2. Քրիստոնեությունը պետական կրոն Հայաստանում

III դարի վերջին և IV դարի սկզբին քրիստոնեությունը Հայաստանում դառնում է պետական կրոն։ Այդ՝ Հայ ժողովրդի պատմության ամենանշանակալից դեպքը, արդի պատմագրության կողմից վերագրվում է 301 թվականին։ Այդ գործում առաջնակարգ դեր են խաղացել Տրդատ III թագավորը /287-330/ և Հայաստանի առաջին հայրապետ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը /301-325/։

Հայոց արքունիքի դարձը

V դարի հայ պատմագրության համաձայն, երբ 287 թվականին Տրդատը հռոմեական զորքի օգնությամբ վերադառնում է Հայաստան վերագրավելու իր հոր գահը, ճանապարհին՝ Եկեղյաց գավառի Երիզա ավանում, գոհաբանական զոհեր է մատուցում Անահիտ չաստվածուհու մեհյանին։ Իր զինակիցներից Գրիգորը, քրիստոնյա լինելով, հրաժարվում է զոհ մատուցել։ Այդ ժամանակ Տրդատին հայտնի է դառնում նաև, որ նա իր հորը՝ Խոսրով Բ-ին, սպանող Անակ իշխանի որդին է։ Թե մեկ և թե մյուս «հանցանքների» համար Տրդատը հրամայում է նրան գցել Արտաշատի ստորերկրյա բանտը (որն այժմ հայտնի է «Խոր վիրապ» անունով), որ սահմանված էր մահապարտների համար։ Նույն թվականին Տրդատը երկու հրովարտակ է արձակում, առաջինով հրամայելով Հայաստանի մեջ գտնվող քրիստոնյաների ոտքերը, ձեռքերն ու պարանոցը կապած արքունիք բերել և նրանց ունեցվածքը բռնագրավել, իսկ երկրորդով մահապատիժ է սահմանում քրիստոնյաներին թաքցնողների համար։ Այս հրովարտակները ցույց են տալիս, թե որքան մեծ վտանգ էր համարվում քրիստոնեությունը պետության և հեթանոսության համար։

Ազգային ավանդությունը Հայաստանում քրիստոնեության պետական կրոն դառնալու երևույթը սերտորեն կապում է Ս. Հռիփսիմյանց կույսերի նահատակության հետ։ Ըստ այդ ավանդության սրանք հռոմեացի կույսեր էին, որ փախչելով Դիոկղետիանոս կայսեր հալածանքներից գալիս են Արևելք, երկրպագում Փրկչի տնօրինական տեղերին և ապա Եդեսիայի վրայով անցնում Հայաստան, հաստատվում Վաղարշապատ մայրաքաղաքի մոտ՝ հնձաններում։ Տրդատը, հմայված Հռիփսիմե կույսի գեղեցկությամբ, ցանկանում է ամուսնանալ նրա հետ, սակայն մերժվելով, հրամայում է բոլոր կույսերին նահատակել։ Հռիփսիմեն 32 ընկերուհիներով նահատակվում է քաղաքի հյուսիս-արևելյան կողմում, կույսերի առաջնորդ Գայանեն, երկու ընկերուհիներով՝ հարավային կողմում, իսկ մեկը, որ հիվանդ էր՝ հնձանում։

Այս դեպքը տեղի է ունենում 300 թվականին։ Կույսերի և հատկապես Հռիփսիմեի նահատակությունը հոգեկան հզոր ցնցումներ է պատճառում թագավորին, որ ջղային ծանր հիվանդություն է ստանում։ V դարում տարածված ժողովրդական զրույցը այդ հիվանդությունը որակում է խոզակերպությամբ և Տրդատին քանդակագործության մեջ պատկերում խոզակերպ։ Թագավորի քույր Խոսրովիդուխտը մի քանի անգամ երազ է տեսնում, թե Տրդատին կարող է բուժել միայն բանտարկված Գրիգորը։ Վերջինս, ազատվելով բանտարկությունից, հանդիսավորությամբ ընդունվում է Վաղարշապատում, նախ ամփոփում է նահատակ կույսերի անթաղ մարմինները, ապա 66 օր քարոզում քրիստոնեության լույսի մասին ու բժշկում թագավորին։ Թագավորը և ողջ արքունիքը քրիստոնյա են դառնում և քրիստոնեությունը հռչակում պետական կրոն։

Ս. Գրիգոր Լուսավորչի ձեռնադրությունն ու գահակալությունը։

Նորահիմն քրիստոնեությունը, սակայն, պետք է իր հովիվներն ու հովվապետերը ունենար։ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը հանդիսավորությամբ ուղարկվում է իր կրթավայրը՝ Կապադովկիայի Կեսարիա, եպիսկոպոսական ձեռնադրություն ստանալու։ Կեսարիայի եպիսկոպոս Ղևոնդը, Կապադովկիայի բազմաթիվ այլ եպիսկոպոսների հետ միասին, Ս. Գրիգոր Լուսավորչին ձեռնադրում է Հայաստանի եպիսկոպոս։ Ղևոնդ եպիսկոպոսը, ներկա բոլոր եպիսկոպոսների հավանությամբ, հանձնարարում է Սեբաստիայի Պետրոս եպիսկոպոսին ընկերանալ Ս. Գրիգոր Լուսավորչին և վերջինիս գահակալության արարողությունը կատարել Հայաստանում։

Ագաթանգեղոսի վկայությամբ, երբ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը վերադառնում է Կեսարիայից, թագավորը նրան բազմեցնում է իր արքունիքի երկրորդ գահին։

Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը Հայ Եկեղեցու նվիրապետությունը կազմակերպում է Հայաստանի պետական վարչական կառուցվածքի համաձայն։ Նա յուրաքանչյուր նախարարության համար մեկական եպիսկոպոս է ձեռնադրում, որոնք ենթակա էին Հայոց եպիսկոպոսին, որը շուտով ստանում է Հայոց Հայրապետ անունը։ Այսպիսով, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը հաստատում է թվով 36 եպիսկոպոսություններ, որոնց գահակալներից 18-ը նստում էին նրանից աջ, և մյուս 18-ը` նրանից ձախ։ Համաձայն հայերեն Ագաթանգեղոսի` այս եպիսկոպոսներից 12-ը քրմերի զավակներ են եղել, իսկ Ս. Գրիգորի հունարեն Վարքում տրվում է նաև այդ եպիսկոպոսների աթոռների անունները, որոնք են.

Աղբիանոս` Բագրևանդի և Արշարունյաց,
Եվտաղիոս` Բասենի և (Կոտայքի՞),
Մովսես` Եկեղյաց և Դերջանի,
Եվսեբիոս` Դարանաղյաց,
Հովհաննես` Կարինի,
Ագապես` Սպերի և Ասպարապետության տան,
Աղբեոս (Բասոս)` Տարոնի, Տայոց և Մամիկոնյան տան,
Արտիթես` Խորխոռունյաց տան,
Արսուկես` Շիրակի,
Անտիոքես` Կորդվաց աշխարհի,
Տիրիկես` Վանանդացիների, Աբեղյան և Գաբեղյան տոհմերի,
Կիրակոս` Արշամունյաց երկրի։

Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը գլխավորեց Վրաստանի, Աղվանքի և Ատրպատականի քրիստոնեական դարձը, և եկեղեցական պաշտոնեաներ ուղարկեց այդ կողմերը։ Այսպես, օրինակ` նա Վրաստան է ուղարկում Իրենարքոսին, Լազերի երկիր` Սոփրոնիոսին, Աղվանք` Թովմասին։ Նա` ընդառաջ գնալով Տրդատ թագավորի խնդրանքին, արքունի եպիսկոպոս և իրեն հաջորդ է ձեռնադրում իր կրտսեր որդուն` Արիստակեսին, որ Լուսավորչի կենդանության օրոք իսկ սկսում է վարել Հայոց Կաթողիկոսության գործերը։

Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը Հայ Եկեղեցին կառավարեց քառորդ դարի չափ, և լրացրեց այն բոլոր օրենքներն ու կարգերը, որ պետք էին նրա հաստատուն և ամբողջական կազմակերպություն դարձնելու համար։ Իր անունով ունենք Կանոններ և Հաճախապատում ճառեր, և բարեկարգական ու ծիսական շատ սովորություններ, որոնց ծագումը մինչև իր օրերն է հասնում։ Նա եպիսկոպոսական և արքեպիսկոպոսական վիճակներ սահմանեց, Հայաստանի և նրան հարակից երկրների հոգևորական վարչության համար։

Նա վախճանվեց 325-ին, Նիկիոյ ժողովի գումարման ժամանակ։ Նրան հաջորդեցին իր որդիները, նախ կրտսերը` Ս. Արիստակեսը (325-333թթ.), որ կուսակրոն էր, հետո երեց որդին` Ս. Վրթանեսը (333-341թթ.), որ ամուսնացած էր։ Վերջինին հաջորդեց իր իսկ որդին` Ս. Հուսիկը (341-347թթ.)։ Հայրապետական հաջորդությունը միևնույն ընտանիքի մեջ շարունակելը այն ժամանակներում ազգի համար փափագելի ձև էր։ Այս կերպով հայը ոչ միայն իր մեծ Լուսավորչի հանդեպ խորին հարգանքի տուրք էր մատուցում, այլև, թերևս առանց ուշադրություն իսկ դարձնելու, շարունակում էր հետևել հեթանոսական հին սովորությանը։ Հուսիսկի զավակների եկեղեցական կոչում ընդունելու դեմ ցուցաբերված հակառակությունը հայրապետական աթոռ բաձրացրեց Փառեն Աշտիշատեցուն (348-352), Լուսավորչի գերդաստանի մերձավոր կամ ազգակից անձին, բայց կրկին շուտով նորոգվեց Լուսավորչի սերնդի ուղղակի հաջորդությունը, և ընտրվեց Ս. Ներսեսը (353-373թթ.), Ս. Հուսիկի թոռը։ Նրա մահից հետո, իր զավակի կանոնական տարիք չունենալու պատճառով, ազգի կողմից հայրապետական աթոռի կոչվեց Շահակը (373-377թթ.), Զավենը (377-381թթ.), և Ասպուրակեսը (381-386թթ.), երեքն էլ Մանազկերտցիներ, այսինքն Աղբիանոսի քահանայական սերունդից, որ Ս. Լուսավորչի գործակիցն ու օգնականն էր եղել Ավետարանի քարոզության գործում։ Սրանից հետո հայրապետական աթոռը մեկ անգամ ևս անցնում է Ս. Լուսավորչի սերնդին` Ս. Սահակի ընտրությամբ, որ Ս. Ներսեսի որդին էր, և որ ամբողջ հիսնամյա հոբելյան լրացրեց հայրապետական աթոռի վրա  (387-436թթ.)։

Համաձայն Եվսեբիոս Կեսարացու վկայության, 311թ. Մաքսիմիանոս Դաժ կայսրը պատերազմ սկսեց Հայոց դեմ՝ վերջիններիս քրիստոնյա դառնալու համար (Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանեան, Հայոց Եկեղեցին, Տպարան կաթողիկոսութեան Հայոց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1952, էջ 11)։

Ս. Ներսես Մեծի Կաթողիկոսությունը

353թ. հայոց մեծամեծերի միանվագ համաձայնությամբ կաթողիկոս է ընտրվում Հուսիկ կաթողիկոսի թոռ Ներսես իշխանը, որն իր կրթությունը ստացել էր Կեսարիայում։ 28 եպիսկոպոսների և մեծամեծ նախարարների ուղեկցությամբ նա ուղարկվում է Կեսարիա, ձեռնադրություն ստանալու։

Մեկ տարի անց Ներսես կաթողիկոսը մի նշանավոր ժողով է գումարում Աշտիշատում, որ համարվում է Հայոց Ա ազգային եկեղեցական ժողովը։ Ժողովը զբաղվում է հիմնականում երկու կարևոր հարցերով։

1. Կազմակերպչական հարցեր։  Ժողովը որոշում է Հայաստանի տարբեր վայրերում հիմնել աղքատանոցներ, որբանոցներ, հիվանդանոցներ, ուրկանոցներ, հյուրանոցներ և այլ բարեգործական հաստատություններ։ Ժողովը արգելում է հեթանոսական սովորությամբ՝ լաց ու կոծով, հանդերձներ պատռելով մեռելներ թաղել, քանի որ քրիստոնյան պարտավոր է հավատալ հանդերձյալ կյանքին։ Արգելվում է մերձավոր արյունակիցների ամուսնությունը։ Հանձնարարվում է հեռու մնալ հարբեցողությունից, պոռնկությունից, սպանությունից, գթությամբ վարվել ծառաների հետ, ծանր հարկերով չնեղել ժողովրդին և այլն։ Ժողովը որոշում է նաև հիմնել վանքեր ու պարսպապատ կուսանոցներ, հաստատել դպրոցներ յուրաքանչյուր վանքում։ Ժողովը զբաղվում է նաև ծիսական բարեկարգման հարցերով։

2. Դավանաբանական հարցեր։ Ժողովը զբաղվում է նաև Հավատո Հանգանակի հետ կապված վիճաբանություններով։ Հայտնի է, որ Նիկիայի Ա Տիեզերական ժողովում բանաձևվում է Եկեղեցու ուղղափառ դավանությունը Որդի Աստծո մասին։ Տեսանք արդեն, որ այս հանգանակը Արիստակես Հայրապետը բերել էր Հայաստան և այն ընդունելի էր համարվել Ս. Գրիգոր Լուսավորչի կողմից ու դարձել նաև Հայ Եկեղեցու Հավատամքը։ Մի քանի տարի անց, սակայն, այս հանգանակը լուրջ ընդդիմության է հանդիպում Հռոմեական կայսրության մեջ, քաղաքական իշխանության օժանդակությամբ հզորացած արիոսական զանազան հոսանքների կողմից։ Տեսանք նաև, որ Հայաստանում նույնպես եղել են արիոսական եպիսկոպոսներ։ Աշտիշատի ժողովը կրկին անգամ մերժել է արիոսականությունը և ընդունել Նիկիական Հանգանակը։

Աշտիշատի ժողովի որոշումները ամենայն հաջողությամբ իրականացնում է Ներսես կաթողիկոսը, որի համար էլ արժանանում է մեծ կոչմանը։ Նրա հայրապետության շնորհիվ հայ ժողովուրդը լիիրավ կերպով հաղորդակից դարձավ քրիստոնեության էությանը։ Եվ կարելի է ասել, որ նրա գործունեության շնորհիվ է, որ հայ ժողովուրդը իսկապես քրիստոնյա դարձավ:

Աղբյուրները.

– Եզնիկ քահանա Պետրոսյան, Դոկտոր Աստվածաբանության, Հայ եկեղեցու պատմությունը, Մաս Ա (Սկզբից մինչև 1441թ.), «Հաղբատավանք», Բարեգործական Միություն, 1990:
– Մաղաքիա Արքիեպիսկոպոս Օրմանյան, Հայոց եկեղեցին, Տպարան կաթաղիկոսութեան Հայոց Կիլիկոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1952:

http://www.zvartnotz.am/am/21/2102