Օրհան Քեմալ Ջենգիզ
Թուրքիան Հայոց ցեղասպանության հարցում պետք է թե’ ներողություն խնդրի և թե’ «ներքին իրավական ճանապարհներ» ստեղծի` հայերի կրած նյութական վնասը փոխհատուցելու համար: Արդյոք հնարավո՞ր է Հայկական հարցի շրջանակներում որևէ միջազգային դատարանում Թուրքիայի դեմ դատական գործ հարուցելը և նրան փոխհատուցում վճարելու դատապարտելը: Այդ հարցին իմ պատասխանը հստակ է և հակիրճ. ո’չ, հնարավոր չէ: Թուրքիայի դեմ դատական գործի հարուցումը մեկ առ մեկ դիտարկենք հավանական դատարանների տեսանկյունից:
Եթե դիմեն Միջազգային քրեական դատարան
Ցեղասպանության հանցագործությունները քննելու առումով առաջին դատարանը, որ մարդու միտքն է գալիս, Միջազգային քրեական դատարանն է: Թուրքիան դեռևս չի ճանաչում այդ դատարանի իրավասությունը: Եթե անգամ այդ ամոթալի դրությունը հաղթահարվի, և վաղը ճանաչվի սույն դատարանի իրավասությունը, դարձյալ անհնար է Հայոց ցեղասպանության շրջանակներում այդ դատարանում դատական գործի հարուցումը: Քանզի Միջազգային քրեական դատարանը մի դատական մարմին է, որը որպես հիմք է ընդունում անհատական «քրեական պատասխանատվությունը»: Այսինքն` եթե նրա դատական իրավասությունը ճանաչվի, և եթե անգամ ընդունվի, որ այդ դատական իրավասությունը կարելի է կիրառել նաև անցյալում տեղի ունեցած դեպքերի առնչությամբ, քանի որ 1915-ի «հանցագործներից» ոչ մեկը ողջ չէ, անհնար է Միջազգային քրեական դատարանին նման դատական հայցով դիմելը:
Եթե դիմեն Արդարադատության ատյանին
Ինչ վերաբերում է ՄԱԿ-ի Հաագայի արդարադատության ատյանին դիմելուն… Համայն աշխարհում միջազգային իրավունքի ոլորտում որպես հեղինակություն ընդունված Վիլյամ Շաբասի խոսքերով` «Դա միայն Թուրքիան ինքը կարող է անել»: Ոչ մի այլ երկիր այդ հարցով չի կարող Թուրքիայի դեմ դատական գործ հարուցել: Եթե անգամ Թուրքիայի` ԵՄ անդամ դառնալուց հետո այդ հարցը բարձրացվի Եվրոպայի արդարադատության ատյանում, ապա այդ ուղին փակվել է 2003 և 2004 թվականներին հարուցված դատական գործերի միջոցով: Հայերի` Իտալիայում և այլ եվրոպական երկրներում հարուցած դատական գործընթացներում ԵՄ արդարադատության ատյանը այդ դատական գործերում տեղ գտած մեղադրանքները մերժել է` դրանք «վերացական» համարելով:
Եթե դիմեն Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան
Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում նույնպես որևէ կերպ հնարավոր չէ Ցեղասպանության հարցով դատական գործի հարուցումը, որովհետև ԵՄԻԴ-ը կարող է քննել միայն «Եվրոպայի մարդու իրավունքների մասին» պայմանագրի շրջանակներում բերված մեղադրանքները: ԵՄԻԴ-ում Հայկական հարցին արտաքուստ չառնչվող, սակայն ըստ էության սույն հարցի հետ կապ ունեցող դատական գործեր են հարուցվել և այսուհետ էլ կհարուցվեն: Օրինակ` մեր քրեական իրավունքի 301-րդ հոդվածի միջոցով Հայկական հարցի վերաբերյալ քննարկումների արգելումը ԵՄԻԴ-ում բնութագրվել է որպես ազատ արտահայտման իրավունքի խախտում: Սակայն հենց Հայոց ցեղասպանության հարցով ԵՄԻԴ-ում դատական գործի հարուցումն ուղղակի անհնար է:
Սույն հարցում, որից գրեթե 100 տարի է անցել, եթե անգամ «ժամկետանց լինելը» և այլ նման արգելքներ հաղթահարվեն, պատկերը` միջազգային իրավունքի տեսանկյունից, նույնն է, ինչպիսին վերոնշյալ օրինակում էր: Քանի որ Թուրքիան Հայկական հարցի շրջանակներում զինված ընդհարման մեջ չի եղել, անհնար է այնպիսի դատարանների հիմնումը, ինչպիսին եղել է Գերմանիային դատած «Նյուրնբերգյան դատարանը»: Հետևաբար` հնարավոր չէ «ցեղասպանության» պատճառով Թուրքիայի դեմ դատական գործ հարուցել` միջազգային իրավունքի շրջանակներում:
Դատական գործի հարուցումը` ազգային օրենքների համատեքստում
Սակայն վերը նշվածը չի նշանակում, թե հնարավոր չի լինի ազգային իրավունքի շրջանակներում, որոշ իրավական ուղիներ ստեղծելով, Թուրքիային դատելը: Նմանատիպ իրավական ճանապարհների կիրառման օրինակ են ԱՄՆ-ում հայերի կողմից Կալիֆորնիայի դատարաններում հարուցված դատական գործերը: Ադանայում գտնվող Ինջիրլիքի ռազմակայանի սեփականության պատճառով Բաքալյանի կողմից Թուրքիայի Կենտրոնական բանկի և Գյուղատնտեսական բանկի դեմ հարուցված դատական գործը դեռ չի հանգուցալուծվել: Ամենայն հավանականությամբ սույն գործը ոչ մի արդյունքի չի հասնի ներկայիս կոնյուկտուրայի պայմաններում: Օրինակ` դարձյալ Կալիֆորնիայում բացված մի շարք դատական գործեր են կարճվել, որոնք հարուցվել էին 1915 թ. հայերին ապահովագրած, բայց ապահովագրման արժեքները վճարել չկարողացած գերմանական «Մյունիխ Ռե» ապահովագրական ընկերության դեմ: Դրանք կարճվել էին, որովհետև այս դատական գործի հիմքը դարձած 2000 թ. «Պուչիգիանի» օրենքը չեղյալ է արվել Սան Ֆրանցիսկոյի Գերագույն դատարանի կողմից: Այս դատական գործում այն փաստարկը, որը բերել է Գերագույն դատարանը` օրենքը չեղյալ անելու համար, ցույց է տալիս, որ չլուծված Հայկական հարցը «Դամոկլյան թրի» պես անվերջ ճոճվելու է Թուրքիայի գլխին: Գերագույն դատարանը նշելով, թե նախագահ Օբաման իր ապրիլքսանչորսյան ելույթում խուսափել է Հայոց ցեղասպանություն արտահայտությունից, հայտնել է, որ հիշյալ օրենքը չի համապատասխանում ամերիկյան արտաքին քաղաքականությանը, և այն չեղյալ հայտարարել: Ի՞նչ է դա նշանակում: Այն, որ ամերիկյան արտաքին քաղաքականության փոփոխության դեպքում հնարավոր կլինի վերստին նման օրենքներ հրապարակել, և այդ դեպքում դատական գործերը հանգուցալուծում կունենան:
Վերևում բացատրեցի, որ անհնար է միջազգային իրավունքի մեխանիզմներն օգտագործելով` Թուրքիայի կողմից փոխհատուցում վճարելու մասին վճռի կայացումը: Դա կարող է հանգստացնել Թուրքիային, քանզի եթե այդ դատարաններում դատական գործ հարուցելը հնարավոր լիներ, քաղաքական նախաձեռնությունների միջոցով մանևրելու համար շատ քիչ հնարավորություններ կմնային: Բայց և այնպես, ինչպես տեսաք, դեռևս հնարներ կան` «ազգային իրավունքի» մեխանիզմներ ստեղծելու միջոցով Թուրքիային ապաքաղաքականացման գինը խիստ ծանր կերպով վճարել ստիպելու առումով:
Հարցի լուծումը
Հոդվածիս հենց սկզբից էլ ասացի, որ Թուրքիա, ազնվորեն սույն խնդրին անդրադառնալով, կարող է Հայկական հարցը լուծել թե’ մարդկային և թե’ իրավական հարթություններում: Եթե ենթադրվում է, որ «ցեղասպանություն» բառի արտաբերումը կարող է անվերահսկելի այլ հետևանքների հանգեցնել, Թուրքիան ինքը կարող է այդ հարցին անուն դնել: Օրինակ` կարելի է ասել, թե «Ցեղասպանությունը իրավական հասկացություն է: Այն մի կողմ թողնենք: Սակայն մենք ընդունում ենք, որ 1915 թ. իրադարձությունները մարդկային մեծ ողբերգություն են: Մենք դատապարտում ենք դրանք իրագործած Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կառավարությանը և վերջինիս մնացուկներին: Ներում ենք հայցում այդ ողբերգական դեպքերի զոհը դարձած մեր հայ եղբայրներից և նրանց սերունդներից»:
Թուրքիան չպետք է բավարարվի միայն ներողություն խնդրելով. մեր երկիրը միևնույն ժամանակ պետք է մի իրավական շրջանակ գծի, թե ինչպես կարելի է հաղթահարել սույն հարցին առնչվող նյութական վնասների հարցը: Ես առաջարկում եմ, որ Թուրքիայում «ներքին իրավական ուղիներ» ստեղծվեն` հայերի վնասների փոխհատուցման վերաբերյալ: Այդպիսով` ներողությամբ «բարոյական վնասները» հատուցած Թուրքիան նյութական վնասներն էլ կարող է հատուցել «անհատական» մակարդակում և յուրաքանչյուր «կոնկրետ դեպքի» համար: Օրինակ` կարելի է նախատեսել թուրքական իրավունքի շրջանակներում փոխհատուցման վճարումը օսմանահպատակ այն հայերի սերունդներին, ովքեր կկարողանան սեփականության վկայագրով կամ որևէ այլ փաստաթղթով ցույց տալ, որ իրենց պապերը 1915 թ. առաջ այստեղ գույք են ունեցել: Այդ ներողությունը և օրենքի նախագիծն իր գրպանը դրած Թուրքիան կարող է բանակցային սեղան նստել ԱՄՆ-ի, ԵՄ-ի և Հայաստանի հետ ու մի միջազգային պայմանագիր կնքել: Այդ միջազգային պայմանագրով կարձանագրվի, որ հայերի վնասները փոխհատուցելու հարցում իրավասու են միայն թուրքական դատարանները:
Հավատացեք, որ Թուրքիան շատ դյուրին կերպով կարող է այդ ամենն անել, և այդ հարցը կլուծվի: Սակայն որպեսզի կարողանանք այս ամենն անել, պետք է նախ և առաջ մեզնից թոթափենք համայն աշխարհի առաջ մեզ ստորացնող այս ժխտողական հոգեվիճակը և կարողանանք բաց սրտով նայել մեր կողմից այս երկրից վռնդված օսմանահպատակ հայերի ողբերգությանը: Ամեն ինչի հիմքում ընկած է ինքներս մեզ ազնիվ և անկեղծ վերաբերվելու կարողությունը: Մնացածը շատ հանգիստ կլուծենք, հավատացեք ինձ…
Թարգմանությունը` Մելինե Անումյանի
Akunq.net
Leave a Reply