Չարիքի կայսրություն

Պյոտր Բոլոգով

Թարգմանաբար ընթերցողի ուշադրությանն ենք ներկայացնում ռուս լրագրող–գրող Պյոտր Բոլոգովի «Օսմանյան կայսրության ժառանգության մասին» հոդվածը:

«Ապրիլի սկզբին Եգիպտոսում 93 տարեկան հասակում մահացավ պատմության մեջ ամենահզոր կայսրություններից մեկի թագավորող տան վերջին ներկայացուցիչը` Ֆաթմա Նազլիշահ Օսմանօղլու Սուլթանը: Նրա նախնիները` օսմանները, 14-րդ դարից մինչեւ 20-րդ դար իրենց նվաճումների թափով եւ չարագործությունների դաժանությամբ սարսափ էին ներշնչում ողջ քաղաքակիրթ աշխարհին: Այդ չարի կայսրության վերջը ողորմելի էր. օսմանները այլասերվեցին եւ դարձան համաեվրոպական ծաղրանքի առարկա: Եվ եթե չլիներ Քեմալ Աթաթուրքի քաղաքական հանճարը, դժվար թե նրանց հաջողվեր փրկել, պահպանել իրենց նախկին տարածքի գոնե մի մասը, որն այսօր զբաղեցնում է բավականին բարեկեցիկ Թուրքիան:

Ասենք, ի՞նչ Թուրքիա, ի՞նչ թուրքեր: Մինչեւ 20-րդ դարի սկիզբը չկար ոչ Թուրքիա, ոչ էլ` թուրքեր: Ի սկզբանե եղել է միայն Փոքր Ասիայում սելջուկների կայլի ցեղի ժամանակներից դեռ մնացած Օսմանը: Համախմբելով շուրջը բազմաթիվ թուրքալեզու ցեղեր, որոնց անգութ մոնղոլական հրոսակախմբերը քշում էին դեպի արեւմուտք, Օսմանն ուժ ձեռք բերեց եւ սկսեց ճնշել խոր թմբիրի մեջ գտնվող Հռոմեական կայսրությանը, որն էլ հետագայում կոչվեց Բյուզանդիա: Հետզհետե գրավելով տարածքներ` արեւմուտքում` հույների, իսկ արեւելքում` մոնղոլների հողերը, Օսմանի ժառանգները 100 տարվա ընթացքում ստեղծեցին հզորագույն պետություն, որը, սկսած Բայազեդի թագավորությունից (վերջինիս ռազմական դասի մշակույթ ցուցադրեց Լենկ-Թեմուրը), սկսեց կլանել հարեւան պետությունները այնպիսի նախանձելի ախորժակով, որ նրան կնախանձեին Հռոմը տապալած բարբարոսների առաջնորդները:

Սերբիան, Բուլղարիան, Բյուզանդիան, Վալախիան, Տրապիզոնի կայսրությունը, Ակ-Կոյունլուն, մամլյուկների պետությունը Եգիպտոսում, Հունգարիան, Տրանսիլվանիան, Ռոդոսը, Կիպրոսը, Տրիպոլիտանիան, Ղրիմը, Արեւմտյան Անդրկովկասը` ահա երկրների եւ տարածքների այն ոչ լրիվ ցանկը, որոնց վրա օսմանները տարածել էին իրենց տիրապետությունը 16-րդ դարի կեսերին: Իսկ հետո կայսրությունը, այդպես էլ մնալով խոր եւ խուլ միջնադարում, սկսեց քայքայվել թթխմորի նման ավելի առաջադեմ հարեւանների հարվածների տակ: Եվ այդ քայքայումը ձգվեց 300 տարի, առիթ տալով 19-րդ դարի կեսերին Օսմանյան Թուրքիան անվանելու «Եվրոպայի հիվանդ մարդը» (Ռուս կայսր Նիկոլայ Պավլովիչ – Մ.Զ.):

Բայց օսմանյան զավթումների ժամանակաշրջանում ամեն ինչ այլ կերպ էր: Լուծելով կայսրության անսահման մարմնում մասնատված եւ նույնիսկ փլուզման եզրին կանգնած իրար հետ գզվռտվող երկրները, օկուպանտները, անտեսելով այն ժամանակվա բոլոր սարսափները, ժամանակ առ ժամանակ նրանց բերում էին բարգավաճում եւ խաղաղ կյանք:

Դրա մասին կարող է վկայել Կոստանդնուպոլսի կամ էլ Ադրիանուպոլսի (հետագայում` Էդիրնե) օրինակը, որոնք Բյուզանդիայի վերջին կայսրերի ժամանակ վերածվեցին աղքատիկ քաղաքների, իսկ օսմանների ժամանակ դարձան սուլթանական թագի գոհարները: Սկզբում ագրեսորը լավ էր վերաբերվում հպատակված ազգերին, չէր ճնշում նրանց նաեւ կրոնի համար: Թվում էր` օսմանները ունեն բոլոր հնարավորությունները ձուլելու բուլղարներին, հայերին, հույներին, սերբերին, արաբներին, վրացիներին: Ձուլել նրանց պատմական ժառանգության, պետականության, կրոնի, մշակույթի հետ` կերտելու նոր, եվրասիական ազգ:

Բայց հենց կայսրությունը մի քիչ թուլացավ, պարզվեց, որ ձուլումը փչոց է: Զավթիչները զավթիչներ էին, արյունռուշտ, ագահ, անպատկառ եւ ոչ այնքան խելացի: Պարզվեց, որ հպատակեցված ժողովուրդները հարգանք չէին տածում իրենց տիրակալների նկատմամբ, եւ դա 19-րդ դարի սկզբին ապացուցեց փոքր Հունաստանը: Սահմանամերձ պատերազմների եւ մարտերի, տապալած բարեփոխումների եւ հանուն կայսրության փրկության կատարած հրեշավոր հանցագործությունների քանակով նոր ժամանակների օսմանները չունեն իրենց հավասարը:

Վերջին քիչ թե շատ ընդունակ կառավարիչն էր Մահմուդ Երկրորդը, որին հաջողվեց ցրել ենիչարների զորքը: Նրանից հետո Ստամբուլի գահին իրար հաջորդեցին անշուք դեմքեր, որոնց «ձեռքբերումներից» կարելի է նշել միայն հայերի, հույների, ասորիների, բուլղարների անվերջ ջարդերը: Օսմանները կատաղաբար կառչում էին նախկին փառքի մնացուկներից, եւ եթե չլիներ ազդեցիկ հովանավորների միջամտությունը, ի դեմս Անգլիայի եւ Ֆրանսիայի, նրանք դժվար թե ձգեին մինչեւ 20-րդ դարի սկիզբը («Հոգիդ թեթեւանում է, – գրել էր Մարկ Տվենը, որը այցելել էր Եվրոպա 1867 թվականին, – երբ հայհոյում ես Անգլիային եւ Ֆրանսիային` Օսմանյան Թուրքիան մահից փրկելու ջանքերի համար, որին նա արժանի է անցած հազարամյակի համար…»): Եվ ես հույս ունեմ, որ Ռուսաստանը պատրաստ կլինի նորից պատերազմ սկսել նրանց դեմ, Անգլիան եւ Ֆրանսիան կհասկանան, որ իրենց միջամտությունը ե՛ւ անպարկեշտ է, ե՛ւ անխոհեմ»: Ռուսաստանը երկու անգամ կարող էր տապալել կայսրությունը (1787-1791 եւ 1877-1878 թթ. պատերազմներից հետո): Դա կարող էին անել նաեւ Բալկանյան դաշինքի երկրները 1913 թվականին, եւ նույնիսկ Անտանտայի երկրները 1918 թվականին: Բայց առաջին անգամ, շատ հարյուրամյակներ հետո, օսմանների բախտը ժպտաց. եկավ Քեմալ Աթաթուրքը, որն, ըստ էության, ստեղծեց նոր թուրքական ազգ:

Այն ժամանակներից անցել է գրեթե 100 տարի: Էթնիկական զտումները Թուրքիային դարձրին մոնոէթնիկ պետություն, եթե հաշվի չառնեք վայրագ քրդերին, որոնք այդպես էլ չունեցան իրենց երկիրը: Անկարան ամրապնդեց իրեն ե՛ւ քաղաքականապես, ե՛ւ տնտեսապես: Սակայն, հասնելով Բոսֆորի ափերին, մեկ էլ ապշում ես այն զգացումից, որ քո առջեւ ոչ թե Ստամբուլն է, այլ` Կոստանդնուպոլիսը: Եվ ոչ թե 14-րդ դարի աղբոտված քաղաքը, այլ Հուստինիանոսի եւ Վասիլ Երկրորդի (Բարսեղ II) փայլարձակ մայրաքաղաքը: Եվ Երկնագույն մզկիթը երբեք չի խավարեցնի Սուրբ Սոֆիայի տաճարը (Այա Սոֆիա): Եվ թվում է, որ այն ամենը, ինչ թողել են օսմաններն իրենցից հետո, զավթիչ սուլթանի արյունոտ ձեռքի հետքն է տաճարի պատերին»:

Lenta.ru

Թարգմանություն` Մ. Զ.

http://www.azg.am/AM/2012041909