Հայ-թուրքական հաշտեցման նոր նախաձեռնություններ ԱՄՆ-ում

ՀԱԿՈԲ ՉԱՔՐՅԱՆ

Նախաձեռնության ընդառաջումն առավելագույնս Հայոց ցեղասպանությունը դուրս կմղի միջազգային օրակարգից

Երբ հայատյացությունը պոռթկում է ապրում թուրք հասարակության մեջ, թուրքական պետությունը, խթանելով այդ պոռթկումը, հակահայկական նոր քայլեր է ձեռնարկում, իսկ պետական եւ կուսակցական գործիչները հայերի դեմ թշնամական ելույթներ են ունենում, եւ հատկապես մոտենում է ապրիլի 24-ը, անպայման ասպարեզ են իջնում պաշտոնական Վաշինգտոնն ու ամերիկյան այսպես կոչված քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները: Նրանցից առաջինը պաշտպանության տակ է առնում Թուրքիային, իսկ երկրորդը` «ինքնուրույն» նախաձեռնությամբ կազմակերպում հայ-թուրքական հաշտեցման միջոցառումներ` գործընթացի վերածելու հեռագնա նպատակով:

Հատկանշական է, որ Վաշինգտոնն ու ամերիկյան այս կազմակերպությունները «ողջամտորեն» միշտ շրջանցում են ինչպես հայատյացության թուրքական դրսեւորումները, այնպես էլ դրանց պետականորեն խթանումը, որպեսզի հանգիստ խղճով հավասարության նշան դնեն հայերին վիժվածք անվանելիս նաեւ մարդասպանով հիացող թուրքական ոհմակի եւ հայ ժողովրդի միջեւ:

1878-ի Բեռլինի կոնգրեսում միջազգային օրակարգ մտած հայկական հարցի պատմությունը հայ ժողովրդի նկատմամբ եվրոպական մեծ տերությունների չարանենգ քաղաքականության պատմությունն է նաեւ: Նրանց «հայանպաստ» գործունեությունը, ներառյալ` ԱՄՆ-ի, ընդամենը չարիք է բերել կամ ողբերգություն, կամ էլ մեծ հիասթափության պատճառ է դարձել, որը ցեղասպանությունից արյունաքամ հայությունը ապրել է Սեւրով:

Այլ կերպ` Արեւմուտքի չարանենգ դեմքը քաջ հայտնի է մեր ժողովրդին: Պարզապես չարանենգության առաջամարտիկի դերն է փոխվում եւ անցնում ԱՄՆ-ին, որն էլ հանդես է գալիս Հայաստանին Թուրքիայի, իսկ հայերին` թուրքերի հետ «հաշտեցնելու» նախաձեռնություններով, որ կանխարգելի Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացի ծավալումը: Մանավանդ որ նա Սիրիայի հարցում Թուրքիայի կարիքն է զգում:

Փետրվարի 26-ին թուրքական կառավարությունը Ստամբուլում Խոջալուի «կոտորածի» այսպես կոչված ոգեկոչման հանրահավաք կազմակերպեց: Դրա շուրջ 100 հազար մասնակիցներ «Բոլորդ հայ եք, բոլորդ վիժվածք» մակագրությամբ ցուցապաստառներ բարձրացնելուց զատ` սպիտակ բերետներով իրենց հիացմունքն էին արտահայտել Հրանտ Դինքի մարդասպան Օգյուն Սամասթին: Ավելին, Թուրքիայի ներքին գործերի նախարարը մասնակիցների առջեւ իր ելույթով օրինականացրել էր այս ոհմակի հայատյացությունը եւ հիացմունքը:

Հանրահավաքից մի քանի օր անց, ինչպես ապրիլի 5-ի համարում գրել էր Timeturk-ը, Լոս Անջելեսում Թուրքիայի հյուպատոսարանը հանդես եկավ «Հայերի հետ բարեկամանալու» նախաձեռնությամբ` նպատակ ունենալով «սփյուռքի կանխակալ մոտեցումներն» ու «հակաթուրքական» գործունեության հաղթահարումը: Ապրիլի 7-ին` Փարիզում, իսկ 8-ին Վիեննայում «գորշ գայլերին» ենթակա կազմակերպությունների համագումարում Ազգայնական շարժում կուսակցության նախագահ Դեւլեթ Բահչելին հայտարարեց. «Այսպես կոչված ցեղասպանության հայկական հեքիաթով զբաղվողները մոլորության մեջ են: Այդ չարանենգ պատվազուրկ արարածները հանդգնում են քննության ենթարկել մեր պատմությունն ու փորձում իբրեւ ջարդարար ներկայացնել մեր ազգին»:

Դրան հետեւեց Ադանայի քաղաքային խորհրդի` հայերի իրագործած ցեղասպանության հուշարձան կառուցելու ապրիլի 12-ի որոշումը այն թուրքերի հիշատակին, որոնք, ինչպես 1915-ին, այնպես էլ Խոջալուում իբր ցեղասպանության զոհ էին դարձել: Ապրիլի 14-ին Մալթայում Բահչելիին լրացրեց Եվրոմիության գծով պետնախարար Էգեմեն Բաղըշը: Նա ասաց. «1915-ի իրադարձությունների առնչությամբ Թուրքիան դեռեւս դարասկզբին արդարացվել է Մալթայում»: 2 օր անց «Հյուրիեթը» նշեց. «Անկարան, հակահարված տալու համար 1915-ի տարելիցը հանդիսացող 2015-ին հայկական սփյուռքի ծրագրած միջոցառումներին, ձեռնամուխ է լինում արտերկրում Թուրքիայի պատմության մեջ ամենախոշոր սփյուռքի ձեւավորմանը, որը սերտորեն համագործակցելու է ադրբեջանական սփյուռքի հետ»:

Ի դեպ` ադրբեջանցիներն էլ, ի տարբերություն մարդասպան Սամասթով հիացող թուրքերի, հայ սպանելու համար ազգային հերոս են հռչակել Ռամիլ Սաֆարով կոչված ստահակին: Մարդասպանին փառաբանող հրոսակները կարող են ընդամենը ափսոսալ վերջին հային կենդանի թողնելու համար` ժխտելով իրենց ոճրագործությունը, այլ ոչ թե մտածել պատմության հետ առերեսվելու մասին: Մինչդեռ հաշտեցումը ենթադրում է ժողովուրդների փոխանվստահության հաղթահարումը, դա անհրաժեշտ է դարձնում սեփական պատմության հետ առերեսվելու միջոցով կատարված ոճրագործության ընդունումը, ոչ թե ժխտումը:

Պատմության հետ առերեսումը անտեսելու գնով հայ-թուրքական հաշտեցում ձեռնարկել` կնշանակի խրախուսել թուրք հրոսակի ինչպես հայատյացության, այնպես էլ ժխտողականության դրսեւորումները` արդարացնելով մարդասպանի նկատմամբ նրա հիացմունքը, ինչ արվում է ԱՄՆ-ում: Խրախուսման դրսեւորում պետք է համարվի Ամերիկայի թուրքական միությունների հովանավորությամբ Երիտասարդ թուրքերի միության Նյու Յորքում «Վերջ հայկական ստին» կարգախոսով «նահատակ դիվանագետների ոգեկոչման» հանրահավաքը, որը նախատեսվում է ապրիլի 28-ին: Այն առումով, որ նահատակ նացիստների կամ ֆաշիստների հանրահավաք, այնուամենայնիվ, չի թույլատրվում, որքան էլ ԱՄՆ-ը հետամուտ լինի խոսքի ազատության սկզբունքին:

Ապրիլի 24-ի նախօրեին ԱՄՆ-ում կազմակերպվել է 2 միջոցառում: Առաջինը, որին ապրիլի 13-ին անդրադարձել էր Turkishny.com կայքէջը «Հայ-թուրքական հարաբերություններ» թեմայով, կազմակերպվել է Նյու Յորքում: Միջացառմանը ելույթ է ունեցել Կոլումբիայի համալսարանի մարդու իրավունքների ինստիտուտի տնօրեն Դեյվիդ Ֆիլիպսը, որը եղել էր տխրահռչակ Հայ-թուրքական հաշտեցման հանձնաժողովի նախագահ: Ֆիլիպսն ասել է, որ հայ-թուրքական արձանագրությունները կարելի է դեռեւս ուժի մեջ դնել, ապա երկու երկրներին պատմական տարաձայնությունները մի կողմ դնելու կոչ է արել եւ 1915-ի իրադարձությունների համար թուրքական կողմին առաջարկել է «առանց ցեղասպանություն» բառն արտասանելու ներողություն խնդրել հայերից, ինչպես Դերսիմի պարագայում քրդերից խնդրեց վարչապետ Էրդողանը:

Երկրորդ միջոցառումը «Հայ-թուրքական հաշտեցում» թեմայով հրավիրվել է Վաշինգտոնում, որտեղ հանդիպել են ամերիկաբնակ «չափավոր» հայերն ու թուրքերը: «Երկխոսությունը կարգավորման միակ ուղին է» կարգախոսով անցկացված հանդիպումը ամերիկյան քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություններից HasNa-ն է հրավիրել, բացումը կատարել է Էդվարդ Չոբանյանը, ապա եւ, ինչպես ապրիլի 14-ին նշել էր «Զամանը», ելույթի համար խոսքը տվել է HasNa-ի գործադիր վարչության անդամ եւ National War College-ի դասախոս, դոկտ. Օմեր Թաշփընարին:

Ահա թե «Զամանը» ինչպես է ներկայացնում նրա ասածները. «Թաշփընարն ասաց, որ հայերը «տրավմա» են ապրել 1915-ի իրադարձությունների, իսկ թուրքերը` Օսմանյան կայսրության տրոհման հետեւանքով, ապա կողմերին կոչ արեց հեռու մնալ այս տրավմաները բորբոքող մոտեցումներից: Նա ուշադրություն հրավիրեց այն հայերի վրա, որոնք Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը պարտադրելուց հետո (նկատի ունի Թուրքիային) պատրաստվում են փոխհատուցման ու հողային պահանջներ ներկայացնել, իսկ դա սրում է Թուրքիայում առկա «սպառնալիքի» ընկալումը: Թաշփընարը նշեց, որ առաջին փուլում երկխոսությունը կարելի է ծավալել ցեղասպանության ճանաչմանը չհակադրվող թուրքերի եւ 1915-ը հրեաների Հոլոքոսթի հետ չհամադրող հայերի հետ»:

Հաշտության կոչ անող Թաշփընարը, խուսափելով հանդերձ ցեղասպանության բառի օգտագործումից, հանուն հաշտեցման հայերից պահանջում է 1915-ը չնույնացնել Հոլոքոսթի հետ, այսինքն` չբնութագրել որպես ցեղասպանություն, Թուրքիային չանհանգստացնել ցեղասպանության ճանաչման պահանջներով, առավել եւս` չհիշատակել ցեղասպանության հետեւանքների վերացման մասին, որպեսզի չսրի թուրքական պետության ազգային անվտանգության սպառնալիքի ընկալումը:

Թեեւ հայերը 1915-ը Հոլոքոսթի հետ նույնացնելու խնդիր չունեն, որովհետեւ ցեղասպանության հետեւանքով մի ամբողջ ժողովուրդ եւ հայրենիք են կորցրել, բայց եւ այնպես հայերին վիժվածք անվանող թուրքերի հետ հաշտվելու համար Թաշփընարի պահանջած գինը չափազանց բարձր է, էլ չենք խոսում հանդիպումը թուրքական կառավարության պատվերով Թուրքիայի օգտին քարոզչություն ծավալող լոբբիստական Arnold and Porter ընկերության գրասենյակում հրավիրելու մասին:

Խնդիրը, սակայն, ոչ թուրք հրոսակներն են, ոչ էլ հրոսակի հայատյացությունը շրջանցող Թաշփընարը, այլ` հաշտեցման միջոցառումներին որոշ ամերիկահայերի մասնակցությունը: Որքան էլ Turkishny.com-ը Նյու Յորքի միջոցառմանը անդրադառնալիս մասնակից հայերի անունը չնշի, այնուամենայնիվ գիտենք, որ նրանք հանդիպմանը հրավիրվել են: Պարզապես նրանց անունն է գաղտնի պահվում: Ինչ վերաբերվում է Վաշինգտոնի հանդիպմանը, ապա չի նշվում, թե ով է Էդուարդ Չոբանյանը: Մերի Էնն Քիբարյանի անունը հիշատակելիս ընդգծվում է խարբերդցի ծնողների մասին, որպեսզի ավելի տպավորիչ հնչեն թուրք լրագրողների հետ զրուցելիս նրա` «ժողովուրդների երկխոսության համար ցեղասպանության ճանաչման առաջադրումն իբրեւ նախապայման անընդունելի է» խոսքերը:

Այլ կերպ` Թուրքիան` Վաշինգտոնի, վարչակարգը` ամերիկյան քաղաքացիական հասարակության կազմակերպության, կազմակերպությունը` Թաշփընարի, որն էլ միջոցառման մասնակից հայերի` Չոբանյանի եւ Քիբարյանի միջոցով կամք են թելադրում ամերիկահայ համայնքին, որպեսզի դա հետագայում թելադրվի ողջ Սփյուռքին ու Հայաստանին:

Թերեւս դրա դեմ է ընդվզել մեր հայրենակից Հարութ Սասունյանը: Turkishny-ի եւ «Զամանի» վկայությամբ նա հայտարարել է. «Այն հայերը, որոնք արձագանքում են թուրքերի հրավերին, կա՛մ ձգտում են փողի, կա՛մ էլ ուզում են հռչակ ձեռք բերել: Եթե բարի կամքի տեր են, ուրեմն միամիտ պետք է լինեն: Սակայն ինչ էլ որ լինի, նրանք պարտավոր են մտածել հանդիպումների հետեւանքների մասին: Թուրքական կառավարությունը կարող է դա օգտագործել պատրանք ստեղծելու համար, թե թուրքերը իսկապես հաշտեցման գործընթացի մեջ են հայերի հետ»:

Պարոն Սասունյանի նկատմամբ վերաբերմունքը Թուրքիայում ամենեւին էլ դրական չէ: Սակայն դա չի խանգարում, որ թուրքական թերթերը նրա գործունեությանն անդրադառնալիս ընդգծեն. «Հայկական սփյուռքի ամենաազդեցիկ դեմքերից է»: Ըստ երեւույթին գիտեն ազգային հարցերում Հարութ Սասունյանի սկզբունքայնությունը եւ ծանոթ են նրա անզիջում հայրենասիրությանը: Գալով Սասունյանի վրդովմունքին: Եթե ամերիկահայերը թուրքերի հետ հաշտեցման գործընթացը պետք է ծավալեն «առանց երկուստեք ապրած տրավման խորացնելու, առանց 1915-ը Հոլոքոսթի հետ նույնացնելու, այսինքն` առանց ցեղասպանություն անվանելու, առանց ցեղասպանության հետեւանքների վերացման մասին հիշատակելու», ինչպես Թաշփընարն է մատնանշում, ապա ի՞նչ նպատակ ունի այս հաշտեցումը:

Հարցին Թաշփընարի փոխարեն պատասխանում է Դեւիդ Ֆիլիպսը. «Եթե Թուրքիան առանց ցեղասպանության բառն արտասանելու ներողություն խնդրեր հայերից, ինչպես Դերսիմի պարագայում քրդերից խնդրեց Էրդողանը, կարծում եմ` հաշտության համար նոր դռներ կբացվեն»: Դերսիմցիները Էրդողանի այդ բանավոր ներողությունը չեն ընդունել: Եթե Թուրքիան Հայոց ցեղասպանության համար այդպիսի ներողություն խնդրեր հայ ժողովրդից, ավելի շուտ ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացը դուրս կմղվեր միջազգային օրակարգից, քան կհաշտվեին երկու ժողովուրդները: Այդ դեպքում Ֆիլիպսը վարձատրության երկրորդ` առյուծի բաժինը կստանար թուրքական կառավարությունից, նաեւ ամառային արձակուրդի համար հրավեր ընտանիքով: Ըստ երեւույթին իր մոր ամենախելացի զավակն է:

Խնդիրը սակայն Թաշփընարը չէ, ոչ էլ Ֆիլիպսը, այլ թուրքական նկրտումներին տուրք տալու համար Հարութ Սասունյանի վրդովմունքին արժանացած ամերիկահայերը: Ցավոք, կան նաեւ անկախ էթնիկ ծագումից, հայի ազգանունը կրող եւ հայի ազգանունով Հայաստանում թուրքական քարոզչություն ծավալող թափթփուկներ, որոնք թուրք լրագրողների ներկայությամբ նույնիսկ Երեւանում ամաչում են արտասանել ցեղասպանություն բառը: Ժողովուրդը իզուր չի ասել` շունը շնից, երկուսը` մի տնից:

http://azg.am/AM/2012042001