12. Հարաբերությունները այլ եկեղեցիների հետ

Բյուզանդիայի կողմից Հայոց Եկեղեցուն քաղկեդոնության պարտադրման փաստեր

Կ. Պոլսում (մեկ ժողով) և Կարինում (երեք ժողովներ) է գումարում Մորիկ կայսրը՝ փորձելով նաև եկեղեցականորեն ենթարկեցնել Հայաստանը (էջ 57)։

604  և  607թթ. Դվինի Գ ժողովի I և II մասեր։ Կանոններ է հաստատում բռնի կերպով քաղկեդոնություն ընդունածների զղջման և դարձի մասին և բյուզանդական մասի եպիսկոպոսներից ընդունում զղջագրեր (էջ 58)։

649թ. Դվինի Դ ժողովը մերժում է Կոնստաս Բ կայսեր  երկաբնակությունն ընդունելու առաջարկը։

728թ. Սյունյաց Ստեփանոս եպիսկոպոսի ձեռքով՝  Կ. Պոլսի Գերմանոս պատրիարքի   երկաբնակությունն ընդունելու առաջարկը։

862թ. Շիրակավանի ժողովը՝ Հայոց Զաքարիա կաթողիկոսի և Աշոտ իշխանաց իշխանի նախագահությամբ, մերժում է Կ. Պոլսի Փոտ պատրիարքի երկաբնակ դառնալու առաջարկը։

Բյուզանդիայի Ռոմանոս Բ (953-963), Հովհաննես  Չմշկիկ (969-976), և Վասիլ Բ (976-1025) կայսրերի օրոք կայսրության արևելյան նահանգներում (հատկապես Փոքր Հայքում, Սեբաստիայում և Մելիտինեում) կրոնական խիստ հալածանքներ են սկսվում։ Հույն պատրիարքները դարձի գալու հորդորներ են ուղղում Հայոց Խաչիկ կաթողիկոսին, որը նրանց ուղղված պատասխան երկու նամակներում պաշտպանում է Հայոց Եկեղեցու դիրքերը։

1047թ. Հայոց Եկեղեցին Կ. Պոլսի պատրիարքությանը ենթարկեցնելու նպատակով, Հայոց Գետադարձ կաթողիկոսը Կ. Պոլիս է հրավիրվում և ձերբակալվում։

1059թ. Տուկիծ կայսեր հրամանով Կ. Պոլիս է բերվում Խաչիկ կաթողիկոսը և Պետրոս կաթողիկոսի գանձերը։ Քաղկեդոնականությունն ընդունելու և Կ. Պոլսի պատրիարքությանը ենթարկվելու առաջարկը մերժելով, նա արգելափակվում է երեք տարի։

Մահացած կաթողիկոսի փոխարեն նորի ընտրությունն արգելվում է։ Կայսրը Պոլիս է հրավիրում Սեբաստիայի Ատոմ, Պիզուի Գագիկ և Ծամդավի Գագիկ թագավորներին և պայման դնում նոր կաթողիկոսի ընտրության թույլտվություն ստանալու համար ընդունել քաղկեդոնականությունը։ Պիզուի Գագիկ թագավորը Հայոց Եկեղեցու դավանանքը ջատագովող մի դավանաբանական գրություն է հանձնում կայսրին։ Ի վերջո, թույլատրվում է ընտրւթյունը։

Խաչիկ կաթողիկոսի մահից հետո, հույները դիմադրում էին նորի ընտրությանը` հուսալով հայերին հունական դավանության դարձնել, բայց՝ ապարդյուն։ Ի վերջո, հույները զիջում են։ Տուկիծ կայսրն ընդունում է Գրիգոր Վահրամի (Վկայասեր) կաթողիկոսության թեկնածությունը, պայման դնելով, որ Հայաստանում չհաստատի իր աթոռը։ Եվ կենտրոն է ընտրվում Ծամնդավ ավանը (1066-1105)։ Նա շնորհալի էր, բայց իրեն չէր տեսնում այդ պաշտոնում, և համաձայնեց միայն խաղաղություն ապահովելու համար։

Բարսեղի կարճատև կաթողիկոսությունից հետո բարձրանում է Գրիգոր Գ Պահլավունին (1113 )՝ հազիվ 20 տ երիտասարդ։

1179թ. Հռոմկլայի ժողովը քննում է Բյուզանդիայի Մանուել կայսեր՝ միավորման նպատակով, առաջարկած պայմանը, և հաստատում «Մի բնության» վերաբերյալ Հայոց Եկեղեցու մեկնությունը (էջ 95)։

1307թ. Սսի ժողովը (կամ՝ Սսի Զ ժողովը) գումարում է Լևոն թագավորը, որը հաստատում է Հայոց Եկեղեցու ավանդության արմատական փոփոխության նրա ներկայացրած առաջարկը։ Այն լուրջ ընդդիմություն է առաջացնում թե’ Արևելյան Հայաստանում և թե’ Կիլիկիայում (էջ 102-103)։

1361թ. Սսի Ը ժողովը հրավիրում է Մեսրոպ Ա Արտազցի կաթողիկոսը և հրամայում Հայ Եկեղեցու ծիսակարգից վերացնել ամեն մի նորամուծություն, որ արդունք է եղել Կիլիկյան թագավորների լատինամոլ քաղաքականության (էջ 103)։

Հայ և Լատին Եկեղեցիների հարաբերությունը

Այս հարաբերություններն սկիզբ են առնում Խաչակրաց պատերազմներից։

Կիլիկիայի Լևոն իշխանը թագավոր օծվելու ակնկալիքով դիմում է Հռոմի Կեստինոս Պապին և Ֆրեդերիկոսի որդի Հենրիկոս Զ Գերմանիայի թագավորին՝ հիշեցնելով իր աջակցությունները և նրանց խոստումները։ Ի պատասխան նրանք արքայական և արծվանշան դրոշ են ուղարկում Լևոնին՝ Մոգանտիո եպիսկոպոսի ձեռքով, և միաժամանակ աձաջարկում են  ծիսական փոփոխություններ կատարել՝ համաձայնեցնելով լատինական ծեսին ։

Լևոն թագավորը՝ երկրում խաղաղություն ապահովելու նպատակով հարկադրվում է երկրից արտաքսել լատին կղերներին, որոնք  երկպառակություն էին սերմանում (466)։

1243թ. Սիս։ Լևոնի դուստր Զապելի նոր ամուսին Հեթում թագավորն ու Կոստանդին կաթողիկոսը՝ եկեղեցական ներքին բարեկարգությանը հսկելու համար ժողով են հրավիրում և 25 կանոններ հաստատում (հույների և լատինների շփոթից զերծ մնալու…)(467)։ Այստեղ մերժվում է նաև Պապի՝ վերջին Օծման ծեսը յուղով կատարելու խնդրանքը։

1306թ. Սիս։ Հեթումի եղբոր որդի Լևոն Դ թագավորը կաթողիկոսի ընտրության և նախորդ Գրիգոր կաթողիկոսի՝ հունական ու լատինական տարրերի նորամուծության թղթերը հաստատելու նպատակով ժողով է գումարում։ Իրենց ներկայությամբ Հեթումը և Լևոն թագավորը բռնադատ ազդեցությամբ ընտրվում է նախապես Աթոռից մերժված Կոստանդին Բ Պրոնագործ կաթողիկոսը։ Սակայն առժամանակ հետո հուզումներ են սկսում (474)։

1317թ. Հովհաննես պապի հրամանով Ատրպատականի կողմերը կուղարկվի Բարդուղիմեոս լատին եպիսկոպոսը՝ լատին վարդապետությամբ զբաղվելու, որին միանում է Քռնեցի Հովհաննես վարդապետը՝ իր աշակերտակիցներով։ Սրանց սկսում են հալածել հայադավաններն ու Լևոն թագավորը։ Հալածյալները պապի առաջ ամբաստանում են Լևոնին։ Այս պատճառով Պապը ժխտում է խոստացված գումարը Լևոնին տալ և գիր է գրում Հակոբ կաթողիկոսին չհալածել Քռնեցուն։ Պապի հրամանով Քռնեցին Հայաստանում Դոմինիկյան Միարարաց կարգ է հաստատում։ Սրանք սկսում են քարոզել ու վերամկրտել։ Կաթողիկոսը թագավորական իշխանության օգնությամբ ջանում է սաստել սրանց։ Կաթողիկոսը նամակ է գրում Պապին իր այս գործունեությունը զսպելու և եկեղեցու խաղաղությունն ապահովել (հոր կողմից լատին) թագավորը հայերին հայտնապես ստիպում է լատինական ծեսն ընդունել, որի պատճառով նա սպանվում է զորականների կողմից։ Սրան հաջորդած Գվիդոն նույն ընթացքն ունենալու համար ևս սպանվում է (485)։

Պողոս Ադրիանապոլսեցի պատրիարքը տեղական ընդհանուր ժողով է գումարում Մայր Եկեղեցում՝  ջանալով լատինամետ Հայերին միացնել Հայաստանյայց եկեղեցու հետ, որին, ի միջի այլոց, հորդորում էր Օսմանյան Տերությունը՝ ձգտելով Պողոս կաթողիկոսին տեսնել որպես բոլոր Հայերի պատասխանատու։ Վերջում կազմվում և ժողովականների կողմից ստորագրվում է «Հրավեր սիրո» անվամբ փաստաթուղթը։ Այսպիսով, Հայոց Եկեղեցին որոշ զիջում է կատարում. ա/ ձեռնադրության ժամանակ Լևոնի և Քաղկեդոնի դեմ եղած նզովքը չկարդալ, բ/ Հովհան Որոտնեցու, Գրիգոր և Մովսես Տաթևացիների անունները չհիշել գեթ Պոլսի մեջ։ Սակայն, երբ Պողոս պատրիարքը վերջին Օծման յուղ է օրհնում և եկեղեցիներ ուղարկում՝ հիվանդներին օծելու՝ ընդդեմ Հայաստանյայց Եկեղեցու, ժողովրդական մեծ խռովություն է ծագում (596-597, Մաղաքիա Արքեպիսկոպոս Օրմանեան, Հայոց Եկեղեցին, Տպարան Կաթողիկոսութեան Հայոց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1952, էջ 100-103)։

Աստվածաբանություն

Ուրվագծելով Հայ Եկեղեցու տրոհման պատմական փուլը, այժմ պետք է տանք նաև այդ տրոհման ուրվանկարի աստվածաբանական ասպեկտները, այսինքն` ներկայացնենք երկու Եկեղեցիների միջև դավանաբանական, ծիսական, կանոնական-վարչական տարբերությունները։

Տարբեր ժամանակներում Հայ Եկեղեցու տրոհման դավանաբանական ասպեկտը դիտարկվել է տարբեր կերպ։ Հատկապես նշանավոր է «Հայ Եկեղեցու 117 մոլորությունների» ցանկը, որը կազմվել է Ներսես անունով ոմն հոգևորականի կողմից և հրապարակվել է Հովհաննես XXII պապի իշխանության օրոք։ Թեև այդ փաստաթուղթն այսօր փաստական կամ դավանաբանական ոչ մի նշանակություն չունի, այն լավ օրինակ է այն բանի, թե երբեմն ինչ աստիճանի էին հասնում վեճերը։ Ի դեպ, 1341թ. Մխիթար կաթողիկոսը հրավիրեց Սսի ժողովը` հենց այդ վիրավորանքներին պատասխանելու համար։

Հայ Եկեղեցու տրոհման զարգացման ընթացքում քննարկվող գլխավոր դավանաբանական խնդիրները կարող են դասվել հետևյալ կետերին.

• Առաջին 3 տիեզերական ժողովներին հաջորդած տիեզերական ժողովները ճանաչելու հարցը
• Քաղկեդոնի քրիստոսաբանական սահմանումն ընդունելու հարցը
• Հետմահու հատուցման մասին լատինական սահմանումն ընդունելու հարցը
• Վատիկանի Առաջին ժողովի կողմից սահմանած` պապի անսխալականության մասին դոգման ընդունելու հարցը։

Հետաքրքիր է նշել, որ վերոհիշյալ բոլոր դավանաբանական տարաձայնությունները, մեկից բացի, մեծամասամբ վերաբերում են դավանաբանական ձևակերպումներին, այլ ոչ թե խնդրի էությանը։ Հենց այդ պատճառով էլ այսօր դրանք հակամարտություններ չեն առաջացնում, և երկու կողմերի միջև էական դոգմատիկ տարաձայնություններ չկան։ Միակ հարցը, որ դեռևս վեճի առարկա է մնում, պապի անսխալականության հարցն է։ Սակայն այստեղ պետք է նշել, որ խնդիրը կապված է ոչ թե անսխալականության հետ` որպես այդպիսին, այլ այն բանի հետ, թե ինչպես արևմտյան աստվածաբաններն այն կապեցին բացարձակ միապետության կարգով գործող Հռոմեական Եկեղեցու կենտրոնացված կառավարման պրակտիկայի հետ։

Ծեսը, պատարագը

Ինչ վերաբերոււմ է երկու եկեղեցիների միջև ծիսական տարբերություններին, ապա դրանք տեսանելի և շոշափելի էին։ Անցյալում ծեսի հետ կապված խնդիրները ոչ պակաս նշանակություն ունեին, քան դոգմատիկ խնդիրները։ Բերենք ցանկն ամենակարևոր պահերի, երբ Հռոմը պահանջեց հետևել իր պրակտիկային։

• Սբ. Պատարագի ժամանակ գինուն ջուր ավելացնելը
• Սբ. Պատարագի նախասկսնական աղոթքների ընթերցումը մինչև Մուտքը
• Ընծաների մատուցումը նախքան ժողովրդի օրհնությունն օծված գինով ու հացով
• Եկեղեցական կրտսեր աստիճանները

XII դարից սկսած բոլոր այդ սովորույթները մտան Հայ Առաքելական Եկեղեցու պրակտիկա, սակայն գինուն ջուր ավելացնելու սովորույթը մինչև մեր օրերը չի պահպանվել։ Եկեղեցական զգեստները և հոգևորականների տարբերակիչ նշանները պրակտիկա մտան  նույնպես այդ ժամանակ և մեծ խնդիրներ չհարուցեցին։ Ավելի ուշ` XVIII դարի սկզբում, հայ կաթոլիկ հոգևորականները փորձեցին արմատավորել լատինական եկեղեցական զգեստները, սակայն հաջողության չհասան։

Կանոնական ասպեկտները

Թեպետ դեռևս չէր գիտակցվում, սակայն երկու եկեղեցիների միջև ծագեց լուրջ տարաձայնություն կանոնական իրավունքի ոլորտում։ Ոչ Հայ Առաքելական, ոչ էլ Հայ Կաթոլիկ Եկեղեցիները չունեն կանոնական իրավունքի համակարգված օրենսգիրք։

Կան կանոնների զանազան հավաքածուներ, որոնք պաշտոնական ոչ մի ուժ չունեն, քանի որ Հայ Առաքելական Եկեղեցին չի կառավարվում ըստ այդ կանոնների։ Կանոնական այդ վակուումի պատճառը նախևառաջ գոյությունն էր եկեղեցական կանոնադրությունների, որոնք բռնի կերպով պարտադրվում էին օսմանյան կայսրության մուսուլման սուլթանների կողմից Արևմտյան Հայաստանում, և ռուսական եկեղեցական կանոնադրության (պոլոժենիե), որ բռնի կերպով պարտադրվում էր ցարերի կողմից Հայաստանի այն մասում, որը Ռուսաստանի իշխանության ներքո էր։

Ինչ վերաբերում է Հայ Կաթոլիկ Եկեղեցուն, ապա այն կառավարվում էր համաձայն Հռոմեական կանոնական իրավունքի օրենսգրքի, որն իր մեջ պարունակում էր Հայ Եկեղեցին տարբերակող կարևորագույն բազում հասկացությունների ժխտում։ Օինակ` հավատի մեջ շփման նվիրապետական բնույթը, կաթողիկոսի արտոնությունները, «տեղաշարժման ազատության» փիլիսոփայության ընդհանուր սկզբունքները Հռոմեական օրենսգրքում բացակայում են։ Այդ պատճառով էլ թե պարզագույն նորմատիվային տարբերությունների և թե ավելի բարդ կանոնական-իրավական մակարդակների վրա Հայ Առաքելական և Հայ Կաթոլիկ Եկեղեցիները միմյանցից խիստ հետ են մնում։

Բազում շատ կարևոր հասկացություններին պակասում է ըմբռնման պարզությունը և խորությունը, օրինակ` Եկեղեցու և պետության, Եկեղեցու և ազգի, Եկեղեցու և մշակույթի, Եկեղեցու և մարդու անջատման հարցերը և այլ հարցեր։ Հայ Կաթոլիկ Եկեղեցին, որն իրեն կապել է Հռոմեական կանոնական իրավունքի օրենսգրքի` ժամանակակից արդարադատության պտղի հետ, արդեն հարյուրամյակների ընթացքում պահպանում է առանձին համայնքի իր կարգավիճակը։ Համոզված եմ, որ եթե Հռոմեական օրենսգրքի խիստ բնույթը հաջողությամբ փոփոխվի` հաշվի առնելով ավանդական հայկական «ջերմությունը» և հայկական էթոսը (բարոյական գաղափարների, համոզմունքների համակարգը), ապա կունենանք եկեղեցական ճկուն կառավարման մոդել, որն իր հերթին Հայ Եկեղեցու` ընդհանուր առմամբ «նորմալ» զարգացման երաշխիք կլինի։ Միայն այդ ժամանակ մենք կկարողանանք ձեռք բերել մեխանիզմ, որը թույլ կտա հավասարակշռել կոնկրետ անձերի անհատական շնորհների հարստությունը` ընդգրկելով դրանք եկեղեցական ամբողջական համակարգում, ինչն էլ կնպաստի հայ ժողովրդի աճին ու հոգևոր բարօրությանը։ծ

http://www.zvartnotz.am/am/24/2407