15. Հայ Եկեղեցու թեմերը

Թեմերի ընդարձակումը

Պատմության ընթացքում տեսանք, որ Հայ Եկեղեցու սահմանները համընկնում էին Հայաստանի քաղաքական սահմաններին։ Այս դրությունը փոխվում է արաբական տիրապետությունից հետո։

Հայոց Եկեղեցու տարածումը դեպի Արևմուտք

XI դարի հայ ժողովրդի պատմության կարևոր երևույթներից մեկն է զանգվածային արտագաղթը դեպի կայսրության արևելյան նահանգները։ Միայն Սենեքերիմ Արծրունու հետ դեպի Սեբաստիա են արտագաղթում ավելի քան 70.000 հայեր։ Տասնյակ հազարավոր հայեր են արտագաղթում նաև Պիզուի և Ծամնդավի նորահաստատ փոքրիկ թագավորությունները։ Արտագաղթը, որ սկսվել էր դեռ արաբական տիրապետության շրջանից, մեծ չափերի է հասնում սելջուկյան և ապա մոնղոլական արշավանքների ժամանակ, 1050-ական թվականներից։ Արտագաղթողները դիմում են դեպի Միջագետք, Սև ծովի ափերը, Եգիպտոս, բայց հատկապես Կապադովկիա և Կիլիկիա։ Այս նոր երկրներում հիմնվում են մի շարք մեծ ու փոքր հայկական իշխանություններ։

X դարի երկրորդ կեսին Հայաստանը բաժանված էր թվով 5 մանր թագավորությունների. 961/2 թվականին Կարս-Վանանդը, անջատվելով Անիի Բագրատունյաց թագավորությունից, դառնում է առանձին թագավորություն՝ Մուշեղ Բագրատունու գլխավորությամբ, 970 թվականին Սյունյաց Բ իշխանը իրեն հռչակում է թագավոր` հիմք դնելով Սյունյաց թագավորությանը, Տարոնի թագավորությունը 968 թվականին արդեն գրավվել էր կայսրության կողմից, իսկ 980 թվականին Գուրգեն Բագրատունին Տաշիր Ձորագետում հիմք է դնում մի այլ թագավորության։ Սրանցից ամենազդեցիկը, անշուշտ Անիի Բագրատունյաց թագավորությունն էր։

Մանազկերտի ճակատագրական ճակատամարտից հետո /1071թ./, որտեղ սելջուկները հաղթեցին բյուզանդական զորքերին և տեր դարձան Հայաստանին, Փիլարտոս Վարաժնունին, որ մինչ այդ կայսրության զորավար էր, Մեծ Հայքի և Կիլիկիայի միջև ընկած հսկայածավալ հողերի վրա հիմնում է մի իշխանություն, Մարաշ կենտրոնով, որն իր գոյությունը պահպանում է մինչև Փիլարտոսի մահը /1086թ./։

Փիլարտոսի մահից հետո նույն տարածքում հիմնվում է Գող Վասիլի իշխանությունը՝ Քեսուն կենտրոնով։

1073 թվականին Արցախի Օշին իշխանը սելջուկների ճնշման տակ թողնում է իր հայրենի երկիրը և արտագաղթելով Կիլիկիա, հիմնում է Լամբրոնի իշխանությունը։

Հայ ժողովրդի և Հայ Եկեղեցու կյանքում դեր խաղացած ամենանշանավոր իշխանությունը, սակայն, Ռուբինյան իշխանությունն էր, որ նախապես հաստատվելով Լեռնային Կիլիկիայում, 1080 թվականին, Պիզուի Գագիկ թագավորի ազգականներից մեկի՝ Ռուբենի /1080-1095/ կողմից, աստիճանաբար հզորանալով տարածվում է նաև դեպի Դաշտային Կիլիկիա և 1098 թվականին վերածվում թագավորության։

Մեծ Հայքը այդ շրջանում գտնվում էր սելջուկյան իշխանության տակ։

Ծամնդավում մի տարի որպես կաթողիկոս գործելուց հետո Գրիգոր Բ Վկայասեր կաթողիկոսը ձեռնարկում է մի երկարատև ճամբորդություն դեպի Կ. Պոլիս և Եգիպտոս` հավաքելու և թարգմանելու համար սրբերի վարքերը։ Եգիպտոսում Վկայասերը մեծ ընդունելություն է գտնում Աբդյուլդամին Մսթանսըր սուլթանի կողմից։ Եգիպտոսի հայ գաղութը այն ժամանակ հասնում էր 3.000-ի։ Վկայասերը հիմնում է Եգիպտոսի եպիսկոպոսական Աթոռը՝ իր եղբոր որդուն՝ Գրիգորիսին ձեռնադրելով եպիսկոպոս։

Վերոհիշյալ դեպքերից երևում է, որ Հայոց կաթողիկոսության ենթակա թեմեր գոյություն ունեին նաև կայսրության սահմաներում։ Բացի այդ, Խաչիկ կաթողիկոսը եպիսկոպոսական աթոռներ է հաստատում նաև Անտիոք, Կիլիկիայի Տարսոն, Իսավրիայի Սուլնդա /Տրայանուպոլիս/ քաղաքներում։

Հայոց կաթողիկոսության սահմանները այլևս պայմանավորվում են ոչ թե վարչաքաղաքական բաժանումներով, այլ դավանաբանական հանգամանքներով, և Հայ Եկեղեցու հետևորդ են համարվում ոչ միայն Հայաստանի, այլ բոլոր հակաքաղկեդոնական միաբնակ հայերը, որտեղ էլ որ նրանք ապրելիս լինեն։
(ԵԶՆԻԿ քահանա ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ, Դոկտոր Աստվածաբանության, ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ, Մաս Ա (Սկզբից մինչև 1441թ.), «ՀԱՂԲԱՏԱՎԱՆՔ», Բարեգործական Միություն, 1990, էջ 79)։

Հայոց Եկեղեցու թեմերը Հայաստանում և սփյուռքում (Արարատյան Հայրապետական թեմ)

Ներկայում Հայոց Եկեղեցին ունի նվիրապետական չորս աթոռներ՝

– Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի ամենայն հայոց կաթողիկոսություն (Ծայրագույն պատրիարք և կաթողիկոս ամենայն հայոց Նորին Սուրբ Օծություն Տեր Տեր Գարեգին Բ),

– Կիլիկիո (Անթիլիասի) կաթողիկոսություն (Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Նորին Սուրբ Օծություն Տեր Տեր Արամ Ա),

– Երուսաղեմի պատրիարքություն, պատրիարք ամենապատիվ Թորգոմ արքեպիսկոպոս Մանուկյան,

– Կ. Պոլսի պատրիարքություն, պատրիարք ամենապատիվ Մեսրոպ Բ արքեպիսկոպոս Մութաֆյան։

 Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի ամենայն հայոց կաթողիկոսության թեմեր

Տարածքը բաժանված է ութ թեմերի.

– Արարատյան հայրապետական թեմ  առաջնորդական փոխանորդ՝ Տ. Նավասարդ եպս. Կճոյան (առաջնորդանիստ եկեղեցի Երևանի Ս. Սարգիս, հասցե՝ Իսրայելյան 21, հեռ. 58-73-68; ֆաքս 15-10-40),

– Շիրակի թեմ  առաջնորդ՝ Տ. Միքայել ծ. վրդ. Աջապահյան (առաջնորդանիստ եկեղեցի Գյումրի Ս. Աստվածածին, հասցե՝ Կիրովի 6. հեռ. 23- 777; 22-557; ֆաքս 22-511),

– Արմավիրի թեմ առաջնորդ` Տ. Սիոն եպս. Ադամյան (առաջնորդանիստ եկեղեցի Էջմիածնի Ս. Աստվածածին, հեռ. 48-016),

– Գեղարքունյաց թեմ առաջնորդ Տ. Դերենիկ վրդ. Դավթյան (առաջնորդանիստ եկեղեցի Գավառի Ս. Աստվածածին, հեռ.21-582, 21-203),

– Սյունյաց թեմ  առաջնորդ Տ. Աբրահամ եպս. Մկրտչյան (առաջնորդանիստ եկեղեցի Գորիսի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, հեռ.25-913, 25-914),

– Գուգարաց թեմ առաջնորդ Տ. Սեպուհ եպս. Չուլճյան (առաջնորդանիստ եկեղեցի Վանաձորի Ս. Աստվածածին, հեռ. 20-386),

– Արագածոտնի թեմ առաջնորդական տեղապահ Տ. Թորգոմ աբղ. Տոնիկյան (առաջնորդանիստ եկեղեցի Օշականի Ս. Մեսրոպ Մաշտոց, հեռ. 36-150, 34-020),

– Կոտայքի թեմ առաջնորդ Տ. Առաքել եպս. Քարամյան (առաջնորդանիստ եկեղեցի Կեչառիսի վանքի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, հեռ. 22-991)։

Արցախի թեմ առաջնորդ` Տ. Պարգև արքեպս. Մարտիրոսյան (առաջնորդանիստ եկեղեցի Շուշիի ս. Ղազանչեցոց եկեղեցի)։

Գոյություն ունեն նաև արտերկրյա թեմեր։

http://www.zvartnotz.am/am/23/2308