1. Հայերն օսմանյան վարչական համակարգում. Ա. Մահմեդականացած հայազգի պետական գորիչներ

Անահիտ Աստոյան

Մատենադարանի ավագ գիտաշխատող

Օսմանյան կայսրությունում պետական բոլոր պաշտոնները զբաղեցնում էին օսմանցի թուրքերը, մահմեդական այլ ազգերը և մահմեդականացած քրիստոնյաները, քանզի կառավարելու իրավունքը մահմեդականի մենաշնորհն էր: Շարիաթը (մահմեդականության իրավական օրենսդրությունը, որը հիմնված էր հոգևոր հրամանների և պատվիրանների վրա) թույլ չէր տալիս, որ մահմեդականը գտնվի քրիստոնյայի ենթակայության դակ: Այդ իսկ պատճառով հայերը երկար դարեր` մինչև 1839 թվականի Թանզիմաթի (օսմանյան առաջին բարենորոգումների ծրագրի հռչակումը), հեռու էին պետական պաշտոններից: Եթե, իհարկե, չհաշվենք այն բացառիկ դեմքերին, ովքեր, վաղ հասակում մանկահավաքների ժամանակ խլվելով իրենց ծնողներից, բռնի մահմեդականացել էին` ենիչերիների բազմահազար զորագնդերը լրացնելու համար: Օսմանյան իշխանությունները ոչ մահմեդականների ռազմական ուժը գործածելու և իրենց ռազմուժի հարաճուն կարիքները բավարարելու նպատակով կայսրության քրիստոնյա բնակչության հանդեպ կիրառում էին մարդկային հարկատեսակª դեվշիրմեն (մանկահավաքները), որի հետևանքով ավելի քան երեք դար հայ ժողովրդի լավագույն ներկայացուցիչների բազմաթիվ սերունդներ, խլվելով իրենց ազգային միջավայրից, ծառայել են հանուն օտար պետության և օտար կրոնի հաղթանակի:

Հայկական ծագում ունեցող ենիչերիների մեջ գտնվել են անհատներ, ովքեր իրենց քաջության և ընդունակությունների շնորհիվ կարողացել են բարձրագույն դիրքեր գրավել օսմանյան ռազմական և վարչական համակարգում: Նրանցից ոմանք Օսմանյան կայսրության մեջ ուշագրավ դեր են կատարելª հասնելով անգամ մեծ եպարքոսի (մեծ վեզիր) աստիճանի:

Հայկական ծագում ունեցող ենիչերիներից նշանավոր էր XVII դարի ծովակալ Խալիլ (Հալիլ) փաշան, որն իր սխրագործություններով փառապանծ էջեր է թողել օսմանյան տարեգրության մեջ: Խալիլ փաշան կեսարացի հայ էր, որը մանկահավաքների ժամանակ խլվել էր իր ծնողներից և Կ.Պոլիս փոխադրվելով` հասել էր բարձրագույն դիրքերի և մեծ ծառայություններ մատուցել օսմանյան պետությանը: Ենիչերիների աղասիի (ենիչերիական բանակի հրամանատարի) պաշտոնից բարձրացել և 1609 թվականին ստացել է վեզիրի տիտղոս, այնուհետև նշանակվել է մեծ եպարքոս: Խալիլ փաշան վանել է ղազախների արշավանքը Սինոպից, նորոգել է խաղաղության դաշինքը Լեհաստանի և Ավստրիայի հետ: 1619 թվականին կռվել է պարսիկների դեմ և Շահ Աբասին ստիպել հաշտություն կնքել: 1620 թվականին դարձյալ պաշտոնանկ է եղել և կրկին դարձել ծովակալ: 1621 թվակաին կռվել է Լեհաստանի դեմ: 1626-1627թթ. վերահաստատվել է մեծ եպարքոսի պաշտոնում:

Հայկական ծագում ուներ XVII դարի զորավար և պետական գործիչ Սուլեյման փաշա Էրմենին (1605-1680), որը ծնունդով մալաթիացի է և հայ ծնողների զավակ: 1605 թվականի մանկահավաքի ժամանակ տարվել է Կ.Պոլիս, կրոնափոխվել և անվանափոխվել: Սուլեյմանն իր ընտանիքի մեկ այլ անդամիª բռնի մահմեդականացված բարձր պաշտոնյա Իսմայիլի միջնորդությամբ պաշտոն է զբաղեցնել արքունիքում: Նա իր բնատուր կարողությունների, ճարպկության և քաջության շնորհիվ կարողացել է հասարակ զինվորից բարձրանալ մեծ եպարքոս աստիճանի և դառնալ օսմանյան պատմության կարևոր դեմքերից մեկը: Եղել է սուլթան Իբրահիմի (1640-1648) թիկնապահը: Որոշ ժամանակ անց բարձրանում է վեզիրության աստիճանի, այնուհետև դառնում վեզիրի խորհրդական, ապա` վարում Կարնո և Սեբաստիայի կուսակալությունները: Մասնակցել է Կրետեի գրավմանը: 1644 թվականին դարձել է մեծ եպարքոս: Քանիցս երկիրը փրկել է մեծ վտանգներից: Հրաժարվել է մեծ եպարքոս պաշտոնից` խռովահույզ ժամանակներում փրկելով իր կյանքը: Երկու անգամ վարել է մեծ եպարքոսի տեղապահի պաշտոնը: Եղել է Էդիրնեի (Ադրիանապոլիս) արքունական պալատի վերակացուն: Սուլեյման փաշան ոչ առաջինն էր և ոչ էլ վերջինը բռնի մահմեդականացված հայերից, սակայն թերևս միակն էր, որը չթաքցրեց իր ազգային ծագումը և Էրմենին որպես տիտղոս կրեց իր անվան կողքին իր կյանքի ողջ ընթացքում, անգամ` մեծ վեզիրի պաշտոնում:

Օսմանյան կայսրությանում մեծ եպարքոսի պաշտոնին է հասել մանկահավաքների ժամանակ իր հայ ծնողներից խլված և բռնի հավատափոխված, 17-րդ դարի պետական գործիչ Խուսրև (Խոսրով) փաշան:

Օսմանյան իշխանությունները օգտագործեցին քրիստոնյա հպատակների ներուժը, նրանց գենոֆոնդը ոչ միայն իրենց բանակի հզորացման համար: Մանկահավաքների ժամանակ բռնի մահմեդակացված երիտասարդներից բարետեսներն ու խելացիները ուղարկվում էին արքունիքª իչ օղլան կոչված օջախ, ուր նրանց դարձնում էին օսմանյան իշխանության նվիրյալ ծառաներ և պատրաստում պալատի տարբեր մասնաբաժիններում ծառայության: Իչ օղլանների համակարգը վճռորշ դեր է ունեցել օսմանյան պետության վարչական համակարգի կայացման, պետության զարգացման և հզորացման գործում: Օսմանյան վարչական համակարգում բարձր դիրքերի հասած պետական գործիչներից հայկական ծագում ուներ XVII դարի գուպպե վեզիրներից (պետական նախարար) մեկըª Կարա Մեհմեդ փաշա Դողանջըն: Նա ծովակալ Խալիլ փաշայի ավագ եղբայրն էր: Մեծ եպարքոս, բոսնիացի Իբրահիմ փաշայի հետ մրցակցության պատճառով 17-րդ դարի վերջին գլխատվել է:

18-րդ դարի օսմանյան պատմությունն ունեցավ վերելքի մի կարճ շրջան, մտավոր կյանքի ծաղկման մի քանի տարիներ: Այդ շրջանում կատարվեցին Եվրոպային հետևելու փորձեր: Հիմնվեց օսմանյան տպագրությունը, ստեղծվեցին մատենադարաններ, Կոստանդնուպոլսում կառուցվեցին հանրային և պետական հոյակապ շենքեր, բարեկարգվեցին երկրի մյուս քաղաքները: Բարենորոգչական այս բոլոր ձեռնարկների հեղինակն էր հայազգի մեծ եպարքոս Իբրահիմ փաշա Նևշեհիրլին (Տամատ) (1662-1730): Նրա հայկական ծագման մասին է վկայում Ալֆոնս դը Լամարթինը 1855 թվականին Փարիզում հրատարակված` Օսմանյան պատմությանը նվիրված իր պատմագիտական աշխատության մեջ: Թերևս Իբրահիմ փաշայի հայկական ծագման փաստով է բացատրվում նրա կողմից հայերի նկատմամբ ցուցաբերած բարյացակամ վերաբերմունքը: Նրա եպարքոսության շրջանում է վերաշինվել Գումգաբուի Սուրբ Աստվածածին, Սամաթիայի Սուրբ Գևորգ և Կ.Պոլսի այլ եկեղեցիները: 1724 թվականին Հովհաննես Կոլոտ պատրիարքը մեծ եպարքոս Իբրահիմ փաշային բողոք է հայտնում այն մասին, որ Կովկասից որպես գերիներ բերված հայերը վաճառվում են ստրկաշուկաներում: Մեծ եպարքոսի` բոլոր հրամանատարներին ուղղված հրամանով դադարեցվում է հայերի վաճառքը ստրակաշուկայում: Իբրահիմ փաշայի եպարքոսության շրջանում պոլսահայությունը կարողացել է տարբեր ասպարեզներում առաջընթաց արձանագրել:

Իբրահիմ փաշա Նևշեհիրլին (Տամատ)

Հայկական ծագում ուներ սուլթան Աբդուլ Համիդ Ա-ի (1771-1788) ծովակալ Հասան փաշա Ճեզայիրլի Ղազին: Նա Ռոդոսթոյի Ս. Խաչ թաղի աղքատ հայ ընտանիքի զավակ էր. ծնողները ստիպված են եղել փոքրիկ տղային որպես քեոլե (ստրուկ) հանձնել Հաջի Օսման անունով մի օսմանցի վաճառականի, որ նրան Հասան անունն է տվել: Երկար ամանակ գտնվել է Ճեզայիրում (Ալժիրում), այստեղից էլ` նրա մականունը: Իր արտակարգ կարողությունների և քաջության շնորհիվ հայտնի է դարձել որպես ճարտար վաճառական և խիզախ ծովագնաց: Այնուհետև ծառայության է մտել օսմանյան ռազմածովային նավատորմում և նշանավոր դարձել տերությանը մատուցած իր մեծ ծառայություններով: Մասնակցել է Մալթա կղզու պաշարմանը: Կրում էր ղազի (մահմեդական կրոնի համար կռվում հաղթած անձ) մականունը: Սուլթան Աբդուլ Համիդ Ա-ի օրոք բարձրացել է վեզիրության աստիճանի և նշանակվել ծովակալ: Հասան փաշայի նախաձեռնությամբ կառուցվել են օսմանյան ռազմածովային նավատորմի մեծ զորանոցը և ռազմական այլ շինություններ: Նրա ծովակալության շրջանում ծաղկել է նավաշինությունը:

Հայկական ծագում է վերագրվում նաև 18-րդ դարի մեծ եպարքոսներից մեկինª Էսսեյյիդ Մեհմեդ փաշային: Գուցե սա նրա` հայերի նկատմամբ բարյացակամ վերաբերմունքի փաստից բխող ենթադրություն է պարզապես: Սակայն վստահ կարելի է պնդել, որ Խալիլ, Սուլեյման, Մեհմեդ փաշաների նման բռնի մահմեդականացված շատ հայեր են փայլել օսմանյան վարչական ասպարեզում, սակայն ծառայելով թրքությանը` ճանաչվել են որպես թուրք: Նրանց անունները կամ մեզ չեն հասել, կամ օսմանյան պատմությունը չի կամեցել արձանագրել նրանց ազգային ծագումը և չափազանց ժլատ է այդ մասին փաստեր տրամադրելիս:

Օսմանյան կայսրության պետական վարչական կյանքում հայեր սկսեցին հայտնվել, և նրանց դերը աստիճանաբար մեծացավ այն պահից, երբ երկրի վարչական համակարգը ձևափոխման, եվրոպականացման կարիքն զգաց: 19-րդ դարում Օսմանյան կայսրությունը եվրոպական դիվանագիտության կողմից ստացել էր «Հիվանդ մարդ» բնութագրումը: Եվ, իսկապես, կայսրության պետական մեքենան հիվանդ մարդու գալարումներով էր գործում: 19-րդ դարի կեսերից Բարձրագույն դուռը, հետևելով եվրոպական երկրներին, սկսեց արդիականացնել իր պետական համակարգը: Սակայն թուրքերը պատրաստ չէին սեփական ուժերով դա իրականացնել: Եվրոպական տիպի նախարարությունների ստեղծման ժամանակ զգացվեց Եվրոպայի համալսարաններում ուսանած, թուրքական իրականությանը քաջածանոթ և օտար լեզուների մեջ հմուտ հայ մասնագետների կարիքը: Հայերն աչքի ընկնող և նույնիսկ գլխավոր դեր պետք է ստանձնեին այն նախարարություններում, ուր մասնագիտական հմտություն և ձեռներեցություն էր անհրաժեշտ: Թուրքական փառասիրությունը թույլ չէր տալիս նախարարություններն ամբողջովին հանձնել հայերին: Թուրք նախարարների կողքին մեծ թվով հայեր փոխնախարարի պաշտոնը վարեցին առևտրի, ֆինանսների, փոստ-հեռագրտան, հասարակական կառույցների, անտառների և հանքերի, հանրային կրթության, արդարադատության և արտաքին գործոց նախարարություններում:

Իրականում այս գերատեսչությունների իրական վարիչները նրանք էին, քանզի նախարարությունների ողջ հոգսն ու պատասխանատվությունը դրված էր հայ փոխնախարարների ուսերին: Անհրաժեշտ եղավ, և հայերը նստեցին նաև նախարարական աթոռներին: Հայ պետական պաշտոնյաներն իրենց արդյունավետ գործուներությամբ փաստեցին, որ հայերը ոչ միայն ճարտար արհեստավորներ և առևտրականներ են, այլև` կարող վարչագետներ:

Թուրք հասրակական գործիչ և լրագրող Շուլե Բեթինջեկը հավաստում է, որ օսմանյան շրջանում ավելի քան քառասուն հայեր վարել են ամենակարևոր նախարարական պաշտոններ: Նրանց է վստահվել նաև խորհրդականի, Պետական խորհրդի անդամի, դեսպանի և օսմանյան խորհրդարանի երեսփոխանի պաշտոններ:

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր ուրբաթ օր

Akunq.net