին դառնում է Հաշվակալության ատյանի ընդհանուր դատախազ: Այս պաշտոնը վարել է 17 տարի: Այս ատյանի նախագահն էր Հովհաննես Չամիչը, որը հետագայում դարձավ առևտի նախարար: 1896-ին Հովհաննես Սագըզը աշխատակցում է Պետական խորհրդի քաղաքային բաժնին: 1897թ. Միքայել փաշա Փորթուգալի մահից հետո նշաանակվում է սուլթան Աբդուլ Համիդի Բ-ի անձնական գարձերի նախարարի պաշտոնում և ստանում վեզիրության աստիճան և փաշայի տիտղոս: Հովհաննես Սագըզը կարողացել է հաջողությամբ իրականացնել իր նախորդ պաշտոնակցի` Միքայել փաշայի` Բաղդադ-Բասրա նավագնացության, Սելանիկի նավահանգստի շինարաությունները, Գոնիայի դաշտի վոռոգման ծրագրերը: Փոքր Ասիայի երթուղային ճանապարհների շինարարական աշխատանքների սկզբնավորումը իր պաշտոնավարման շրջանի անդյունքն է: Բասրայի և Բաղդադի միջև ջրային երթևեկության շնորհիվ կառավարության գանձանակը 30-40.00 ոսկու եկամուտ էր ապահովում: 1908 թ.` Օսմանյան սահմանադրության վերահռչակումից հետո, հրաժարական է տալիս: Հրաժարվում է նաև իրեն առաջարկված Օսմանյան խորհրդարանի ծերակուտականի պաշտոնից:
Սագըզ փաշան նշանավոր է եղել որպես մանկավարժ: Մեքթեփը Մյուլքիեի (բարձրագույն վարժարանի) քաղաքական տնտեսության և վարչական իրավագիտության ամբիոնի հիմնադիր էր և երկար տարիներ դասավանդել է այս ուսումնական հաստատությունում: Ժամանակի թուրք և հայ ամենաականավոր պետական շատ գործիչներ նրա սաներն էին: Հեղինակ է Տարերք տնտեսության ձեռնարկի: Թարգմանել է նաև տնտեսագիտյան մասին աշխատություններ: Կարելի է վստահ ասել, որ նա երկրի տնտեսագիտության հիմնադիրն է: 1912 թվականին «Սաբահ» թերթը, բարձր գնահատելով Սագըզ փաշայի մանկավարժական գործունեությունը Մեքթեպը Մյուլքիեում, նրան ճանաչել է կայսրության ամենավաստակավոր մանկավարժը և քաղաքական տնտեսագիտույան ամենամեծ մասնագետը: Նրա քաղաքատնտեսության դասախոսություններն ամփոփված էին մեկ հատորում, որը մեծ գնահատման էր արժանացել ուսանողների, թուրք պետական գործիչների շրջանակներում: Սուլթան Համիդն այդ գիրքն ընթերցել էր տալիս իր սենեկապետ Արիֆ բեյին, ով Հովհաննես Սագըզի ուսանող էր եղել:
Հովհաննես Սագըզյանը XIX դարի 80-90-ական թվականներին ֆրանսերեն է դասավանդել Լեզուների կայսերական վարժարանում, իսկ Գեղարվեստների վարժարանում դասավանդել է գեղագիտություն և ուսանողների համար պատրաստել «Արվեստների պատմության ներածություն» դասագիրքը:
Հովհաննես Սագզյանը որպես պաշտոնյա հավատարմորեն և առավելագույն ջանքերով կատարել է իր պաշտոնական պարտականությունները և ջանացել է օգտակար լինել հայ համայնքին: Միքայել փաշա Փորթուգալի, Հովհաննես Չամիչի կողքին մասնակցել է հակահասունյան պայքարին: Այդ պատճառով Ֆրանսիայի դեսպանը խոչընդոտ է եղել Լիբանանի կառավաչի պաշտոնում Հովհաննես Սագըզի թեկնածության հաստատմանը, քանզի այս պաշտոնի թեկնածուն հաստատվում էր Օսմանյան կայսրության և եվրոպական հինգ մեծ տերությունների կողմից կազմված հանձնաժողովը:
Միքայել փաշա Փորթուգալը և Հովհաննես փաշա Սագըզը այն պատվական հայերը եղան, որոնց հոգում հայը միշտ վառ մնաց անգամ Համիդին ծառայած ժամանակ: Մխիթարյանների շնչի տակ դաստիարակված ճշմարիտ հայի տիպարներ էին նրանք: Իրենց մասնակցություն են բերել ազգային կյանքին ու արքունիքում և պաշտոնական բարձր շրջանակներում վայելած իրենց վստահությունն ու հեղինակությունը գործադրել են ի շահ ազգային խնդիրների բարվոք լուծման:
Շարունակելի
Կարդացեք յուրաքանչյուր ուրբաթ օր
Akunq.net
Leave a Reply