Սասուն անվան բառարմատը

Սասունը Բաթման նահանգին ենթակա գավառ է: Այն դեպքում, երբ այս գավառը մինչև 20-րդ դարի սկզբները շատ նշանավոր բնակավայրեր է ունեցել, 1890-1894 թթ. և 1904 թ. հայկական ապստամբությունների, ինչպես նաև 1925 թ. և 1937 թ. հանրապետական շրջանի սասունյան ապստամբություններից հետո բազմաթիվ բնակավայրեր են դատարկվել և կորցրել իրենց նախկին նշանակությունը:

Սասունը Հյուսիսային Միջագետքն աղեղի պես կտրող Հարավարևելյան Տավրոս լեռնաշղթայի մեջ որպես աշխարհագրական շրջանի անուն է օգտագործվել: Եթե անգամ Սասունի կենտրոնը ժամանակի ընթացքում փոփոխվել է, հիմնական կենտրոնը միշտ էլ Սասունի պատմական բերդն է եղել, որը գտնվում է ներկայում Բոզըքան անվամբ հայտնի Քալեյոլու գյուղում: Պատմական Սասնա շրջանը ներառում է Սասուն, Հազզո, Մոթքան, Գարզան և Քուլփ շրջանները: Օսմանյան պետության մեջ երբ էյալեթների (նահանգ, շրջան) համակարգին փոխարինել են վիլայեթները, Սասնա շրջանը բաժանվել է Դիարբեքիր, Բիթլիս և մասամբ էլ` Խարբերդ վիլայեթների միջև: 19-րդ և 20-րդ դարերում կատարված այդ վարչական բաժանումները մնայուն չեն եղել և հաճախ են ենթարկվել փոփոխությունների: Սույն հարցը հետագայում վերստին կքննենք «Սասնա շրջանը» վերնագրի ներքո:

Սասուն անվանումը անցյալից մինչև մեր օրերը հանդիպում է տարբեր ձևերով: Հայկական աղբյուրներում հանդիպում են հետևյալ անվանումները` Սանասանա, Սանասինա, Սանասնայե, Սանասուն, Սանասունք, Սանսան, Սանսաննա, Սանսոն, Սանսուն, Սասունի սանջակ, Սասնա էրգիր, Սասնա հովիտ, Սասնա տուն, Սասունցիների շրջան, Սասունցիների երկիր, Սասոն, Սասունք, Սանասինե, Սանասանք: Բացի այդ` այն դարաշրջանի իսլամական աղբյուրներում, երբ արաբա-իսլամական զորքերը առաջացել են Հյուսիսային Միջագետքում, Սասունը հանդիպում է նաև հետևյալ անվանումներով. Սանասին, Սանասուն, ալ-Սանասանա, Սենասինե, էլ-Սենասինե, Սենասինցիներ:

Այսօր կիրառվող Սասոն (գործածում են թուրքերը – Ակունքի խմբ.) անվանումը ոչ մի իմաստ չունի: Սասոն անվան արմատը «Սասունն» է: Սասուն բառի արմատը հայկական է: Սասուն անվան իմաստի վերաբերյալ տարբեր լեգենդներ կան:

1. Ժողովրդական ավանդույթներից մեկի համաձայն` տալվորիկցի Մրգոյի և Պետոյի տան կտուրի տախտակներից մեկը ծանրությունից ցած է ընկնում: Մինչև մյուսները մի նոր տախտակ բերել, այնտեղ գտնվողներից մեկը մեջքով ու ձեռքով պահում է տախտակը` ասելով. «Սա մսա սուն» («Սա քեզ սյուն»): Այս դեպքից հետո էլ շրջանին տրվում է Սասուն անունը: Սասուն անվանման ամենահին արձանագրությանը` «Սասսու» ձևով, հանդիպում ենք Ասորեստանի թագավոր Թիգլաթպալասար 3-րդի սեպագիր արձանագրության մեջ, որը պատկանում է մ.թ.ա. 8-րդ դարին:

2. Ըստ «Սասունցի Դավիթ» էպոսի` բերդն ու քաղաքը արաբական ժամանակաշրջանի այն ժամանակվա թագավորի թույլտվությամբ կառուցել են Սանասար ու Բաղդասար եղբայրները: Բերդը անվանակոչել է սպիտակամորուս մի ծերունի, ով նրա բարձր պարիսպները տեսնելով` զարմացել է և այդ վայրին տվել Սասուն անունը, որը «սյուն» իմաստն է կրում: Իսկ հայ պատմաբանները առաջ են քաշել այն տեսակետը, թե Սասուն անունը ծագել է Սանասարից:

Սասնա շրջանը 19-րդ և 20-րդ դարի վերջին դարձել է հայ ազատագրական շարժման կենտրոն: 1904 թ. ապստամբության ճնշումից հետո Սասունի ճակատագիրը փոխվել է: 1904 թ. օգոստոսի 3-ին Սասնա բերդը վերջնականապես փլվել է: Որոշ ժամանակ անց էլ Օսմանյան պետությունը 1910 թ. ապրիլի 30-ին կայացրած որոշմամբ Սասուն անունը փոխել է Սասոնի:

Սասունն ունի անանցանելի ժայռերով ու լեռներով հարուստ աշխարհագրություն, լեռներ, որոնցում թաքնվելը դյուրին էր: 1890-ից մինչև 1945 թ. տևած ապստամբությունների հետևանքով Սասնա շրջանը կորցրել է իր նախկին նշանակությունը: Մինչև 20-րդ դարի սկզբները խիտ բնակչություն և բնակավայր ունեցած այս գավառը ներկայիս Թուրքիայի ամենաքիչ բնակեցված շրջաններից է:

Նշում. Սասնա պատմության մասին գրված հոդվածները ժամանակի ընթացքում կհարստանան ձեռք բերված տեղեկությունների և փաստաթղթերի շնորհիվ: Վերոհիշյալ տեղեկությունները բերվել են` տարբեր աղբյուրների վրա հիմնվելով: Ուրախ կլինենք, եթե մեր ընթերցողները նույնպես իրենց կարծիքն արտահայտեն սույն թեմայի շուրջ:

http://sasun.org/index.php/sason/24-sason-ad-ve-boelgesi/69-sason-smnn-koeken-ve-dem.html

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net