Եդեսիայի Սուրբ Աստվածածին տաճարի անցյալն ու ներկան

Եդեսիայի (Ուրֆա) սանջակը գտնվում է Կիլիկիայի Հալեպ նահանգում: 19-րդ դարում բաժանված է եղել 5 կազայի: 1913 թ. սանջակում ապրում էր 32 600 հայ: Սանջակի կենտրոնը եղել է համանուն քաղաքը: Հիշատակվում է նաև որպես Վերին Միջագետքի կազմում եղած նախկին հայկական Եդեսիայի սանջակ, որն ընկած է համանուն քաղաքի շրջակայքում: Նոր շրջանում հիշատակվել է որպես Ուրֆա կամ Ուրֆայի սանջակ:

11-րդ դարում մտել է Եդեսիայի բեյության կազմի մեջ: Հիշատակվել է պատմաբաններ Մաթևոս Ուռհայեցու, Սմբատ Գունդստաբլի և այլոց կողմից: 20-րդ դարի սկզբին 1326 գյուղում բնակվել է 150 հազար մարդ:

Սանջակում եղել են տասնյակ հայկական գյուղեր, ինչպես, օրինակ, Սուրուչը, Սուրին և այլն: Այս գյուղերի մեծ մասը եկեղեցի և դպրոց է ունեցել:

18-րդ դարում Եդեսիայում ճարտարապետ Ստեփանոսը բազմաթիվ շինություններ  է կառուցել:

Բալըքլը լճի վերին հատվածից սկիզբ առնող և դեպի հյուսիս` գերեզմանոց, ձգվող շրջանը հայտնի է որպես հայկական թաղամաս: 20-րդ դարի սկզբին Եդեսիայի հայկական թաղամասում գտնվում էր Սուրբ Աստվածածին տաճարը (արքեպիսկոպոսարան և հայկական վարժարան), որը վերանորոգվել էր 1849 թ.: Հայկական թաղամասը երեք կողմից շրջապատված էր թուրքական թաղամասով:

1901 թ. հայկական քոլեջում սովորում էր 1140 աշակերտ:

Վանական համալիրում տաճարի և վարժարանի հետ միասին հիշատակվում է Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին (Հովհաննես Մկրտիչ-Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի):

Հայկական տաճարը 457 թ. կառուցել է եպիսկոպոս Նոնան: Այս շինությունը միևնույն ժամանակ օգտագործվել է որպես Արդարադատության պալատ:

Սուրբ Աստվածածին տաճարը կառուցվել է սրբատաշ քարից, բազիլիկ ոճով, ունի ուղղանկյուն նախագիծ, եռանավ է: Եկեղեցին ներսից ծածկված է կամարով, իսկ դրսից` հարթ տանիքով: Նավերի միջնամասն ավելի լայն և բարձր է, քան կողային նավերը:

Եկեղեցու մուտքն արևմուտքից է, այստեղ 7 բաժին ունեցող նախասրահ կա: Այս հատվածը հենվում է 6 կլոր սյուների վրա: Ծիսակատարությունների սրահը լուսավորվում է բավական լայն պատուհաններով:

Շինության այս պատուհանների եզրին եկեղեցուց մնացած պատի մեջ ընկղմված սյուներ և մեկը մյուսի վրա փաթաթված վիշապի քանդակներ կան: Սյուների խոյակների վրա պատկերված են խաչ կող սրբեր և թռչունների պատկերներ: Շինության ներսում որևէ քանդակ չի հանդիպում: Պատուհանի եզրերը զարդարված են օձի քանդակներով:

Եկեղեցին ունի կիսագմբեթավոր ապսիդ: Միջին ապսիդը կողային ապսիդների հետ միացված է կամարապատ միջանցքներով: Ապսիդները դեպի դուրս ելուստ չունեն, ուղիղ պատի ձևի են: Կողային ապսիդներին կցված են կամարապատ քահանայական խցեր:

Սկսած Սելահեդդին Էյյուբիի օրերից այս եկեղեցու վրա 900-1250 թթ. կառուցել են Սելահեդդին Էյյուբի մզկիթը: Մզկիթը 18 և 19-րդ դարերում վերանորոգվել է: Բնօրինակից մասամբ հեռացած գոթական ճարտարապետության է նման:

Հայերը Եդեսիայից սկսել են հեռանալ և աշխարհով մեկ ցրվել 1895-1896 թթ. Համիդյան գնդերի հարձակումների ժամանակ:

1895 թ. հոկտեմբերին` հայերի նկատմամբ իրականացված կոտորածների ժամանակ, օսմանյան կանոնավոր բանակի միավորումներն ու բաշիբոզուկները քաղաքը թալանել և հայերի կրպակներն ավերել են: Երբ հայկական թաղամասը (մնացած մուսուլմանական թաղամասերից բարձր է գտնվում) 50 օրյա պաշարումից հետո չեն կարողացել գրավել, դադարեցրել են պաշարումը, ավելի ուշ բանակը խաբեությամբ մտել է հայկական թաղամաս և 10000 հոգու սրի անցկացրել:

Հայոց ցեղասպանության ժամանակ Եդեսիայի հայերը կազմակերպել են իրենց ինքնապաշտպանությունը:

1915 թ. հոկտեմբերին գերմանական թնդանոթների միջոցով վերջ է տրվել Եդեսիայում հայերի գոյությանը, հայերին աքսորել են դեպի Մոսուլ, Դիարբեքիր: Կես ճամփին վանահայր Արտավազդը նահատակվել է Սատանի հովտում:

Թեև Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտին օսմանցիների կրած պարտության արդյունքում ողջ մնացած հայերը վերադարձել են իրենց տները, քեմալականնների հարձակումների հետևանքով (մինչև 1923 թ.) ստիպված են եղել քաղաքը լքել` ապաստան գտնելով Սիրիայում, Ֆրանսիայում և մասամբ էլ Արևելյան Հայաստանում:

Արդյունքում` եթե անհրաժեշտ լինի Թուրքիայում հայկական կոթողները ոչնչացնելու քաղաքականությանն անդրադառնալ ու ներկան հանրագումարի բերել, նախ անհրաժեշտ է ասել, որ երեկ Հայաստանում` Արևմտյան Հայաստանում, և ողջ Օսմանյան կայսրության կազմում եղած (սելջուկները ներառյալ օսմանցիների և թուրքերի գրաված հողերում) եկեղեցիների և վանքերի մեծ մասը Հայոց ցեղասպանության ժամանակ ավերվել, թալանվել և ոչնչացվել են:

Հայակական կոթողները երկրի երեսեցի ոչնչացնելու քաղաքականությունը շարունակվեց նաև Հանրապետական Թուրքիայի օրոք, որովհետև յուրաքանչյուր մշակութային ժառանգություն հիշեցնում էր հայերի գոյության մասին:

Հալիլ-ուր Ռահման լճից հյուսիս` Վալի Ֆութ բեյ պողոտայում` Նահանգապետարանի հյուրանոցի դիմաց, երեկ Սուրբ Աստվածածին տաճարն էր, իսկ այսօր կառուցվել է Սելահեդդին Էյյուբի մզկիթը, որը 18 և 19-րդ դարերում վերանորոգվել է: Բնօրինակից մասամբ հեռացած գոթական ճարտարապետության է նման:

Երեկվա եկեղեցու նախասրահը, որի մուտքը արևմտյան կողմից էր, այսօր էլ` մզկիթի  վերածվելուց հետո օգտագործվում է որպես նախասրահ: Սակայն եկեղեցին մզկիթի վերածելուց հետո սյուների քիվերի վրայի խաչակիր սրբերի և թռչունների պակերները ծեփով ծածկել են:

Դեռ երեկ եկեղեցի եղած այս շինությունը երկար տարիներ ավեված վիճակում է, ավելի ուշ օգտագործվել է որպես էլեկտրական կայան:

Կանգուն մնացած շինությունը այլևս դադարել է լինել քրիստոնեական տաճար, 1993 թ. մայիսի 28-ին (1996) վերանորոգվել է և բացվել է որպես Սելահեդդին Էյյուբի` բռնի իսլամացված մզկիթ:

Երեկվա վանական համալիրի կազմում եղած Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին այսօր հանրապետական միջնակարգ դպրոցի է վերածվել:

Ստորև տեղադրված զույգ նկարները իրականությունը ներկայացնելու նպատակ ունեն:

Առաջին նկարում պատկերված է 1900-ական թթ. սկզբը, անմիջապես կողքին պատկերված է նույն վայրը, սակայն արդեն ներկայիս տեսքով:

Նկարները մեզ միայն իրականությունն են ներկայացնում, նկարներում պատկերված է հոյակերտ Սուրբ Աստվածածին տաճարի անցյալն ու ներկան: Եզրակացությունը թողնում ենք Ձեզ, հարգելի ընթերցող:

Սուբ Աստածածինը երեկ և այսօր

Աղբյուրներ`

1. Armenweb
2. Հայկական փոքր հանրագտարան, հատոր 4., Երևան, 2003:
3. Մշակ, թիվ 166, 1913:
4. Urfakultur.gov.tr

http://www.faktor301.com/2012/03/urfa-surp-asdvazazin-katedrali-dun-ve-bugun/

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը