Մուստաֆա Քեմալը և Հայկական հարցը. Համեստ ներդրում հարցի ուսումնասիրության մեջ

Սաիթ Չեթինօղլու

Մուստաֆա Քեմալի ընդդիմադիրների դեմ շինծու մեղադրանքներով իրականացված Իզմիրի և Անկարայի դատաքննությունների ընթացքում 1926 թ. «Թայմս»-ում տպագրված նրա հարցազրույցի ժամանակ Քեմալի տված բնութագրումների և բերած փաստարկների վրա հիմնվելով` ներկայացվում է, թե Քեմալը Հայկական հարցը որակել է որպես «անպատվություն»: Այդ հարցազրույցի հետ մեկտեղ Մուստաֆա Քեմալի` Ադանայում հանդես եկած հանրահայտ ելույթում ընդգծվել է, թե հայերը ոչ մի իրավունք չունեն այս տարածքների նկատմամբ: Քուրդ իշխանավորներին հղած նամակներում էլ Քեմալը, Հայկական հարցին անդրադառնալով, հաջողացնում է նրանց ներքաշել ազգայնական շարժման մեջ` այդ իշխանավորների` հայերի վերադառնալու հանդեպ վախն օգտագործելով:

Մ. Քեմալը զինվորական ծագմամբ իթթիհատական ավանդույթներ ունեցող քաղաքական գործիչ է: Խնդիրն ուսումնասիրելիս չի կարելի այդ հանգամանքն անտեսել: Չպետք է մոռացվի քաղաքական գործչի դիմագիծը: Մ. Քեմալը լավ քաղաքական գործիչ է: Եվ նրա խոսքերը պետք է հենց այդ շրջանակում գնահատել:

Մենք մեր այս հոդվածում անդրադառնալու ենք Մ. Քեմալի` զինվորականության հետ առնչությունները չխզած մի ժամանակաշրջանի, որը հայտնի չէ Թուրքիայի ընթերցողներին և տեղ է գտել Կլաուս Կրայզերի «Աթաթուրք. մի կենսագրություն» գրքում: Հարկ է առանձնահատուկ շեշտել, որ Կրայզերի աշխատությունն իր էությամբ Մ. Քեմալին նվիրված ձոն է, և հեղինակի բերած փաստարկներն էլ հիմնավոր են: Այդ առումով էլ կարծում ենք, որ Կրայզերի ուսումնասիրությունն արժանի է մեր ուշադրությանը:

1917 թվականն է, և Մ. Քեմալը, որպես հատուկ համհարզ, ուղեկցում է արքայազն Վահդեդդինին` վերջինիս արտասահմանյան ուղևորությունների ժամանակ: Այստեղ առանց մեր խոսքը երկարացնելու` այն փոխանցում ենք Կրայզերին, քանի որ թե’ նրա և թե’ Քեմալի մեկնաբանություններն այնքան պարզ են, որ մեր հավելումների կարիքը չի զգացվում:

Վահդեդդինի հետ իր ճամփորդության ժամանակ երբ ճաշի են հրավիրվում Ստրասբուրգում, Մ. Քեմալը գերմանացի նահանգապետին հանդիմանելիս վերջինիս հետ կիսում է իր այն գաղափարները, որոնք վերաբերում են Միություն և առաջադիմություն կուսակցությանը և հայերին:

«Ուղևորության մյուս փուլը շարունակել է այն ժամանակ Ստրասբուրգում նահանգապետ եղած Նիկոլաուս ֆոն Դալլվիթցի հետ: Վերջինս հետագայում դարձել է Պրուսիայի ներքին գործերի նախարարը: Մուստաֆա Քեմալի և Դալլվիթցի միջև սեղանի շուրջ կայացած զրույցի ժամանակ նրանք անդրադառնում են նաև Հայկական հարցին: Մուստաֆա Քեմալը սխալմամբ Դալլվիթցին ռազմական նահանգապետ է կարծում:

Քեմալը 1926-ին հետևյալ կերպ է ներկայացնում այդ զրույցը. «Գերմանացի նահանգապետն ինձ փորձեց ասել, թե հայերը բարի մտադրություններ ունեցող մարդիկ են, և որ թուրքերը բավականին ուժեղ հարձակումներ են գործել նրանց վրա: Խիստ զարմացա: Մենք` նահանագապետը և ես, որ նրա հյուրն էի, ռազմական դաշնակիցներ էինք: Շատ տարօրինակ էր, որ նա ինձ նման բան էր ասում, ինձ` Թուրքիայի ապագա ղեկավարիս:

Ես ասացի, որ նախ ես Ձեզնից հետևյալն եմ ուզում իմանալ. Դուք ինչու՞ եք հօգուտ հայերի գաղափարին փարվում, նրանց` պատմության անհայտ շրջանում ազգ լինելը պնդելով, և այդ ազգի գոյությունն ապացուցել համարձակվողների միջոցով այդպիսով համայն աշխարհին խաբելով և Թուրքիային վնասելով` վտանգի եք ենթարկում ամեն տեսակի նյութական և բարոյական աջակցությունը ցուցաբերած մեր ռազմական դաշնակցությունը:

Ես հասկացա, որ նա առանձնապես տեղեկություններ չուներ մեր մասին:

Այդ խոսակցության ընթացքում ինձ չկարողացա զսպել և զրույցը հեգնական տոնով շարունակեցի: Տարօրինակ համարեցի, որ չնայած մեր տված այսքան զոհերին` նա մտածում էր, թե Թուրքիայի տարածքներում կարող է հայկական ազգ լինել: Իմ խոսքերից անմիջապես հետո Դալլվիթցը ասաց, թե իր խոսքերն ընդամենը լսածների վրա են հիմնված, և որ ինքը հեռու է պնդումներով հանդես գալուց: Ես էլ ինձ զսպելով` աշխատեցի խոսակցությունը մեղմել: Թեման փակելու համար ասացի. «Ես այստեղ եմ եկել ոչ թե Հայկական հարցը քննարկելու համար, այլ մեր դաշնակից գերմանական բանակի վիճակի մասին իրազեկվելու նպատակով: Եվ մենք աջակցում ենք մեր դաշնակցին: Դրա մասին տեղեկանալով` վերադառնում եմ հայրենիք»:

Մուստաֆա Քեմալը 1926 թ. կարող էր գրաքննության ենթարկել Հայկական հարցի վերաբերյալ իր տեսակետները, բայց այդպես չի վարվել: Թուրք հասարակայնության համար այդ տեղեկությունները կարող էին բավարար լինել` կոտորածի և տեղահանության ավարտից մեկ տարի անց` անգրագետ գերմանացուն սահմանները չանցնելու մասին զգուշացնելու տեսանկյունից:

Սակայն ինքն էլ արգելք չի տեսել վերոհիշյալ խոսքերը «Հաքիմիյեթ-ի միլլիյե» թերթում տպագրելու մեջ, պարբերական, որն ընթերցվում էր նաև արտասահմանյան երկրների դեսպանատներում:

Իրոք էլ այդ տեքստը կարճ ժամանակ անց ֆրանսերենով հրապարակվեց «Ղըվյու դյու մոնդ մյուզյուլման» ամսագրում:

Մուստաֆա Քեմալի տեսակետը սարսափեցնելու աստիճանի պարզ էր. «Հայերը, երկար դարեր շարունակ ոչ մի բան չանելով, կորցրել են ազգ ստեղծելու իրենց իրավունքը»: ՆԱ ԱՅՍՏԵՂ ԼՌՈՒՄ Է ՏԵՂԱՀԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀՐԱՄԱՆԻ ԵՒ ԴՐԱ ՀԵՏԵՒԱՆՔՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ: Հետո էլ է լռել: Բնականաբար, մարդ դժվար է պատկերացնում, որ նա թերացել է ասել 1917 թ. պաշտոնական տեսակետը դարձած այն խոսքը, թե հայերը տեղահանվել են ռուսների հետ համագործակցելու պատճառով: Սակայն խնդրի նման արդարացումը մի փոքր դժվար կլիներ երիտթուրքերի փախուստին և պատերազմին հաջորդած` հայերի տեղահանության և կոտորածների դատավարություններից հետո: Դրա համար էլ լռում է: Չէ՞ որ ռուսների ետ քաշվելուց հետո այլևս անվտանգության տեսանկյունից վտանգ չներկայացնող հայերին իրենց տները վերադառնալու թույլտվության դեմ կարելի էր և դուրս չգալ: Մուստաֆա Քեմալը 1917 թ. բացահայտ կերպով իր թեզն է դարձրել հայերի «ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ԶՈՒՐԿ» լինելու մասին վարկածը, և դրա վրա հիմնվելով` պաշտպանել նրանց` պետություն չունենալու անհրաժեշտությունը: «ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԱԶԳԻ» գոյության մասին նրա տեսակետները հետևյալն են.

«Եթե անգամ հայերը շատ հնագույն պատմության մեջ` անհիշելի ժամանակներում, պետություն են ունեցել, այդ իղձն այսօր անիրականանալի է և ոչ մի առնչություն չունի մեր ներկայի հետ»:

Այդ վերլուծությունը բացահայտ կերպով հայտնի է դառնում Ստրասբուրգում ճաշի սեղանի շուրջ կայացած զրույցի ժամանակ: Ուշ օսմանյան և ժամանակակից թուրք ազգայնականները, իրենց պետություն ունենալու իրավունք տալով, կարծում են, թե այդ իրավունքը հին և օրինական է, սակայն հայերի նման` հետագայում ազգային ագիտացիա արած հայերի և քրդերի պես ժողովուրդները զուրկ են նման իրավունքից: Ռոմանտիկ, կոնցեպտուալ, պետությունից առաջ «ազգայնացման» պես գաղափարներն այստեղ տեղ չունեն:

Այդ տեսակետը ավելի բացահայտ դարձնելու համար կարելի է հիշատակել 1919 թ. մարտին կայացած ԷՐԶՐՈՒՄԻ ԿՈՆԳՐԵՍՈՒՄ ԱՐԵՒԵԼՅԱՆ ՎԻԼԱՅԵԹՆԵՐԻ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ.

«Զույգ մինարեներն ու ականավոր մուսուլմանների դամբարանները բացահայտ կերպով ցույց են տալիս, թե ովքեր են այս հողերի իրական տերերը, և նրանք իրավարար են լինելու ապագայում: Ինչ վերաբերում է հայկական պնդումներին, դրանք հիմնվում են հայկական հողատերերի վրա, իսկ վերջիններս ոչ մի մշակույթ և քաղաքակրթություն չեն ստեղծել ու իրենցից հետո ոչ մի հուշարձան չեն թողել: Քանի որ պատմության մութ շրջաններում նրանք ազգի մակարդակին չեն հասել, այդ պնդումները ոչինչ են»:

Անկասկած է, որ Մուստաֆա Քեմալը կիսել է այդ տեսակետը: Թեև նա քաջատեղյակ էր, որ հայերը բազմաթիվ հուշարձաններ են թողել, սակայն այդ հուշարձանների ոչնչացումը անհրաժեշտ էր` արևելյան վիլայեթների տիրոջ իրավունքն անվիճարկելի դարձնելու համար: Մուստաֆա Քեմալը Ստարսբուրգում սեղանի շուրջ կայացած զրույցի իր վերջին խոսքերը ավարտում է իր սիրելի թեմայով` «ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ԲԱՆԱԿԻ ԹՈՒԼՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՒ ՀՐԱՄԱՆԱՏԱՐՆԵՐԻ ՈՉ ԲԱՎԱՐԱՐ ԼԻՆԵԼԸ»:

Կրայզերի մեջբերումների վերաբերյալ մեր կողմից բացարձակապես ոչ մի մեկնաբանության կարիք չենք զգում: Կարծում ենք, որ առանց այդ էլ հեղինակը դրա կարիքը չի թողել:

• Շնորհակալություն եմ հայտնում Իբրահիմ Սևենին` Կրայզերի գրածն ինձ համար թուրքերեն թարգմանելու համար:

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net