3. Հայաստանի եկեղեցու ինքնուրույնացումը և հայացումը

1. Ս. Ներսեսի հրավիրած Աշտիշատի 354թ. ազգային-եկեղեցական ժողովում գործնականում լիովին կանոնակարգվում է եկեղեցական կյանքը և ընդարձակվում է նրա գործունեության ոլորտը։ Նրա մահից հետո Հայոց Հայրապետական Աթոռն անցնում է Եկեղեցական նվիրապետության մեջ երկրորդ դիրքը ունեցող Աղբիանոսյան տոհմի ներկայացուցիչներին, որովհետև Լուսավորչի տոհմից ոչ մի ներկայացուցիչ չկար։ Պապ թագավորի կարգադրությամբ Հուսիկ II կաթողիկոսի ձեռնադրությունը տեղի է ունենում Հայաստանում։ Այս ձեռնադրությունից ի վեր Հայոց բոլոր կաթողիկոսները ձեռնադրվում են Հայաստանում։

2. Հայաստանի Եկեղեցու` Կեսարիայի մետրոպոլիտությանը ենթակա լինելու վարկածի հերքումը։ Ելնելով այն հանգամանքից, որ Ս. Գրիգոր Լուսավորչից սկսած որոշ կաթողիկոսներ իրենց ձեռնադրությունը ստացել են Կեսարիայի մետրոպոլիտից, որոշ գիտնականներ փորձել են ցույց տալ, թե մինչև Պապ թագավորի վերոհիշյալ կարգադրությունը Հայաստանի Եկեղեցին ենթարկվել է Կեսարիայի Աթոռին, և որ Պապի կարգադրությունը մի հակակրոնական ակտ էր։

Եկեղեցու հին շրջանի պատմության քաջատեղյակ ամեն մի անձ հստակ գիտե, որ մինչև Նիկիայի Ժողովը եպիսկոպոսական ձեռնադրությունը երբեք չէր կարող ենթակայություն նշանակել։ Մյուս կողմից, որևէ քաղաքի եպիսկոպոս, ինչպիսի կարևոր քաղաք էլ լիներ, չէր կարող իշխանություն բանեցնել հարևան թեկուզև աննշան բնակավայրի եպիսկոպոսի կամ եկեղեցու վրա։ Նիկիայի ժողովում է (325թ.) միայն, որ հաստատվում է մետրոպոլիտական համակարգը /կանոն Զ/, այն էլ Հռոմեական կայսրության Եկեղեցիների համար։ Ըստ այդ համակարգի կայսրության յուրաքանչյուր նահանգի եկեղեցի կազմում է մի միավոր, մետրոպոլիտի նախագահությամբ, անկախ մեկը մյուսից։ Որևէ նահանգի մետրոպոլիտ իրավունք չուներ խառնվելու հարևան նահանգի եկեղեցու գործերին։ Բ Տիեզերական Ժողովի ժամանակ է միայն /381թ./, որ հաստատվում է պատրիարքական համակարգը, ըստ որի մի քանի մետրոպոլիտություններ ենթարկվում են մի պատրիարքի։ Այդ թվականից շատ առաջ Հայաստանի Եկեղեցին, գտնվելով կայսրության շրջանակից դուրս, անկախ մի պետության սահմաններով և չենթարկվելով կայսրության մեջ տիրող եկեղեցական օրենքներին, կազմակերպվեց ինքնուրույն ճանապարհով։ Կեսարիայի մետրոպոլիտի իշխանությունը, եկեղեցական կանոնական օրենքների համաձայն, երբեք դուրս չի եկել և չէր կարող դուսր գալ Կապադովկիայի սահմաններից։

Այն, որ Նիկիայի Ա Տիեզերական Ժողովի ժամանակ Կեսարիայի մետրոպոլիտը ստորագրել է ի թիվս այլ նահանգների, նաև իբր Փոքր և Մեծ Հայքի առաջնորդ, անշուշտ կարող էր հզոր կռվան լինել, եթե իրոք այդպես լիներ։ Նիկիայի ժողովի արձանագրությունները, սակայն, մեզ չեն հասել։ Վերոհիշյալ վկայությունը վերցված է Գելասիոս Կիզիկեցու /+450/ աշխատություններից և որոշ չափով կարող է համապատասխանել Ե դարի առաջին կեսի իրականությանը։ Փոքր Հայքը Ա դարից սկսած պատկանում էր Հռոմեական կայսրությանը, իսկ մինչև Գ դարի վերջը՝ Կապադովկիայի մի մասն էր կազմում։ 387թ. Մեծ Հայքի արևմտյան մասը՝ Բարձր Հայքը նույնպես միացավ կայսրությանը։ Հայտնի է, որ Ե դարի սկզբին, երբ Ս. Մեսրոպ Մաշտոցը ցանկանում էր հայերեն այբուբենը տարածել նաև Հայաստանի բյուզանդական մասում, Հայաստանի կաթողիկոսական իշխանության տակ չէին ընկնում այդ հողերը։ Գելասիոս Կիզիկեցու նշած Փոքր և Մեծ Հայք անվանումները, եթե իրականություն էլ լինեին, կարող ենք հասկանալ միայն այս սահմաններով, որը, սակայն, չի կարող վերաբերվել բուն Հայաստանի Եկեղեցուն և Հայոց կաթողիկոսությանը։

Այն որ Վաղես կայսրը Ս. Բարսեղ Կեսարացուն հանձնարարել է Փոքր Հայքի համար եպիսկոպոսներ ընտրել և ձեռնադրել, խոսում է ոչ թե այն մասին, որ Հայաստանի Եկեղեցին ենթակա է եղել Կեսարիայի Աթոռին, այլ ճիշտ հակառակի մասին։ Եթե այդպես լիներ, ապա Ս. Բարսեղը կարիք չուներ կայսեր կողմից հանձնարորություն ստանալ կատարելու մի բան, ինչն իր իրավունքն էր լինելու։ Այն, որ կայսրն է նրան այդ պարտականությունը հանձնել, նշանակում է, որ Կեսարիայի մետրոպոլիտը մինչ այդ այդ գործով չի զբաղվել։ Բացի այդ կայսրը այդ գործը հանձնարարում է ոչ միայն Ս. Բարսեղին, այլ նաև Փոքր Հայքի Նիկոպոլսի հայ եպիսկոպոս Թեոդորոսին։ Բարսեղ Կեսարացին չի կարողանում գլուխ բերել իրեն հանձնարարված պարտականությունը, քանի որ Թեոդորոսը հրաժարվում է գործակցել նրան։ Ահա այն, ինչ որ հաստատվում է Ս. Բարսեղի նամակներով։ Բացի այդ այստեղ խոսքը վերաբերում է բացառապես Փոքր Հայքին և ոչ թե Մեծ, մինչդեռ դրանք տարբեր բաներ են։

Որոշ դժվարություն է ներկայացնում Փավստոսի վկայությունը, թե իբր Կեսարիայի մետրոպոլիտ Ս. Բարսեղ Կեսարացին բողոքել է Հայոց կաթողիկոսներին Հայաստանում ձեռնադրելու Պապի կարգադրության դեմ, ժողով է գումարել, անվավեր ճանաչել Հուսիկի կաթողիկոսությունը և արգելել նրան եպիսկոպոսներ ձեռնադրել Հայաստանի համար։ Այս հանգամանքը սակայն չի կարող բացարձակ ճշմարտություն լինել։ Նախ, որ նման ոչ մի ակնարկություն չկա ժամանակի Կեսարիայի մետրոպոլիտ Ս. Բարսեղ Կեսարացու նամակներում։ Այդ մասին ոչ մի խոսք չկա նաև որևէ այլ մատենագրի մոտ։

Կարևոր է նաև այն հանգամանքը, որ եթե հայոց կաթողիկոսների՝ Կեսարիայի մետրոպոլիտից ձեռնադրվելը օրենք լիներ, ապա բոլոր կաթողիկոսները պետք է Կեսարիա գնային, ձեռնադրություն ստանալու։ Այնինչ Ս. Արիստակեսը ձեռնադրվել է Ս. Գրիգոր Լուսավորչի կողմից։ Ս. Վրթանեսը նույնպես ձեռնադրվել է Հայստանում։ Հուսիկը՝ նույնպես։ Ընդհանրապես հայ պատմիչներից միայն Փավստոսն է, որ մնացյալ կաթողիկոսներին Կեսարիա է տանում ձեռնադրության համար։ Վստահաբար այդ տեղի է ունեցել շատ հազվադեպ, իսկ Փավստոսը ընդհանրացրել է շատերի վրա, ելնելով իր հետագա նպատակից։

3. 387 թվականին հայկական թագավորությունը երկփեղկվում է, ենթարկվելով Պարսկաստանին և Բյուզանդիային։ Բյուզանդական Հայաստանում, որ ամփոփված էր միայն Բարձր Հայք նահանգի սահմաններում, շուտով վերանում է Հայկական թագավորությունը և երկիրը սկսում է կառավարվել Բյուզանդիայի կողմից նշանակված կոմսի կողմից։ Արևելյան Հայաստանում Արշակունիների թագավորությունը Պարսկաստանի իշխանության ներքո գոյատևում է ևս երեք տասնամյակ։ Ասպուրակես կաթողիկոսի մահից հետո, 387 թվականին Հայոց կաթողիկոսական Աթոռը նորից վերադարձվում է Լուսավորչի տոհմին. կաթողիկոս է ընտրվում Մեծն Ներսեսի որդի Ս. Սահակը /387-436/։ Այդ դժվարին պայմաններում է, որ սկիզբ է առնում հայ մշակույթի ոսկեդարը։

Գրերի գյուտը և հայերեն դպրոցների հիմնումը։

Քրիստոնեական պաշտամունքը Հայաստանում կատարվում էր երկու լեզուներով՝ հունարեն և ասորերեն։ Բնական է, որ այն անհաղորդ մնար ժողովրդի լայն խավերին։ Անշուշտ ստեղծվել էր թարգմանիչների դաս, ովքեր եկեղեցական արարողությունների ժամանակ Ս. Գրքի հատվածները բանավոր կերպով թարգմանում էին հայերենի, սակայն քրիստոնեությունը հայ ժողովրդի սեփականությունը լինելու համար պետք էր, որ հայերեն հնչեր։ Այս դժվարությունը, ի թիվս այլոց, զգում էր նաև Ս. Մեսրոպ Մաշտոց վարդապետը, երբ Գողթն գավառում մաքառում էր հեթանոսության վերջին մնացորդների դեմ։ Նա երկնեց հայերեն գրեր ստեղծելու գաղափարը, որը մեծ ընդունելություն գտավ Ս. Սահակ կաթողիկոսի և հայոց Վռամշապուհ թագավորի կողմից /389-417թթ./։ Տքնաջան աշխատանքից հետո, աստվածային հայտնությամբ Ս. Մեսրոպ Մաշտոցին ի վերջո հաջողվեց ստեղծել հայերեն այբուբենը, 406 թվականին։ Առաջին նախադասությունը, որը Ս. Մեսրոպը թարգմանել է հայերեն, հետևյալն է.

Ճանաչել զիմաստութիւն և զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ /Առակաց Ա 1/։

Ճիշտ հասկանալով այս խրատի իմաստը, հայ ժողովուրդը հայոց այբուբենը դարձրեց իր հիմնական զենքը օտար նվաճողների դեմ, իր պատմության ողջ ընթացքում։ Հայերեն այբուբենի տառերը դարձան հայ ժողովրդի գոյատևման սյուները։

Ս. Մեսրոպ Մաշտոցը թագավորի և կաթողիկոսի օժանդակությամբ հայատառ դպրոցներ բացեց Հայաստանի զանազան վայրերում և սկսեց հայերենի ուսուցանումը։

Այնուհետև կաթողիկոսը և Ս. Մեսրոպ Մաշտոցը անցան Հայաստանի բյուզանդական մաս, հայերեն դպրոցներ հիմնելու և հայոց գրերը տարածելու նպատակով։ Սակայն բյուզանդացիները արգելք հարուցեցին, պատճառաբանելով, թե բյուզանդական Հայաստանի հայերը ենթարկվում են Կեսարիայի մետրոպոլիտին։ Ս. Մեսրոպ Մաշտոցը անձամբ այցելեց Կ. Պոլիս և կայսրից արտոնություն ձեռք բերեց իրենց առաքելությունը գլուխ բերելու համար։ Երբ Ս. Մեսրոպը վերադարձավ Հայաստան, այնտեղ արդեն թագավորում էր Արտաշես Դ-ն /422-428/։

Իր ողջ կյանքի ընթացքում Ս. Մեսրոպը շրջեց Հայաստանի և նրանց հարակից գավառները, ամենուր հիմնեց դպրոցներ և տարածեց հայերեն տառերի լույսը։

Թարգմանական և ինքնուրույն գրականության ստեղծումը։

Այդ կարևոր գործունեությանը զուգահեռ Հայաստանում սկսվում է թարգմանական և ինքնուրույն գրականության ստեղծումն ու զարգացումը։ Թարգմանական գործունեությունը ղեկավարում էր Ս. Սահակ Պարթևը, նախ և առաջ ասորերենից հայերենի թարգմանելով Ս. Գիրքը։ Միաժամանակ նա իր նշանավոր աշակերտներին ուղարկեց ժամանակի մշակույթի նշանավոր կենտրոնները՝ Եդեսիա, Ամիդ, Ալեքսանդրիա, Աթենք, Կ. Պոլիս և այլն, հմտանալու ասորերեն և հունարեն լեզուների մեջ և թարգմանելու եկեղեցական հայրերի գործերը։

Թարգմանական գրականության հետ զուգահեռ ստեղծվում է նաև ինքնուրույն գրականություն՝ բազմազան ժանրերով՝ աստվածաբանական, բարոյագիտական, մեկնողական, հակաճառական, ջատագովական, վարքաբանական, պատմողական և այլն։

Կարճ ժամանակում հայերենի թարգմանվեցին ասորական և հունական հայրաբանության կարևոր բոլոր գործերը։ Թարգմանիչները 431/2 թթ. իրենց հետ՝ Կ. Պոլսից Հայաստան բերեցին հունարեն Աստվածաշնչի ընտիր օրինակներ, որոնց հիման վրա սրբագրվեց հայերեն Աստվածաշունչը։ Թարգմանիչների մատուցած ծառայություններն այնքան մեծ են, որ Հայոց Եկեղեցական Ավանդությունը սրբացրել է նրանց և ամեն տարի տոնում է նրանց հիշատակը մեծ շուքով։

Վրաստանի և Աղվանքի լուսավորումը

Ս. Մեսրոպ Մաշտոցը` իր առաքելությունը սկսելով նույն Գողթն գավառից, անցել է Սյունիք, Վրաստան, ուր ներկայանալով վրաց Բակուր թագավորին և Մովսես եպիսկոպոսին, մեծապես նպաստել է վրաց համար ևս այբուբեն ստեղծելու գործին։ Այնուհետև, ձեռնարկել է Աղվանքի լուսավորության գործը։ Նրա կենսագիր Կորյունը վկայում է, որ նա գրեր է ստեղծել նաև աղվանների համար։ Աղվանքի թագավոր Արսվաղենի և Երեմիա եպիսկոպոսի հետ գործակցելուց և այնտեղ դպրություն տարածելուց հետո իջել է Բաղասական աշխարհը, ուր և վայելել է Մուշեղ եպիսկոպոսի գործակցությունը, որից հետո վերադարձել է Հայաստան՝ Գարդմանք։

Աղբյուրը.

ԵԶՆԻԿ քահանա ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ, Դոկտոր Աստվածաբանության, ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ, Մաս Ա (Սկզբից մինչև 1441թ.), «ՀԱՂԲԱՏԱՎԱՆՔ», Բարեգործական Միություն, 1990։

http://www.zvartnotz.am/am/21/2103