Անահիտ Աստոյան. «Դարի կողոպուտը.հայերի ունեզրկումը Օսմանյան կայսրությունում 1915-1923թթ.»

«Մուստաֆա Քեմալի գլխավորած ազգայնական շարժումը ֆինանսավորվել է հայերի ունեցվածքի կողոպուտով հարստացած թուրքերի և քրդերի կողմից». Մատենադարանի Արխիվային բաժնի ավագ գիտաշխատող Անահիտ Աստոյանը հրատարակության է պատրաստում «Դարի կողոպուտը.հայերի ունեզրկումը Օսմանյան կայսրությունում 1915-1923թթ.» գիրքը: Հեղինակի հետ զրուցեցինք աշխատության մեջ արծարծվող խնդիրների մասին:

Մելինե Անումյան– Հայտնի է, որ Հայոց ցեղասպանության գլխավոր դրդապատճառներից մեկն էլ հայության ունեցվածքի կողոպուտն էր: Ի՞նչ ուսումնասիրություններ են եղել մինչ այժմ այս խնդրի վերաբերյալ:

Անահիտ Աստոյան– Հայոց Մեծ եղեռնի մասին հրատարակված հսկայածավալ գրականության մեջ փոքր թիվ են կազմում Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանության հետևանքով հայերի կրած նյութական կորուստների մասին աշխատությունները: Այս նյութն ուսումնասիրողների կողմից արժանացել է պակաս ուշադրության: Մինչ օրս հրատարակված մի քանի աշխատություններից զատ` վերոհիշյալ նյութի մասին հրապարակումները հիմնականում ցրված են մնում 1915-1918 թթ. Կովկասի, Եգիպտոսի, ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի և հայկական այլ գաղթավայրերի մամուլի էջերում, Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Կ.Պոլսում հրատարակվող պարբերականներում, հայկական գավառներին և բնակավայրերին նվիրված հուշամատյաններում, օտար դիվանագետների տեղեկագրերում, օտարազգի ականատեսների վկայություններում, Մեծ եղեռնի մասին պատմող բազմաթիվ այլ հրատարակություններում և տարբեր արխիվներում:

Մելինե Անումյան– Իսկ այդ թեման երբևէ եղե՞լ է արդյոք թուրք ուսումնասիրողների ուշադրության կենտրոնում:

Անահիտ Աստոյան– Ուշագրավ է, որ վերջերս թուրք պատմաբանները սկսել են անդրադառնալ հայերի ունեզրկման թեմային և նյութական փոխհատուցման խնդրին: Հիշատակման են արժանի հատկապես Սաիթ Չեթինօղլուի, Թաներ Աքչամի, Ունգուր Ումիթի, Նեվզաթ Օնարանի և Այշե Հյուրի` վերջին տարիներին հրատարակած գրքերն ու հոդվածները, որոնք վերաբերում են այս թեմային:

Մելինե Անումյան– Շուտով լույս կտեսնի «Դարի կողոպուտը. հայերի ունեզրկումը Օսմանյան կայսրությունում 1915-1923թթ.» վերնագրով Ձեր գիրքը: Խնդրեմ` ներկայացրեք այն:

Անահիտ Աստոյան– Գիրքը կառուցված է շուրջ 700 փաստերի և արխիվային վավերագրերի հիման վրա: Կարելի է ասել, որ առաջին անգամ համպարփակ կերպով ներկայացվում է Օսմանյան կայսրությունում հայերի ունեզրկման առարկայական պատմությունը: Գրքում օգտագործված են հիմնականում Օսմանյան կայսրությունում ԱՄՆ-ի, եվրոպական երկրների դիվանագետների և Մեծ եղեռնի օտար ականատեսների վկայություններ, օտար և թուրքական մամուլի հրապարակումներ, 1918 թ. Օսմանյան խորհրդարանի քննարկումների և երիտթուրքերի 1919-1921թթ. դատավարությունների նյութեր, թուրք գործիչների վկայություններ: Մեծապես օգտվել եմ այս նյութին անդրադարձած թուրք պատմաբաններ Սաիթ Չեթինօղլուի, Թաներ Աքչամի, Ունգուր Ումիթի, Նեվզաթ Օնարանի և Այշե Հյուրի` վերջին տարիներին հրատարակած գրքերից և հոդվածներից:

Գրքի առաջին գլուխը նվիրված է Օսմանյան կայսրությունում հայերի տնտեսական գործունեությանը: Այս հարցին անդրադարձը նպատակ ունի ներկայացնել Մեծ եղեռնի նախօրեին հայերի ֆինանսա-տնտեսական վիճակը: Հայերն իրենց ձեռքում էին կենտրոնացրել օսմանյան տնտեսության կարևոր լծակները: Արևմտահայ առևտրականները, դրամատերերն ու արդյունաբերողներն իրենց տաղանդի և ձեռներեցության շնորհիվ կարողացել էին տեր դառնալ զգալի հարստության: Երիտթուրքական կառավարությունը խիստ մտահոգված էր, որ հայերի տնտեսական այս հզորացումը հիմք է դառնալու նրանց վաղվա քաղաքական հաղթանակների համար և, որ երեկվա հպատակ հայը տիրանալու է իրենց իշխանությանը, ինչպես դա արել է տնտեսության ասպարեզում: Երիտթուրքերն իրենց գաղտնի ժողովներում քննարկում էին հայերի բնաջնջումով երկրի տնտեսությունը թրքացնելու և հայերի ունեցվածքը բռանգրավելու միջոցառումների ծրագրերը:

Մելինե Անումյան– Ինչպե՞ս է կատարվել հայ ժողովրդի ունեզրկումը:

Անահիտ Աստոյան– Հայ ժողովրդի անհատական և հավաքական ունեցվածքի յուրացումը եղել է Հայոց ցեղասպանության նպատակներից մեկը: Իրապես հայերի ունեցվածքի կողոպուտը ծրագրավորված է եղել երիտթուրքերի կողմից: Ամբողջ ժողովուրդ կողոպտելու համար հարկ էր նախ և առաջ հայերի ունեցվածքը դարձնել տիրազուրկ: Այդ նպատակով 1915 թ. հունիսի 1-ին երիտթուրքական կառավարությունը, առանց օսմանյան խորհրդարանի ընդունման, մամուլում հրատարակեց «Տեղահանության մասին օրենքը», որից հետո` 1915 թ. հունիսի 10-ին, հրատարակվեց «Հայերի լքյալ գույքերի տնօրինման» մասին կանոնադրություն, իսկ սեպտեմբեր և հոկտեմբեր ամիսներին ընդունվեցին «Լուծարման» կամ «Լքյալ գույքերի» մասին օրենք և կանոնադրություն: Այդպիսով, օրիրականացվեց հայերի ունեցվածքի բացահայտ կողոպուտը, որն իրականացվում էր ողջ երկրով մեկ: Այս իրավական փաստաթղթերը ստեղծված էին ոչ թե հայերի իրավունքները պաշտպանելու, այլ` զանգվածային թալանը զսպելու և պետական գանձանակը և իշխանավորների գրպանները լցնելու նպատակով: 

Գրքում բերված փաստերը, թուրք և օտար քաղաքական գործիչների մեկնաբանությունները վկայում են այն մասին, որ հայերի ունեզրկումը եղել է Մեծ եղեռնի դրդապատճառներից մեկը: Այս առնչությամբ հիշատակության է արժանի թուրքական «Ալեմդար» թերթի խմբագիր Ռեֆի Ջևադ Ուլունայ բեյի կարծիքը, որ նա հայտնել է Լոզանի խորհրդաժողովի հայ պատվիրակներին. «Իմ համոզումն այն է, որ թուրքերի` հայերի դեմ թշնամության հիմքը ոչ քաղաքական է, ոչ էլ կրոնական, այլ` պարզապես տնտեսական: Թուրքիո այսօրվա և նախկին ղեկավարները թուրք ժողովրդին ներշնչել են քրիստոնյաների ունեցվածքին տիրանալու տենչը: 1915 թ. ես անցա ամբողջ Անատոլիայով և չտեսա թուրքական մեկ տուն, որտեղ չգտնվեին հայերի կարասիներ, գորգեր կամ ուրիշ իրեղեններ: Վաղը, եթե առիթ գտնեն, թուրքերը նույնը պետք է անեն անպատճառ»:

Հայերի տեղահանությունն ու կոտորածներն ուղեկցվել են նրանց շարժական և անշարժ գույքի կողոպուտով, որին մասնակցել են երկրի բնակչության բոլոր խավերը: Հարուստ կողոպուտի հեռանկարը լայն զանգվածների և համախոհների մեծ բանակ հավաքագրեց երիտթուրքական իշխանությունների շուրջ: Երիտթուրքերի վարչակազմը հայերի լքյալ գույքերը հանձնեց հայերից տեղահանված բնակավայրերի իշխանություններին, շռայլորեն շենքեր և հողատարածքներ տրամադրեց նախարարություններին, իսկ փոխարենը գտավ համախոհների հսկա բանակ և նրանցից ստացավ աջակցություն` հայերի բնաջնջումն իրականացնելու համար:

Մելինե Անումյան– Իսկ ի՞նչ տեղի ունեցավ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո:

Անահիտ Աստոյան– Հայերի ունեցվածքի կողոպուտը շարունակվեց պատերազմի ավարտից հետո: Գրքում լայն կերպով լուսաբանվել են 1918 թ. կնքված Մուդրուսի զինադադարից հետո իրենց տները վերադարձած վերապրած հայերի ունեցվածքի կողոպուտի բազմաթիվ փաստեր: Հակառակ այն բանի, որ թուրքական իշխանությունները Անտանտի երկրների ճնշման տակ չեղյալ հայտրարեցին 1915 թվականի «Լքյալ գույքերի ասին» օրենքը և խոստացան վերադարձնել հայերի ունեցվածքը, Մուստաֆա Քեմալի ղեկավարած ազգայնական շարժման ողջ ընթացքում արևմտահայության բեկորները ենթարկվեցին կողոպուտի, կոտորածի և բռնի տեղահանության: Հայերի նկատմամբ քեմալականների գործելակերպը բացարձակապես չէր տարբերվում երիտթուրքերի գործելակեպից: Գրքում հատկապես լայնորեն է լուսաբանվում երկրի ամենահարուստ համայնքի` 1922 թ. Զմյուռնիայի և 1922-1923 թթ. Կ. Պոլսո հայության ունեզրկման գործընթացը: Երկիրը հայաթափելուց հետո թուրքական իշխանությունները 1920, 1923, 1927 թթ. ընդունեցին օրենքներ, որոնք հայերին զրկեցին քաղաքացիությունից և իրենց պապենական երկիրը վերադառնալու իրավունքից: Այս օրենքները թուրքական իշխանություններին հնարավորություն տվեցին տիրանալու հայերի ողջ ունեցվածքին:

Մելինե Անումյան– Ինչպես հայտնի է, Հայոց ցեղասպանության ընթացքում իրականացվել է նաև մշակութային եղեռն: Դուք գրքում անդրադառնու՞մ եք արդյոք հայկական մշակութային արժեքների կողոպուտին և ոչնչացմանը:

Անահիտ Աստոյան– Գրքի մի գլուխը նվիրված է հայկական եկեղեցական գույքերի և մշակութային գանձերի կողոպուտին: Թուրքական տեղեկությունների համաձայն` 1914-ին արևմտահայերն ունեին 83 առաջնորդարան, 1860 հայկական եկեղեցի և մատուռ, 451 վանք և շուրջ 2000 վարժարան: Ազգային այս հաստատուտությունների ողջ ունեցվածքը` իրենց կալվածքներով, կահկարասիով, կրոնական հնություններով, մասունքներով, ձեռագիր հնագույն մագաղաթներով և մատենագրական հսկա հարստությամբ թալանվեց, ավիրվեց, հրկիզվեց, ոչնչացվեց և անեացավ: Հայկական մշակութային գանձերի` մասնավորապես հայկական ձեռագրերի ոչնչացումը խոշոր հարված էր ոչ միայն հայ, այլև` համաշխարհային մշակույթին ու գիտությանը և անդառնալի կորուստ մարդկության, համաշխարհային քաղաքակակրության համար:

Մելինե Անումյան– Արդյոք օտար պետությունները որևէ կերպ մասնակցե՞լ են հայերի ունեզրկմանը:

Անահիտ Աստոյան– Այո’, հայերի ունեցվածքի ընդհանուր թալանից բաժին հասավ նաև օտար պետություններին: Հարկ է նշել, որ լքյալ գույքերի մաս էին կազմում օտար ապահովագրական ընկերություններին հայերի` ոսկեդրամով վճարած գումարները: Ոչ լրիվ տվյալներով մինչև Առաջին աշխարհամարտը Օսմանյան կայսրությունում գործել է 62 օտար ապահովագրական ընկերություն և 10 դրամատուն: Այս ապահովագրական ընկերությունները և դրամատերերը, հայերի նկատմամբ իրենց ստանձնած ֆինանսական պարտավորությունները չիրականացվելով, փաստորեն յուրացրեցին նրանց գումարները:

Մելինե Անումյան– Ըստ Ձեզ` հնարավո՞ր է արդյոք, գոնե մոտավոր կերպով, հաշվարկել Օսմանյան կայսրությունում Մեծ եղեռնի հետևանքով հայերի կրած նյութական վնասի չափը: Գրքում նման փորձ արվու՞մ է:

Անահիտ Աստոյան– Ինչ խոսք` չափազանց դժվար և նույնիսկ անհնար է պատկերացնել հազարամյակների պատմության ընթացքում ստեղծված նյութական, մշակութային և հոգևոր արժեքների յուրացման ծավալները: «Հայկական կորուստների ‎ դրամական մոտավոր հանրագումարը» վերնագիրը կրող գրքի հատվածում ներկայացված են հայկական նյութական կորուստների մասին թվերի վերածված բազմաթիվ փաստեր:

Մելինե Անումյան– Հայերի ունեզրկմամբ ի՞նչ խնդիրներ լուծեցին երիտթուրքական և քեմալական իշխանությունները:

Անահիտ Աստոյան– Ունեզրկելով մի ամբողջ ժողովրդի, տիրանալով նրա` դարերի քրտինքով և տքնությամբ ստեղծված ունեցվածքին` երիտթուրքական և քեմալական իշխանությունները հետագայում կարողացան լուծել երկրին և իրենց ազգային անվտանգությանը սպառնացող բազմաթիվ հարցեր: Նախ` հայերի ինչքերի և կալվածքների կողոպուտի հաշվին երիտթուրքական իշխանությունները լցրեցին պետական գանձարանը: 1914-1918 թթ. օսմանյան պետական բյուջեն, հակառակ պատերազմական ծանր պայմաններին, աննախադեպ աճ է արձանագրել: Անգլիական հետախուզության տվյալների համաձայն` թուրքական իշխանությունները հայերից բռագրաված գումարների հաշվին հոգացել են պատերազմական մեծագումար ծախսերը և վճարել արտաքին պարտքերի զգալի մասը:

Բնաջնջելով և բռնի տեղահանելով արևմտահայությանը` երիտթուրքական և քեմալական իշխանությունները տնտեսական ասպարեզից վերացրին իրենց հզոր մրցակցին, նրանց ունեցվածքի յուրացումով ստեղծեցին ազգային կապիտալ: Հայերի տնտեսության ոչնչացումը դարձավ թուրքական տնտեսության զարգացման հիմքը: Այսօր թուրք պատմաբաններն անգամ հաստատում են, որ ժամանակակից Թուրքիայի տնտեսությունը գրեթե ամբողջապես հենված է հայերից բռնագրավված ունեցվածքի վրա:

Հայկական հարստությունը թուրքերին փրկել է նաև հանրապետական շրջանում: Ֆինանսների նախարարությունում պահվող` հայերից կողոպտված գումարները թուրքական իշխանությունները բազմիցս օգտագործել են երկիրը տնտեսական տագնապներից դուրս բերելու նպատակով:

Ավելին` Մուստաֆա Քեմալի գլխավորած ազգայնական շարժումը ֆինանսավորվել է հայերի ունեցվածքի կողոպուտով հարստացած թուրք և քուրդ կալվածատերերի, առևտրականների, արդյունաբերողների, զինվորականների և հասարակական գործիչների կողմից: Նրանք ֆինանսավորել են նաև բանակից դուրս գործող ավազակախմբերին, որոնք ազգայնական շարժման հիմնական ուժն էին: Ուրեմն` քեմալական շարժումը, որի արդյունքում 1923 թվականի հոկտեմբերի 29-ին ստեղծվեց Թուրքիայի Հանրապետությունը, կրկին հայկական ունեցվածքի հաշվին էր: Այնպես որ` Թուրքիայի Հանրապետությունը զերծ չի կարող մնալ նյութական պատասխանատվությունից:

Մելինե Անումյան– Ե՞րբ եք նախատեսում գրքի հրատարակումը:

Անահիտ Աստոյան– Գրքի հրատարակության համար բարերարի կարիք ունեմ: Այն գրեթե պատրաստ է հրատարակության, սակայն առայժմ նման բարերար չեմ գտել: Ուսումնասիրությունը, գիտական նշանակությունից բացի, խնդիր ունի արծարծվող նյութի հանրահռչակման, հետևաբար` նախատեսում ենք աշխատությունը հագեցնել օսմանյան տերության մեջ հայ կապիտալը ներկայացնող բազմաթիվ պատկերներով և փաստաթղթերով: Գրքում կներառվեն թուրքերի կողմից յուրացված` հայերին պատկանող մանուֆակտուրաների, գործարանների, ֆաբրիկաների, վաճառատների, խանութների, հյուրանոցների, պահեստների, շենքերի, տների լուսանկարներ, հայերի տնտեսական գործունեության մասին XX դարի սկզբներին հայկական մամուլում տպագրված գովազդների պատկերներ: Կներկայացվեն նաև հայերի ավանդները յուրացրած Օսմանյան կայսրությունում գործած օտար ապահովագրական ընկերությունների և դրամատների գովազդներ, հայերի ունեցվածքի կողոպուտի մասին վկայող նորահայտ վավերագրեր:

Մելինե Անումյան– Ըստ Ձեզ` ի՞նչ նշանակություն ունի այս խնդրի ուսումնասիրությունը:

Անահիտ Աստոյան– Օսմանյան կայսրությունում 1915-1923 թթ. տեղի ունեցած հայերի ունեզրկման գործընթացի ուսումնասիրությունն ունի ոչ միայն գիտաճանաչողական, այլև` արդիական-քաղաքական կարևոր նշանակություն: Հայ-թուրքական հարաբերությունների ողբերգական անցյալի խնդիրների` քաղաքակիրթ եղանակով հանգուցալուծումն առնվազն ենթադրում է Թուրքիայի Հանրապետության կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչում և հայերի ունեցվածքի վերադարձ կամ վնասի դրամական փոխհատուցում` Ցեղասպանության զոհերին և նրանց ժառանգներին: Մեծ եղեռնի 100-ամյակին ընդառաջ` անհրաժեշտ է ամփոփել ու ամբողջացնել Հայոց պահանջատիրության նյութական-‎ֆինանսական կողմը: Հուսամ` այս գրքի տպագրությունից հետո կմեծանա սույն թեմայի շուրջ հետաքրքրությունը, և նոր ուսումնասիրություններ կարվեն այս խնդրի վերաբերյալ: Օսմանյան կայսրությունում հայերի ունեզրկման առարկայական պատմությունը կարող է հիմք դառնալ նրա իրավաժառանգորդ Թուրքիայի Հանրապետության դեմ դատական հայց պատրաստելու համար:

akunq.net