14. Պատրիարքություններ

Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունը

Երուսաղեմի Եկեղեցու առաջին հայրապետը եղել է Հակոբոս Տեառնեղբայրը։ 381 թվականին Կ. Պոլսի Բ Տիեզերական ժողովում Երուսաղեմի եպիսկոպոսությունը բարձրացվում է պատրիարքության։

Դ դարից սկսած բազմաթիվ հայ ուխտավորներ գնում են Երուսաղեմ։ Հայաստանի նախարարական տները և եպիսկոպոսական աթոռները իրենց թեմի ուխտավորներին օթևաններ ապահովելու համար Երուսաղեմում կառուցում են բազմաթիվ վանքեր, որոնց թիվը Զ դարում արդեն հասնում էր 70-ի։ Հետաքրքրական է, որ այդ հայկական վանքերից շատերը կոչվում էին այն նախարարական տան և թեմի անունով, ում կողմից որ կառուցվել և պահպանվում էին, ինչպես օրինակ. Մամիկոնեից վանք, Գուգարաց վանք, Սիւնեաց վանք, Ռշտունեաց վանք, Խոռխոռունեաց վանք, Անձևացեաց վանք, Արշակունեաց վանք, Կամսարականաց վանք, Ամատունեաց վանք, Սահառունեաց վանք, Պալունեաց վանք, Արծրունեաց վանք, Կոտայեցվոց վանք, Վարաժնունեաց վանք, Վանանդացեաց վանք, Տայեցոց վանք, Մոկաց վանք, Քաջբերունեաց վանք, Արցախի վանք, Ամարասի վանք և այլն։ Որոշ նախարարական տներ և թեմեր ունեին մեկից ավելի վանքեր, ինչպես օրինակ Մամիկոնյանները, Արշակունիները, Սյունեցիները, Սահառունիները և այլն։ Այս վանքերը կառուցվել և պահպանվում էին հայ նախարարական տների և եպիսկոպոսական աթոռների ծախսերով։

Հայկական այդ վանքերը իրենց առաջնորդներով, վանականներով և ժողովուրդով մինչև Զ դարի կեսը գտնվում էին Երուսաղեմի պատրիարքի իշխանության տակ, ինչպես ընդունված էր այն ժամանակ Ընդհանուր եկեղեցական նվիրապետական կարգով։

Երբ Երուսաղեմի պատրիարքությունը կայսերական ճնշման տակ Զ դարի կեսերին վերջնականապես որդեգրեց քաղկեդոնական դավանանքը, Երուսաղեմի Հայ Եկեղեցին բաժանվեց, որով և ձևավորվեց Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքությունը։

Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքի նվիրապետական աստիճանը արքեպիսկոպոսությունն է, իսկ պատրիարք կոչումը ավելի վարչական անվանում է, որ տրվել է Երուսաղեմի Հայոց արքեպիսկոպոսներին քաղաքական իշխանությունների կողմից, հաստատելու համար նրանց ինքնավարությունը և անկախությունը այլ եկեղեցական Աթոռից, Երուսաղեմի Հայ վանքերի և եկեղեցիների գործերը տնօրինելու մեջ։ Այդ է պատճառը, որ հաճախ Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքները կոչվել են պարզապես Արքեպիսկոպոս Երուսաղեմի։

Երուսաղեմի Հայոց առաջին պատրիարքների անունները մեզ չեն հասել։

Հայտնի է միայն, որ Բյուզանդական տիրապետության շրջանում, մինչև արաբների կողմից Երուսաղեմի գրավումը /636թ./, Երուսաղեմի Հայոց Եկեղեցին հալածանքների էր ենթարկված քաղկեդոնականների կողմից։ Աստիճանաբար դատարկվում էին Հայոց վանքերը և դառնում բյուզանդացիների սեփականությունը։

Մեզ հայտնի Երուսաղեմի Հայոց առաջին պատրիարքը Աբրահամն էր, որը, համաձայն Զեքի ալ դին արաբագիր պատմիչի, տեսնելով Մուհամմեդի աճող զորությունը, 626 թվականին անձամբ գնում է նրա  մոտ և մի հավատարմագիր ձեռք բերում նրանից, Երուսաղեմի Հայոց Եկեղեցու անձեռնմխելիության մասին։ Հետաքրքրության համար մեջ ենք բերում այդ հրովարտակի պատճեն. «Ես Մուհամմեդ, որդի Աբդուլլահի, մարգարե և առաքյալ Աստուծո, Աբրահամ պատրիարքին և Երուսաղեմ ու Դամասկոս ու Արաբիո մյուս սահմանները գտնվող Հայոց եպիսկոպոսներին ու վարդապետներին և իրենց հպատակ ժողովուրդներին, այսինքն՝ Երուսաղեմում բնակվող Եթովպիացիներին, Ղպտիներին և Ասորիներին, շնորհեցի բոլոր իրենց վանքերը, եկեղեցիներն ու դպրոցները, կալվածներն ու արտերը։ Ես Աստուծո առաքյալ, վկայությամբ Աստուծո, ինչպես նաև մոտս եղող բոլոր այր և կին մարդկանց խղճի վկայությամբ, խոստացա և տվի Երուսաղեմ գտնվող եկեղեցիները՝ Ս. Հարության տաճարը և Ս. Հակոբ կոչված Մեծ Եկեղեցին, որ Ս. Քաղաքի հարավակողմի դիմացն է և Սիոնի վանքի մոտ, տվի նաև Ձիթենիի վանքը և Քրիստոսի Բանտի վանքը, Բեթղեհեմի եկեղեցին և Ս. Հովհաննեսի ու Սամարիայի մատուռները և Ս. Հարության տաճարի ետևի աղօթարաններն ու ամբողջ Գողգոթան, վերնահարկով ու ներքնահարկով և Քրիստոսի Գերեզմանը, ուր լույսն են վառում, ու կրոնավորական բոլոր ուխտատեղիները, լեռներն ու ձորերը, կալվածներն ու ստացվածքները նրանց տվի՝ Աստուծո և Աստուծո առաքյալի ու բոլոր մուսլիմ հավատացյալների վկայությամբ»։ Այս հավատարմագիրը հիշատակում է նաև Սալահեդդինը 1187 թվականին Երուսաղեմի Հայոց Եկեղեցուն տված իր հավատարմագրի մեջ։

Թեև դժվար է հաստատապես պնդել վերոհիշյալ հրովարտակի վավերականության վրա, հստակ է, այնուամենայնիվ, որ այն արտահայտությունն է արաբական առաջին խալիֆաների քաղաքականության։ Երբ Օմար խալիֆան /634-644/, 636 թվականին գրավում է Երուսաղեմը, նման մի հավատարմագիր է տալիս Երուսաղեմի Հայոց պատրիարք, «Եզեկիելի որդի Գրիգոր Ուրֆայեցուն»։

1099 թվականին խաչակիրները գրավում են Երուսաղեմը և ստեղծում Երուսաղեմի թագավորությունը, միաժամանակ հիմք դնելով նաև Երուսաղեմի Լատին պատրիարքության։

Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքներից Սահակը մասնակցել է Հռոմկլայի 1179 թվականի ժողովին, որի արձանագրության տակ ստորագրել է  Գրիգորիս Հայոց կաթողիկոսի, Ստեփանոս Աղվանից կաթողիկոսի, Անիի Բասիլիոս արքեպիսկոպոսի և Անտիոքի Գրիգորիս արքեպիսկոպոսի ստորագրություններից հետո՝ Սահակ արքեպիսկոպոս աստուածակոխ քաղաքին Երուսաղեմի, ստորագրությամբ։ Ելնելով Սահակ Պատրիարքի ստորագրության տեղից կարելի է եզրակացնել, որ այն ժամանակ Հայ Եկեղեցու նվիրապետական կարգում Երուսաղեմի Եկեղեցու տեղը որոշելու գործում նկատի է առնվել մի կողմից Երուսաղեմի Եկեղեցու եպիսկոպոսություն լինելը և ոչ թե Երուսաղեմի Հայոց արքեպիսկոպոսի պատրիարք կոչում ունենալը, մյուս կողմից Ընդհանուր Եկեղեցու նվիրապետական կառուցվածքում Երուսաղեմի պատրիարքության՝ Անտիոքի պատրիարքությունից հետո դրվելը, որով և Անտիոքի Հայ Եկեղեցու արքեպիսկոպոսը նախորդում է Երուսաղեմի Հայոց արքեպիսկոպոսին։

1187 թվականին Եգիպտոսի սուլթան Սալահեդդինը գրավում է Երուսաղեմը և վերջ տալիս Խաչակիրների իշխանությանը Ս. Քաղաքում։ Հայոց պատրիարք Աբրահամը Սալահեդդինին ներկայացնելով Մուհամմեդի, Օմարի և Ալիի /656-661/՝ Երուսաղեմի Հայ Եկեղեցուն տված հավատարմագրերը, ստանում է նրանից մի նոր հավատարմագիր։

Ռուբինյան թագավորության շրջանին Երուսաղեմի Հայոց Առաքելական Աթոռը գտնվում էր Կիլիկիայի թագավորների քաղաքական պաշտպանության և Սսի կաթողիկոսների հոգևոր իրավասության ներքո։

Երբ Օշին թագավորը /1307-1320/ և Կոստանդին Գ Կեսարացի կաթողիկոսը /1307-1322/ պարտադրում են Հայ Եկեղեցու թեմակալ առաջնորդներին ընդունել Սսի 1307 թվականի ժողովի որոշումները, Երուսաղեմի Սարգիս պատրիարքը, անաղարտ պահելու համար Երուսաղեմի Հայ Եկեղեցու վարդապետությունը, Եգիպտոսի սուլթանից հրովարտակ ձեռք բերելով անջատում է իր Աթոռը Կիլիկիայի հոգևոր իշխանությունից և սկսում անկախորեն վարել իր գործերը 1311 թվականից սկսած։ Այս դեպքը առիթ է տվել ոմանց կարծելու, թե Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքությունը հիմնադրվել է 1311 թվականին։ Տեսանք արդեն, որ այն առաջացել է Զ դարում՝ անջատվելով Ս. Հակոբոս Տեառնեղբոր հիմնադրած պատրիարքությունից, քաղկեդոնականների հետ ունեցած դավանաբանական հակամարտությունների հետևանքով։

Աղբյուրը. – ԵԶՆԻԿ քահանա ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ, Դոկտոր Աստվածաբանության, ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ, Մաս Ա (Սկզբից մինչև 1441թ.), ՀԱՂԲԱՏԱՎԱՆՔ Բարեգործական Միություն, 1990։

http://www.zvartnotz.am/am/23/2306