4. Ազգային-եկեղեցական ժողովներ

Հայոց մեջ ի սկզբանե (քրիստոնեությունը պետականորեն ընդունելուց ի վեր) գործողության մեջ են դրվել աշխարհիկ և եկեղեցական իշխանությունների ընդհանուր (համտեղ) ժողովները, որոնք գումարվում էին Հայոց համար խիստ կարևոր (ճգնաժամային) իրավիճակներում՝ ստեղծված կացությանը միասնական լուծում տալու նպատակով։ Ստորև տրամադրում ենք այդ ժողովների հիմնական ցանկը։

325թ. Վաղարշապատի Ա ժողով։ Ժողովը գումարել է Գ. Լուսավորիչը, ուր ընդունվել է Արիստակեսի բերած Նիկիայի ժողովում ընդունված Նիկիական հանգանակը և վարչական բնույթի կանոնները՝ թվով 20։ Այստեղ էլ ս. Գրիգոր Լուսավորիչը նիկիական Հանգանակին հավելել է իր «Իսկ մեք փառաւորեսցուք» աղոթքը, և կանոնները հարմարեցրեց մեր Եկեղեցու վիճակին։

354թ. (365թ.) Աշտիշատի ժողով։ Ներսես Մեծի կողմից հրավիրված այս ժողովը քննարկել է կազմակերպական և Նիկիո հանգանակի հետ կապված դավանաբանական հարցեր։ Վերջինս կապված է Հռոմեական կայսրության մեջ  Հանգանակի դեմ՝ քաղաքական իշխանությամբ հզորացած արիոսական հոսանքների հետ, որոնք թափանցել էին նաև Հայաստան։

Վաղարշապատի Բ ժողով։ Ժողովը գումարել է Ներսես Մեծը, որտեղ սահմանվել է, որ Հայոց կաթողիկոսը ձեռնադրվում է ազգի եպիսկոպոսների, այլ ոչ թե Կեսարիայի կողմից…

Կեսարիայի կամ կապադովկիական եկեղեցու հիմնադիրը նույն Թադեոս առաքյալն է` Հայոց Եկեղեցու հիմնադիր առաքյալներից մեկը… (Ժ, 137)։ Կեսարիան էլ Փոքր Հայքի մայրաքաղաքն է եղել և այն ժամանակ դեռ՝ Հայոց երկրի մասը (Ժ, 138)։ Կեսարիայի առաջին եպիսկոպոս Թեոփիլոսի Թադեոս առաքյալի կողմից ձեռնադրվելու, Ղուկաս ավետարանիչի գրած թղթի մասին տեղեկությունները և դրանց հետ կապված մանրամասները տալիս է միմիայն Հայոց ավանդությունը… (Ժ, 138)”

383թ. Վաղարշապատի Գ ժողով։ Ժողովը գումարել է Ներսես Մեծը, որտեղ թագավորը, նախարարներն ու իշխաններն ուխտել են սիրով և աստվածպաշտությամբ վարել, և ազգի ու Եկեղեցու բարօրությունը չզոհել անձնական կրքերին, այլ իրար հետ ունեցած փոխադարձ պարտքերն անթերի կատարելով՝ միության և զորության ամբարտակ կանգնեցնել արտաքին թշնամիների դեմ ։

402թ. Վաղարշապատի Դ ժողով։ Ժողովը գումարել է Ս. Սահակը, ուր խնդրո առարկա էր եղել հայկական նշանագրերի պատրաստությունը, ազգային գրագիտության զարգացումն ու ծաղկումը։

426թ. Վաղարշապատի Ե ժողով։ Ժողովը գումարել է Ս. Սահակը, որտեղ ընդհանրական թղթեր են գրվել եպիսկոպոսների, քորեպիսկոպոսների և քահանաների համար, խմբագրվել են եկեղեցական բարեկարգության կանոնները։

432թ. Աշտիշատի Բ ժողով։ Ժողովը գումարել է Ս. Սահակը` Պարսկաստանից վերադառնալուց հետո, որտեղ բարեկարգություններ են արվել և ընդունվե են թարգմանիչների կողմից բերված Եփեսոսի ժողովի կանոնները։

435թ. Աշտիշատի Գ ժողով։ Ժողովը գումարել է Ս. Սահակը։ Այն նպատակ է ունեցել ժողովրդին զգուշացնել նեստորական մոլորությունից, քանի որ նեստորականները սկսել էին սփռել Թեոդորոս Մոպսուեստացու, Դիոդորոս Տարսոնացու գրքերը։ Այստեղ երևան են հանվել հիշյալ մոլորությունները և դավանական գրությամբ այս մասին հաղորդվել է Կաոստանդնուպոլսի Պրոկղ պատրիարքին։ Այդ նամակը հետագայում հիմք է ծառայել Կոստանդնուպոլսի II ժողովի (553թ.) «Երեք գլուխների» (երեք աստվածաբանների) դատապարտության համար։

444թ. Շահապիվանի ժողով։ Քննարկել է  մծղնիների աղանդի առաջացրած խնդիրը, ընդունել է թվով 20 նոր կանոններ ։

445թ. Շահապիվան։ Նախագահել է այդժամ նորընտիր Հովսեփ Ա Հողոցմեցի կաթողիկոսը։ Եկեղեցին կառավարելու քաղաքական պարտավորություն է ստանձնվում։ Ժողովի հրապարակած կանոնների առաջաբանը այդ գաղափարն է արտահայտում.

«Պարտ և պատշաճ է նաւավարին հոգալ զարուեստագործութիւն նաւին և զշաւիղս ծովուն նկատել և ըստ հողմոցն աջողութեան գնալ ի վերայ մկանաց ծովուն։ Նույնպէս և զաւրավարին յամենայն ժամ զզաւրսն ի հանդիսի անցուցանել զայլընտիր և զձիընտիր. զէն զարամբ, սպառազէն զերիվարաւ և ակն ունել ի ճակատուն յաղթող գտանել և առնուլ պսակ և պատիւ ի թագաւորէն։ Ապա առաւելապէս արժան և իրաւ է վարդապետաց, սրբոյ եկեղեցվոյ հովուաց, առաջնորդաց օրինաց արդարութեան և ստույգ պատուիրանաց Աստուծոյ կենդանւոյ յամենայն ժամ յաւրէնս Տեառն խորհիլ ի տուէ և ի գիշերի և զմանկունս եկեղեցւոյ յամենայն ժամ նորափետուր զարդարել ի Տէր» ։

Ժողովին ներկա են եղել ոչ միայն հոգևորականները՝ «համաւրէն ուխտ սրբոյ եկեղեցւոյ», այլև՝ «իշխանք ամենայն», որոնք իրենց հպատակությունն են հայտնել եկեղեցապետությանը.

«Զեդեալ կարգ սրբոյն Գրիգորի և Ներսէսի և Սահակայ և Մաշտոցի, դուք անդրէն հաստատեցէք և այլ զլաւն ևս որպէս և ձեր կամք են, և մեք կամաւք և ախորժիւք յայն առնումք, – հայտարարում են նրանք։        – Քանզի կարգ եկեղեցւոյ թուլացան և մարդիկ յանօրենութիւն դարձան։ Արդ՝ օրէնք, որ Աստուծոյ հաճոյ են և եկեղեցւոյ նորաշինութիւն, դուք զայն կարգեցէք և մեք հնազանդիմք և հաստատուն պահեմք» ։

449թ. Արտաշատի ժողով։ Ժողովին մասնակցել են նախարարներն ու եպիսկոպոսները՝ պատասխանելու Հազկերտի հրովորտակին։

450թ. Արտաշատի ժողով։ Նախագահել է Հովսեփ Ա Հողոցմեցի կաթողիկոսը։

506թ. Դվինի Ա ժողով։ Նախագահել է Բաբգեն Ա Թոմսեցի կաթողիկոսը։ Մասնակցել են Հայոց, Վրաց, Աղվանից և Սյունեաց եպիսկոպոսները։ Այն քննարկել է նեստորական դավանության հարցերը. ի թիվս Արիոսի, Մակեդոնի, Նեստորի անունների, հայտնապես ու պաշտոնապես դատապարտվեց նաև Եվտիքեսի անունը։ Սա Հայոց Եկեղեցու առաջին պաշտոնական արձագանքն է եղել Քաղկեդոնի ժողովի նկատմամբ։

534-9թթ. Կարինի ժողով։ Ընդունել է թվով 9 կանոններ։

555թ. Դվինի Բ ժողով։ Հրավիրել է Ներսես Բ Բագրևանդացի կաթողիկոսը։ Այն, ի թիվս այլ հարցերի, քննել է նաև Հայաստան թափանցած ու Գրիգոր Մանաճիհր վանքում բույն դրած նեստորականների հարցը, ևս մեկ անգամ հաստատել եփեսոսյան դավանությունը։ Ընդունել է թվով 37 կանոններ։

574թ. ժողով։ Ժողովը գումարել է նույն տարում ընտրված Մովսես Բ Եղիվարդեցի կաթողիկոսը` տոմարի կարգավորման նպատակով։

Կ. Պոլսում (մեկ ժողով) և Կարինում (երեք ժողովներ) գումարել է Մորիկ կայսրը՝ փորձելով նաև եկեղեցականորեն ենթարկեցնել Հայաստանը։

604  և  607թթ. Դվինի (Գ) ժողովի I և II մասեր։ Կանոններ է հաստատել բռնի քաղկեդոնություն ընդունածների զղջման և դարձի մասին և բյուզանդական մասի եպիսկոպոսներից զղջագրեր ընդունել։

608թ. Դվինի   ժողով։ Ժողովը գումարել է նախորդող տարում ընտրված Աբրահամ Ա Աղբաթանեցի կաթողիկոսը։

631թ. Կարինի ժողով։ Գումարել է Եզր Ա Փառաժնակերտցի կաթողիկոսը։

632թ. (629թ.՝ Միք. վարդապետ) Հերակլես կայսրը ժողով է գումարել Կարինում, ուր բռնադատմամբ համաձայնության են եկել միակամ վարդապետության շուրջ [Եզր կաթողիկոս] (61)։

645թ. Դվինի Գ ժողով։ Ժողովը գումարել է  Ներսես Շինող կաթողիկոսը, որտեղ մերժվել է քաղկեդոնականությունը, խմբագրվել է Եկեղեցու կանոնները, ընդունվել թվով 12 նոր կանոններ, կարգավորվել շարակնոցը… 

649թ. Դվինի Դ ժողով։ Լսել է Կոնստաս Բ կայսեր և Պոլսի պատրիարքի  պատվիրակ Դավիթ Բագրևանդեցի հայ փիլիսոփային և մերժել ընդունել քաղկեդոնականության առաջարկը։

704թ. Պարտավի ժողով (հայ–աղվանական)։ Աղվանից եպիսկոպոսներն ու իշխանները Հայոց Եղիա կաթողիկոսին են տվել Հայոց և Աղվանից միաբանության և ուխտին հաստատ մնալու  մասին մի ձեռնարկ (էջ 69)։

719թ. Դվինի Ե ժողով։ Նախագահել է Հովհաննես Գ Օձնեցի կաթողիկոսը։ Այստեղ կանոնական որոշում է ընդունվել պատկերամարտ պավղիկյանների մասին, ընդունվել են թվով 32 կանոններ։

726-7թթ. Մանազկերտի ժողով։ Հայ-ասորական եկեղեցական  ժողովը հրավիրել է Հովհաննես Օձնեցին։ Այն մերժել է Սևերոսի վարդապետությունը և հուլիականությունը և ընդունել 10 բանաձևեր, ընդունվել են նաև թվով 7 կանոններ։

767-8թթ. Աղվանից կաթողիկոսության Պարտավ (Ուտիք) քաղաքում Հայոց Սիոն Ա Բավոնեցի կաթողիկոսի գլխավորությամբ գումարվել է հայոց և աղվանից հոգևորականների ու իշխանների մի ժողով, որը քննարկել է արաբական լծի պատճառով Հայոց և Աղվանից եկեղեցիներում առաջացած  ծիսական ու կենցաղային անկարգությունների խնդիրներ (72)։

771թ. Պարտավի ժողով։ Նախագահել է Սիոն կաթողիկոսը։ Ընդունվել են թվով 24 կանոններ։

854թ. (877թ.) Շիրակավան։ Սմբատ Խոստովանող Բագրատունին ժողով է գումարել նոր կաթողիկոս ընտրելու նպատակով։ «… բազմաթիւ ժողովոյ հաւանութեամբ կընտրուի Զաքարիա Կոտայեցին, և մի աւուր մէջ  կը ձեռնադրուի սարկաւագ, քահանայ, եպիսկոպոս և կաթողիկոս։ Վասնզի կաթողիկոսութեան ընտրական իրաւունքն ամենեւին խտրութիւն չը դնէր եկեղեցականի և աշխարհականի մէջ, ըստ առաքելական սովորութեան Հայաստանյայց Եկեղեցւոյ, ինչպէս յայտնի է նոյն իսկ Լուսաւորչի և Մեծին Ներսիսի ընտրութեան պատմութենէն»։

862թ. Շիրակավան։ Կ. Պոլսի Փոտ պատրիարքի հարկադրանքով ժողով է գումարվել, որտեղ պատրիարքի թղթերը կարդացել է Նիկիայի հույն Վահան եպիսկոպոսը։

Անիի ժողով, որը գումարել է Աշոտ Գ Ողորմած թագավորը (953-977թթ.)՝ եպիսկոպոսների ու վարդապետների պնդումով։ Քննվել է կաթողիկոսական աթոռին բազմած Սյունյաց եպիսկոպոսի` Վրաց Եկեղեցուց արված նորամուծությունների և նրան գահընկեց անելու հարցը (էջ 78)։

961թ. Անի։ Ժողովը գումարել է Աշոտ Ողորմած Բագրատունուն թագավոր օծելու նպատակով:

965թ. Անի Ժողովը գումարվել է քննելու համար Վահանիկ կաթողիկոսի կողմից ինքնակամորեն հունադավանության ընդունումը, որը մեշ հուզմունք էր առաջացրել ազգի մեջ ։

1114թ. Շուղրիի Ժողով։ Ժողովը գումարել է Շուղրիի Կարմիր վանքում։ Ներկայացուցչական այս մեծ ժողովը դատապարտել է Դավիթ Աղթամարցու ընթացքը և մերժել նրա կաթողիկոսությունը, հաստատվել է կաթողիկոսական ընտրության նոր կանոն, ըստ որի թեև կաթողիկոսական Աթոռը պետք է մնար Կիլիկիայում, սակայն ամեն մի կաթողիկոսի ընտրություն պետք է վավերացվեր բուն Հայաստանի չորս նշանավոր Աթոռների կողմից (էջ 86-87)։

1179թ. Հռոմկլայի ժողով (Կիլիկիա)։ Գրիգոր Տղա կաթողիկոսը՝ հունաց Բյուզանդիայի Կիռ Մանուել կայսեր հարկադրանքով ժողով է գումարել` քննելու համար կայսեր կողմից պարտադրվող եկեղեցիների միավորման հարցը։ Հայոց դավանանքի ու ծիսակարգի մասին բացատրական նամակ է գրվել և հղվել կայսեր։ Բայց մինչ նամակի հասնելը կայսրը մահացել է և նամակատարները վերադարձել են… Այս ժողովի գումարումն իսկ սաստիկ հուզումներ է առաջացրել Արևելյան Հայաստանի վարդապետների միջավայրում… 

1204թ. Սսի ժողով։ Թագավորը և Դավիթ կաթողիկոսը ժողով են գումարել քննելու համար Զաքարե Սպասալարի և նրա եղբայր Իվանե Աթաբեգի, որոնք մեծ համբավ ունեին Վրաստանի  թագավորության մեջ, խնդրանք-առաջադրանքը. ա/ շարժական Սուրբ Սեղան ունենալ զորաբանակի մեջ և քահանա՝ պատարագելու համար, և բ/ Աստվածածնի վերափոխման և Խաչի տոները ըստ վրացիների ծեսի կատարել։ Համաձայն խնդրանքի ընդունվել են ութ կանոններ։

1205թ. Լոռիի ժողով։ Զաքարե իշխանը ժողով է գումարել` ութ կանոնները ներկայացնելու համար, սակայն արևելյան շատ վարդապետներ չեն ընդունել դրանք։ Սրան ի պատասխան Զաքարեն բռնություններ է կիրառել։

1205թ. Անիի ժողով։ Նույն նպատակով կրկին ժողով է գումարվել և կրկին` ապարդյուն։

1243թ. Սսի ժողով։ Ժողովը գումարել են Լևոնի դուստր Զապելի նոր ամուսին Հեթում թագավորն ու Կոստանդին Բարձրաբերդացի կաթողիկոսը` եկեղեցական ներքին բարեկարգությանը հսկելու նպատակով։ Հույների և լատինների հարուցած շփոթից զերծ մնալու նպատակով ժողովը հաստատել է 23-25 կանոններ։ Այստեղ մերժվել է նաև վերջին օծման ծեսը յուղով կատարելու Հռոմի պապի խնդրանքը։

1306թ. Սիս։ Ժողովը գումարել է Հեթումի եղբոր որդի Լևոն Դ թագավորը` նոր կաթողիկոսի ընտրության և նախորդ Գրիգոր կաթողիկոսի` հունական և լատինական տարրերի ներմուծության թղթերը հաստատելու նպատակով։ Հեթումի և Լևոն թագավորի բռնադատ ազդեցությամբ կաթողիկոս է ընտրվում նախապես մերժված Կոստանդին Բ Պրոնագործը։

1307թ. Սսի ժողով (կամ՝ Սսի Զ ժողով)։ Ժողովը գումարել է Լևոն թագավորը, որը հաստատել է Հայոց Եկեղեցու ավանդության արմատական փոփոխության նրա ներկայացրած առաջարկը։ Այն լուրջ ընդդիմություն է առաջացրել թե՛ Արևելյան Հայստանում և թե՛ Կիլիկիայում (էջ 102-103)։

1316թ. Ադանայի ժողով։ Ժողովը հրավիրել է Լևոնի հաջորդ Օշին թագավորը (1307-1320), որտեղ քննարկվել են նախորդ ժողովում եղած առարկությունները, մերժվել դրանք և կրկին հաստատվել են Սսի ժողովի որոշումները (էջ  103)։

1341թ. Սսի ժողով։ Ժողովը հրավիրել է Մխիթար կաթողիկոսը` արժանի պատասխան տալու համար Հայոց Եկեղեցուն ուղղված Հռոմի մեղադրանքներին, որոնք ամփոփվել էին Ներսես անունով ոմն հոգևորականի կողմից կազմված «Հայ Եկեղեցու 117 մոլորությունները» աշխատության մեջ և հրատարակվել Հովհաննես XXII պապի իշխանության օրոք։

1361թ. Սսի Ը ժողով։ Այն հրավիրել է Մեսրոպ Ա Արտազցի կաթողիկոսը և հրամայել Հայ Եկեղեցու ծիսակարգից վերացնել ամեն մի նորամուծություն, որ արդունք է եղել Կիլիկյան թագավորների լատինամոլ քաղաքականության։

Աղբյուրը.

– Մելքիսեդեկ վարդապետ Մուրատեան, «Պատմութիւն Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ»։

– ԵԶՆԻԿ քահանա ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ, Դոկտոր Աստվածաբանության, ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ, Մաս Ա (Սկզբից մինչև 1441թ.), «ՀԱՂԲԱՏԱՎԱՆՔ», Բարեգործական Միություն, 1990։

– Նորայր արք. Պողարեան, Կանոնագիտութիւն, Երուսաղէմ, տպարան Սրբոց Յակոբեանց, 1992։

http://www.zvartnotz.am/am/21/2104