Գայանե Չոբանյան
Թուրքագետ, մագիստրոս,
ԵՊՀ Արևելագիտության ֆակուլտետի
թյուրքագիտության բաժնի հայցորդ,
«Երիտասարդ թուրքագետների ակումբ» ՀԿ-ի փոխնախագահ,
հեղինակ է մի շարք գիտական հոդվածների:
Օսմանյան կայսրության փլուզումից հետո էլ Թուրքիայի Հանրապետությունը ժառանգեց այն բոլոր խնդիրներն ու դժվարությունները, որոնք կապված էին բազմէթնիկ ու բազմակրոն բնակչության առկայության հետ: Թեև նախորդ դարերի ընթացքում թուրք կառավարիչների որդեգրած քաղաքականության շնորհիվ հաջողվել էր բնակչությունը մեծավ մասամբ դարձնել միատարր (այլակրոն բնակչությանը բռնի իսլամացման և ծանր ճնշումների ու հարստահարումների միջոցով ձուլել մուսուլման բնակչության հետ, ստեղծել այնպիսի սոցիալական ծանր պայմաններ, որ կրոնական փոքրամասնությունները «ինքնակամ» թողնեն իրենց գույքը և հեռանան Թուրքիայից, ինչպես նաև ամենածայրահեղ միջոցներով` ուղղակիորեն կոտորելով ու ոչնչացնելով անցանկալի տարրը), այնուամենայնիվ հանրապետության հռչակման ժամանակաշրջանում դեռ մնացել էին քրիստոնյա փոքրամասնությունների որոշ բեկորներ, որոնք սկզբնական շրջանում նույնիսկ կարևոր դիրքեր էին զբաղեցնում պետական տարբեր ոլորտներում և մեծ դերակատարություն ունեին երկրի ներքին կյանքում, սակայն ներկայիս Թուրքիայում նրանք կորցրել են նույնիսկ իրենց այդ չնչին ներուժը և դիրքը: Որպեսզի ավելի պարզ տեսնենք երկար տարիների ընթացքում թուրքական կառավարության վարած այդ քաղաքականության հետևանքները, աղյուսակի տեսքով ներկայացնենք հունական համայնքի անդամների թվաքանակի փոփոխությունը 83 տարիների ընթացքում.
| Տարի | Բնակչություն |
| 1923 | 100,000-80,000 |
| 1955 | 48,000 |
| 1978 | 7,000 |
| 2006 | 2,500 |
Իսկ այսօր նրանց թիվը ավելի է նվազել և հասել է ընդամենը 1500-ի: Կարելի է ասել, որ ճնշումների, բռնությունների, կառավարության կողմից հովանավորվող սպանությունների, ավազակությունների և մարդու իրավունքներին հակասող մի շարք օրենքների գործադրմամբ ներկայում համայնքը կանգնած է իսպառ վերացման վտանգի առջև: Հույների հիմնական մասը բնակվում է Ստամբուլում, իսկ մնացած մասը` Արևելյան Թուրքիայի այլ քաղաքներում: Մոտավորապես 100 մարդ բնակվում է Ստամբուլի Ֆանար (Ֆեներ) թաղամասում, որտեղ և գտնվում է Կոստանդնուպոլսի Տիեզերական Պատրիարքարանը, 500 մարդ` Իմրոս (Գյոքչեադա) և Թենեդոս (Բոզջաադա) կղզիներում:
Ֆեների Տիեզերական Պատրիարքարանը
Եթե 1922թ. Իմրոս կզղում բնակվում էր 8000, իսկ Թենեդոս կղզում` 5320 հույն, ապա այսօր նրանց թիվը առաջինում հասել է 400-ի, իսկ երկրորդում` 100-ի: Կան նաև, այսպես կոչված, Անտիոքի հույներ, որոնք ապրում են Հաթայում, Ադանայում, Մերսինում և համարվում են քրիստոնյա արաբներ, որովհետև նրանց մայրենի լեզուն արաբերենն է, չնայած ունեն հունական ծագում: Այդ պատճառով էլ այս խումբը կարողացավ խուսափել բնակչության փոխանակումից և շարունակեց մնալ Թուրքիայում: Նրանք չեն խոսում հունարեն, իսկ երիտասարդ սերունդը խոսում է միայն թուրքերեն, ունեն թուրքական անուններ և, կարելի է ասել, արդեն ամբողջովին ձուլվել են թուրքական հասարակության մեջ: Այս խումբը հաշվվում է 4000-5000 հոգի. նրանք ենթարկվում են Դամասկոսում գտնվող Անտիոքի Պատրիարքարանին: Ներկայում Թուրքիայի տարածքում ապրում են նաև մեծ թվով իսլամացված հույներ, որոնք դարեր առաջ բռնի կամ էլ սոցիալական ծանր պայմանների հետևանքով և մահվան սպառնալիքի տակ «կամավոր» իսլամ ընդունած հույների սերունդներն են:
Շատ հետազոտողներ մահմեդական հույների վերաբերյալ իրենց ուսումնասիրություններում նշում են այն մասին, որ դեռևս Բյուզանդիայի կայսրության օրոք թուրք-հունական և հակառակը` հույն-թուրքական միաձուլման գործընթացները զարգացել են բավական ակտիվ, ինչի արդյունքում արդեն Բյուզանդիայի անկումից հետո նախկին կայսրության տարածքում բնակվում էին մահմեդականություն ընդունած բազմաթիվ հույներ: Սակայն կային նաև այնպիսի իսլամացած հույներ, որոնք բացահայտորեն դավանում էին իսլամ և հասարակական վայրերում խոսում էին միայն թուրքերեն, սակայն գաղտնի կերպով շարունակում էին կատարել հունական եկեղեցու արարողությունները, տանը խոսում էին հունարեն և կրում էին երկու անուն: Այսպես` եթե նրանցից ինչ-որ մեկը առավոտյան հայտնվում էր սպիտակ կամ էլ կանաչ չալմայով («իրական հավատացյալի» գույները), ապա երեկոյան տանը կամ էլ գաղտնի քարանձավում նա միանում էր իր հավատակիցներին, որպեսզի մասնակցի գաղտի կերպով իրականացվող քրիստոնեական արարողություններին` քահանայի գլխավորությամբ, որը մի քանի ժամ առաջ մզկիթում հանդես էր գալիս որպես մոլլա1: Այս փաստը վկայում է այն մասին, որ քրիստոնյա բնակչությունը մահվան սպառնալիքի տակ հաճախ ընդունում էր իսլամ, սակայն փորձում էր չձուլվել մուսուլմանների հետ և շարունակում էր հավատարիմ մնալ իր կրոնին ու ազգային սովորույթներին:
Իսլամացած հույների հոծ խմբեր այժմ բնակվում են Թուրքիայի սևծովյան շրջանում` Զոնգուլդակից մինչև Ռիզե, հատկապես շատ են Տրապիզոնում: Առանձին խմբեր կան Իզմիրի և Անթալիայի հատվածներում, Ալեքսանդրեթում, Կեսարիայում, Սեբաստիայում, Էսքիշեհիրում, Կոնիայում և այլուր: Իսլամացած հույների մեջ կան ինչպես մոլեռանդ և պահպանողական հավատացյալներ (Տրապիզոնի վիլայեթի Օֆի շրջանի բնակչությունը), այնպես էլ իսլամական հավատին ոչ այդքան ամուր կառչած հավատացյալներ, որոնք դեռ շարունակում են պահպանել հունական հին ավանդույթները, երգերը, խաղերը, պարերը և այլն: Եթե նախկինում իսլամացած հույները նախընտրում էին չխոսել իրենց իսկական ինքնության մասին և փորձում էին որքան հնարավոր է ծածուկ պահել այդ իրողությունը շրջապատից` վախենալով թուրքական կառավարության և հասարակության կողմից բացասական ու անհանդուրժողական վերաբերմունքից, ապա այժմ այդ առումով որոշ տեղաշարժ է նկատվում: Ունենալով նաև վերջին ժամանակաշրջանում կրոնափոխ հայերի օրինակը, որոնց մի մասը արդեն սկսել է բացահայտ խոսել իր իսկական ինքնության մասին և վերընդունել քրիստոնեություն, իսլամացած հույների որոշ մասն էլ սկսել է խոսել իր հունական արմատներից, բայց, ի տարբերություն հայերի, ավելի զգուշորեն և պահպանողական է մոտենում այս հարցին ու բացահայտելով իր հունական ծագումը` դեռ հավատարիմ է մնում իսլամական կենսակերպին: Միևնույն էթնիկ արմատներին պատկանող, սակայն ներկայում այլ էթնիկ ինքնագիտակցություն, կարգավիճակ և իրավունքներ ունեցող այս իրարից տարբեր խմբերի առկայությունը Թուրքիայում Օսմանյան կայսրության ժամանակներից սկսած և մինչև այժմ քողարկված ու համեմատաբար մեղմ բնույթ ստացած քաղաքականության արդյունքն է. Թուրքիան թուրքերինն է, և այլազգիները ոչ մի իրավունք ու տեղ չունեն այս երկրում:
Ներկայում Թուրքիայի հունական համայնքի առջև ծառացած խնդիրները, իրավիճակը և պահանջները հասկանալու համար հակիրճ ձևով փորձենք անդրադառնալ համայնքի պատմությանը և Օսմանյան կայսրության ժամանակաշրջանից մինչև այսօր նրա հանդեպ կիրառված ձուլման հիմնական մեթոդներին:
Կոստանդնուպոլսի գրավումից հետո Մեհմեդ II-ի կողմից ստեղծվեց կրոնական միլլեթների համակարգը, որը գործեց մինչև 1839թ. թանզիմաթյան բարեփոխումները: Կրոնական համայնքի ղեկավարը Օսմանյան կայսրությունում իր հոտի համար հանդես էր գալիս որպես արդարադատության տնօրինող և միջնորդ կառավարության հետ հարաբերություններում: Առանձնացնելով կրոնական համայնքները` օսմանյան իշխանությունները խոչընդոտում էին առանձին ժողովուրդների ազգային ինքնագիտակցության աճը: Ըստ միլլեթների համակարգի` համայնքները բաժանվում էին ոչ թե էթնիկ կամ լեզվական, այլ ըստ կրոնական և դավանաբանական տարբերությունների: Առանձնացվեցին մուսուլմանների, ուղղափառ քրիստոնյաների, հայերի և հրեաների միլլեթները: Յուրաքանչյուր միլլեթի ղեկավար պատասխան էր տալիս իր համայնքի կյանքի բոլոր բնագավառների համար, ինչը համապատասխանում էր օսմանյան՝ կրոնական և աշխարհիկ իշխանությունները կապող ավանդույթներին:
Ուղղափառ քրիստոնյաների միլլեթը ղեկավարում էր Կոստանդնուպոլսի գլխավոր պատրիարքը, որին այլ միլլեթների առաջնորդների համեմատ տրվեցին ավելի լայն իրավունքներ: Նա իր իրավունքներով հավասար էր օսմանյան կառավարության նախարարին, որին հաստատում էր սուլթանը՝ նրան ցանկացած պահի մեկ այլ թեկնածուով փոխարինելու իրավունքով: Ուղղափառ եկեղեցու միլլեթի առաջին պատրիարք նշանակվեց Գեննադի Սքոլարիուսը, որի կառավարման տակ ընկան բոլոր ուղղափառ ժողովուրդները: 15-րդ դարի վերջին տասնամյակներում պատրիարք էր նշանակվում ամենավճարունակ անձը, այդ է պատճառը, որ հույն եպիսկոպոսները պատրիարք դառնալու համար հաճախ ստիպված էին դիմել հայկական, հունական և հրեական վարկատուներին ու առևտրականներին, որպեսզի ի վիճակի լինեին կաշառելու Օսմանյան կայսրության ազդեցիկ պաշտոնյաներին, որոնցից կախված էր իրենց նշանակումը: Դրա համար էլ, պատրիարքները հաճախակի էին փոխվում: Օրինակ` 1623-1700 թթ. ընթացքում միայն 50 հույն պատրիարք է նշանակվել: Քանի որ մեծ թվով հույներ բնակություն էին հաստատել Կոստանդնուպոլսի Ֆանար (փարոս) թաղամասում, նրանց կոչեցին ֆանարիոտներ: Ֆանարիոտները, որոնք ապահովում էին պատրիարքի միջոցները, իրենց վերահսկողության տակ առան եկեղեցու նյութական և ֆինանսական հարցերը, բացի այդ` նրանց ձեռքում էին գտնվում նաև կայսրության արտաքին հարաբերությունները և երկրի ներքին առևտրաշրջանառությունը, որովհետև բարձր էր գնահատվում հույների փորձը և լեզուների իմացությունը: 18-րդ դարում որոշ վիլայեթներում, ինչպիսիք էին Վալախիան և Մոլդավիան, ղեկավարում էին նահանգապետ-ֆանարիոտները: Ինչպես երևում է, ուղղափառ միլլեթը, որի կազմում էին սլավոն ժողովուրդները՝ սերբերը, բուլղարները, ալբանացիները, գրեթե ամբողջապես հունականացված էին, գտվում էին հույների գերիշխանության տակ: Թեև միլլեթն ինքնին կրոնական համայնք էր, որը հիմնված չէր էթնիկ պատկանելության վրա, բայց և այնպես` գործնականում այն ուներ խիստ էթնիկ բաժանում հենց համայնքի ներսում:
19-րդ դարասկիզբը նշանավորվեց Օսմանյան կայսրության հպատակ ժողովուրդների ազգային-ազատագրական պատերազմներով: Մեկը մյուսի ետևից ապստամբեցին վալախները, մոլդավները, բալկանյան ժողովուրդները: Ընդհանուր ոգևորությունը համակեց նաև հույներին, որոնք 1821թ. «Ֆելիքի Էթերիա» («Ընկերների միություն») գաղտնի հեղափոխական կազմակերպության գլխավորությամբ ապստամբություն սկսեցին օսմանյան իշխանության դեմ: Ապստամբությունը տարածվել էր ամբողջ ցամաքային Հունաստանում, Էգեյան և Ադրիատիկ ծովերի կղզիներում: Օսմանյան կառավարությունը դրան պատասխանեց դաժան ռեպրեսիաներով` մայրաքաղաքում կոտորելով մոտ 10.000 հույների: Ջարդերի ալիքը տարածվեց նաև այլ քաղաքներում: Սակայն, չնայած դրան, հունական ապստումբությունը շարունակվեց: Հույները շուտով տիրեցին Մորեային, Կենտրոնական Հուաստանի նշանակալի տարածքին և մի շարք հունական կղզիների:
1822թ. հունվարին հույն ապստամբները Էպիդավրոս քաղաքում հրավիրեցին Հունաստանի Ազգային ժողով, որը հռչակեց Հունաստանի անկախությունը: Թուրքական աղբյուրներում պատմական այս դեպքերի հետ կապված իրական փաստերը խեղաթյուրված են, և անկախության համար մղվող հույների պայքարը ներկայացվում է որպես դավաճանություն, քանի որ հույները, ինչպես նաև այլ ազգային փոքրամասնություններ, Օսմանյան կայսրությունում ապրում էին խաղաղության մթնոլորտում և օժտված էին լայն իրավունքներով, սակայն նրանք, համագործակցելով իմպերիալիստական երկրների հետ, դավաճանեցին իրենց կայսրությանը և փորձեցին այն մասնատել: Հույների ապստամբությունը ներկայացվում է որպես մուսուլման խաղաղ բնակչության հանդեպ իրականացված կոտորած: 1821թ. փետրվարի 2-ին սկսված Մորեայի ապստամբության իբրև թե զոհ են դարձել 50.000-ից ավել անմեղ մուսուլման թուրքեր2: 1830թ. Ապրիլի 24-ին արտաքին ուժերի ուժեղ ճնշման տակ Բ.Դուռը հայտարարեց Հունաստանի անկախությունը:
Այստեղ ցանկանում եմ անդրադառնալ մեկ շատ հետաքրքրական դեպքի: 1827թ. հունական ուղղափառ եկեղեցու պատրիարք Գրիգորիուս V-ը փադիշահ Մահմուդ II-ի կողմից մեղադրվեց դավաճանության և ծագած ապստամբությունը սատարելու մեջ: Նրա պատիժը իրականցվել է հենց պատարագի ժամանակ. բոլորի աչքի առջև Գրիգորիուս պատրիարքին կախաղան են բարձրացրել պատրիարքարանի գլխավոր դռան վերևում, այնուհետև հանել են նրա դին և, ի ցույց բոլորի, քարշ տվել քաղաքով մեկ: Այս անմարդկային մեթոդներով թուրքերը փորձել են երկյուղ ներշնչել համայնքի անդամներին և ցույց տալ, թե ինչ ճակատագրի կարող են արժանանալ կառավարության դավաճանները: Այդ օրվանից հունական պատրիարքարանը փակել է այդ դուռը և երդվել, որ մինչև այդ նույն դռան վերևում կախաղան չբարձացվի պատրիարքի աստիճանի թուրք հոգևորական կամ պետական գործիչ, դուռը չի բացվելու3: Այն ստացել է «Ատելության դուռ» անվանումը, և մինչև օրս էլ հունական համայնքը հավատարիմ է մնացել իր խոստմանը, ու «Ատելության դուռը» դեռ փակ է, ինչը անհանգստություն է պատճառում շատ թուրք մտավորականների, պետական և քաղաքական գործիչների, որոնք այս ամենի մեջ տեսնում են հունական համայնքից սպառնացող գալիք վտանգ:
Ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ թուրքերի վարած հալածանքի քաղաքականությունը իր գագաթնակետին հասավ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին: Օգտվելով պատերազմական իրավիճակից` թուրք կառավարիչները փորձեցին իրագործել իրենց վաղեմի նպատակը` ստեղծել միատարր թուրքական պետություն` ոչնչացնելով ազգային փոքրամասնություններին: Հիմնականում դա ուղղված էր հայերի դեմ, սակայն զերծ չմնացին նաև հույները: Շատ հույներ զոհվեցին Աբդուլ Համիդ II-ի կողմից իրականացված 1894-1896 թ. կոտորածների ժամանակ: 1915 թ. մարտին Իզմիրի շրջակայքում երիտթուրքերը սպանեցին բազմաթիվ հույների, որոնք դրանից քիչ առաջ զորակոչվել էին թուրքական բանակ:
«Հույների հանդեպ թուրքերը որդեգրել էին նույն գործելաոճը, ինչ հայերի դեպքում: Նրանց զորակոչում էին օսմանյան բանակ, հետո ընդգրկում աշխատանքային ջոկատներում` օգտագործելով Կովկասում ու ռազմական գործողությունների թատերաբեմ հանդիսացող այլ շրջաններում ճանապարհներ կառուցելու համար: Հույն զինվորները, հայերի նման, հազարներով մահանում էին ցրտից, սովից ու զրկանքներից», գրում է Թուրքիայում Միացյալ Նահանգների դեսպան Հենրի Մորգենթաուն4: Սակայն թուրքական ազգայնականների կողմից Թուրքիայի հույն բնակչության նկատմամբ ցեղասպանական քաղաքականությունն ավելի ակտիվ սկսվեց կիրառվել 1919-1922թթ. հույն-թուրքական պատերազմի ընթացքում: Քեմալիստները, օգտվելով Անտանտի անդամ երկրների միջև ծագած հակասություններից, կարողացան Ֆրանսիայից և Իտալիայից զենք գնել, ինչպես նաև զինվորական օգնություն ստանալ բոլշևիկյան Ռուսաստանից (10 միլիոն ռուբլի ոսկով, զինամթերք) և անցան հարձակման: Մուստաֆա Քեմալի բանակի հարձակումն ուղեկցվում էր Թուրքիայի հունական խաղաղ բնակչության կոտորածներով: 1922 թ. օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսներին քեմալիստները և տեղական թուրքերը ներխուժեցին Իզմիր, հրդեհեցին քաղաքի հունական, հայկական, հրեական թաղամասերը ու իրականացրեցին քրիստոնեաների կոտորած: Յոթ օրվա ընթացքում իրականացված ավերածությունների արդյունքում մահացածների թիվը հասնում էր 100.000-ի5: Այդ ջարդերին և ավերածություններին իրենց ռազմական նավերից հետևում էին հույների դաշնակիցները` մասնավորապես անգլիացիները, որոնք հրաման էին ստացել չխառնվել տեղի ունեցող իրադարձություններին: Ավելի ուշ այս ջարդերի ականատես, ամերիկայի դեսպան Ջորջ Հորտնը գրել է. «Իմ ամենաուժեղ տպավորություններից մեկը ամոթի զգացողությունն էր այն բանի համար, որ ես պատկանում եմ մարդկային ցեղին»6:
Հույների ցեղասպանության զոհերի թիվը տարբեր գնահատականներով կազմել է 600.000-ից մինչև 1 միլիոն մարդ, որից 350 հազարը Պոնտոսում: Ոչ միայն բնաջնջվեց Պոնտոսի հույն բնակչության կեսը, այլև ոչնչացվեց 1134 եկեղեցի և 960 դպրոց: Ժամանակակից հունական գրականությամ մեջ 1919-1923 թվականների դեպքերը կոչվում են հունական հոլոքոստ կամ Պոնտոսի ցեղասպանություն, և սա պատմության մեջ արձանագրվել է իբրև 20-րդ. դարի երկրորդ եղեռն: 1994 թ. փետրվարի 24-ին Հունաստանի խորհրդարանը միաձայն որոշում կայացրեց մայիսի 19-ը հռչակել Պոնտոսի հույների` թուրքերի կողմից իրականացված ցեղասպանության հիշատակի օր: Սակայն հատկանշական է այն փաստը, որ Թուրքիայում հենց այդ նույն օրը` մայիսի 19-ը, ազգային տոն է` երիտասարդության և սպորտի օր: Տոնի ընտրման օրը կապված չէ ոչ երիտասարդության, ոչ էլ սպորտի հետ: 1919թ. այդ օրը Թուրքական Հանրապետության առաջին նախագահ Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը Սամսուն սևծովյան նավահանգստում հայտարարել է համախմբում` ընդդեմ օտարազգիների ներխուժման:
1919-1922 թվականների հույն-թուրքական պատերազմն ավարտվեց Հունաստանի պարտությամբ, որի արդյունքում կնքվեց Լոզանի պայմանագիրը: 1923թ. հուլիսի 24-ին Լոզանում ստորագրված հաշտության պայմանագրից հետո, որը հանդիսանում է մինչ այժմ Թուրքիայի ազգային փոքրամասնությունների իրավունքները և պարտավորությունները սահմանող միակ պաշտոնական փաստաթուղթը, թուրքական կառավարությունը սիստեմատիկ կերպով, սակայն ավելի ճկուն, քողարկված և ժամանակին ու պայմաններին հարմարեցված շարունակեց վարել իր զտման քաղաքականությունը: Պայմանագրի 45-87-րդ հոդվածների համաձայն` Թուրքիան պարտավորվում էր ապահովել իր բոլոր քաղաքացիների անվտանգությունը` անկախ ազգային, կրոնական, լեզվական, ռասայական պատկանելությունից: Ոչ մուսուլման փոքրամասնությունները կարող էին հավասարապես օգտվել բոլոր այն իրավունքներից, որոնք նախատեսված էին մուսուլմանների համար` իրենց հաշվին կրոնական, բարեգործական, հասարակական կազմակերպությունների ստեղծում և տնօրինում, ազատորեն մայրենի լեզվի կիրառում, դպրոցներում մայրենի լեզվով ուսուցանում, եկեղեցիների, սինագոգների, գերեզմանատների և այլ հաստատությունների պաշտպանություն7: Պայմանագրով տեսականորեն պաշտպանված էին ազգային փոքրամասնությունների իրավունքները, սակայն, ցավոք, դրանք կյանքում չիրագործվեցին և մնացին միայն թղթի վրա:
Լոզանի պայմանագրի համաձայն` 1923թ. Հունաստանը և Թուրքիան իրականացրեցին բնակչության փոխանակում: Փոխանակումը հիմնված էր կրոնական, այլ ոչ թե էթնիկական պատկանելության վրա: Դրա հետևանքով մուսուլման հույները, որոնց մեջ կային նաև վերջին շրջանում կրոնափոխ եղած քրիստոնյաներ, ստիպված էին լքել Հունաստանի տարածքը: Միևնույն ժամանակ ամբողջ ուղղափառ բնակչությունն էլ արտաքսվում էր Թուրքիայից` չնայած այն բանին, որ թերակղզու ներքին շրջանների բնակչության հիմնական մասը արդեն մոռացել էր հունարենը և խոսում էր միայն թուրքերեն8: Հունաստանից 375.000 թուրքեր (հիմնականում Մակեդոնիայից) փոխանակվեցին 1 400.000 հույների հետ, որոնք, խուսափելով կոտորածից, կենդանի էին մնացել և անկախ իրենց կամքից` ստիպված էին թողնել հարազատ հողը, որի վրա իրենց պապերը ապրել էին 4000 տարվա ընթացքում, և տեղափոխվել Էգեյան ծովի մյուս ափը` անկախ Հունաստան: Այս մարդիկ իրավունք չունեին վերադառնալ իրենց բնակավայրերը և բնակություն հաստատել Թուրքիայում կամ էլ Հունաստանում` համապատասխանաբար առանց Թուրքիայի կամ Հունաստանի կառավարությունների թույլատրության: Ստամբուլի (մոտավորապես 270 հազար մարդ), Իմրոս և Թենեդոս կղզիների հույները բացառության կարգով ազատվեցին վերաբնակեցումից, իսկ Հունաստանում` Արևելյան Թրակիայի մուսուլմանները (մոտավորապես 86 հազար): Հետաքրքիր է նաև այն փաստը, որ այդ ժամանակ հունական համայնքի պատրիարքի պաշտոնը զբաղեցրած Կոնստանտին VI-ը (Արաբօղլու) նույնպես ներառվեց այս «բնակչության փոխանակման» մեջ: 1924թ. դեկտեմբերի 17-ին պատրիարքարանի կողմից անցկացված ընտրությունների ժամանակ նա ընտրվեց համայնքի պատրիարք, սակայն իր պաշտոնին մնաց ընդամենը 43 օր: 1925թ. հունվարի 30-ին Ստամբուլի ոստիկանության պետի տեղակալ Իսմաիլ Հաքքը Բեյի և մի խումբ ոստիկանների ուղեկցությամբ Սիրքեջի կայարանից նա նստեցվեց Աթենք գնացող գնացքը և ուղարկվեց երկրի սահմաններից դուրս9: Կոնստանտին VI-ը մեղադրվում էր Թուրքիայի հունական շրջանակներում հակակառավարական ալիք հրահրելու մեջ: 1925թ. դիմելով Ազգերի Լիգա` նա փորձում է ձեռք բերել իրավունք, որպեսզի կրկին վերադառնա Թուրքիա: Հունաստանն էլ իր հերթին դիմեց թուրքական կառավարությանը` պատրիարքին «բնակչության փոխանակման» շրջանակներից դուրս թողնելու համար: Երկու երկրների` Հունաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունների մեջ սկսվեց, այսպես կոչված, «պատրիարքական լարվածություն», որը քիչ էր մնում հանգեցներ պատերազմական գործողություների: Սակայն այս բոլոր ջանքերը ոչ մի արդյունքի չհանգեցրեցին, այլ ընդհակառակը` ավելի վատ կերպով անդրադարձան հունական համայնքի վրա, որը թուրքական կառավարության ձեռքին դարձել էր գործիք` Հունաստանի կառավարությանը շանտաժի ենթարկելու և զիջումներ կորզելու նպատակով: Թուրքիայի հունական համայնքի անդամների նկատմամբ կիրառված ճնշումների ու բռնությունների հետևանքով 1925թ. մայիսի 22-ին Կոնստանտինը հրաժարվեց իր կոչումից: Նա վախճանվեց 1930թ. Աթենքում: 2011թ. մարտի 6-ը Ստամբուլի հունական համայնքի համար դարձավ շատ կարևոր և հիշարժան օր, որովհետև թուրքական կառավարությունը թույլատրեց Ստամբուլ տեղափոխել և Բալըքլը գերեզմանատանը հողին հնաձնել 86 տարի առաջ երկրից արտաքսված Կոստանտին VI պատրիարքի աճյունը10:
Այս արտաքին զիջումներն ու մակերեսային բարեփոխումները իրականում տեղի ունեցող անօրինությունները միջազգային հանրությունից քողարկելու և երկրում ապրող փոքրամասնություններին սիրաշահելու նպատակ են հետապնդում, որոնցով չի կարելի ենաթդրել, թե Թուրքիան փոխվել է և ընդունելով տարիներ առաջ կատարած սխալները և ընթանում է ժողովրդավարության ուղով:
Թուրքիայի պաշտպանության նախարար Վեջդի Գյոնուլը 2008թ. նոյեմբերի 10-ին Բրյուսելի թուրքական դեսպանատանը կայացած` Աթաթուրքի հիշատակին նվիրված միջոցառմանը ասել է, թե ըստ իրեն` ներկայիս Թուրքիայի միատարր, «ազգային» լինելու համար նրանք պարտական են դարասկզբին տեղի ունեցած մի շարք հանգամանքների, այդ թվում` 1923 թվականի Թուրքիայի և Հունաստանի միջև բնակչության փոխանակմանը: Թուրքիայի պաշտպանության նախարարը նաև ավելացրել է. «Այսօր, եթե Էգեյան ծովի ավազանում հույները և Թուրքիայի շատ վայրերում հայերը շարունակեին ապրել, արդյո՞ք մենք կարող էինք նույն ազգային պետությունը լինել: Չգիտեմ ինչ բառերով ձեզ բացատրեմ, թե հույների փոխանակումը ինչ կարևոր էր»11:
1923 թ. հոկտեմբերին թուրքական կառավարությունը սահմանափակեց հույների` Թուրքիայում բնակվելու քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքները: Բանկերին, ամեն տեսակի և կատեգորիայի քաղաքացիական ծառայություններ իրականացնող ընկերություններին, ձեռնարկություններին հարկադրեց աշխատանքից հեռացնել բոլոր հույներին (Լոզանի պայմանագրի 39-րդ հոդվածի խախտում): Նույն ժամանակահատվածում Ստամբուլում հույն ուսուցիչների քաղաքական անդամակցությունները դարձան Սելիհ Զեքիի ղեկավարությամբ կատարվող հետաքննությունների առարկան, որն այդ ժամանակ Թուրքիայի կրթության նախարարության գլխավոր ղեկավարն էր: Հունական դպրոցներում հիմնական առարկաները պետք է դասավանդվեին թուրքերենով, և այդ պատճառով բազմաթիվ հույն ուսուցիչներ հեռացվեցին աշխատանքից` բնորոշվելով սովորեցնելու համար «ոչ պիտանի» (40,41,44 հոդվածների խախտում): Տարբեր պատճառաբանություններով փակվեցին շատ հունական դպրոցներ: Օրինակ` Զափյոն օրիորդաց դպրոցը ստիպեցին փակել, որովհետև դպրոցի տարածքում գտնվում էին հունական դիցաբանության որոշ հերոսների մարմնավորող արձաններ:
1923 թ. թուրքերը մտադրվեցին Ստամբուլում ամբողջովին վերացնել հունական ներկայությունը և 40.000 հույների, որոնք Լոզանի պայմանագրի ստորագրումից առաջ անվտանգության նպատակով ժամանակավորապես ապաստանել էին Թուրքիայից դուրս, հայտարարեցին անվստահելի, զրկեցին թուրքական քաղաքացիությունից և բռնագրավեցին նրանց սեփականությունը (2-րդ հոդվածի խախտում12): Անկարան պատճառաբանում էր, որ այդ մարդիկ հեռացել էին երկրից այնպիսի ճանապարհորդական փաստաթղթերով, որոնք հաստատված էին ոչ թե Թուրքիայի Հանրապետության, այլ` Օսմանյան իշխանության կողմից: Իրականում, երբ այդ մարդիկ գնացել էին (1922 թ. սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին), Ստամբուլում իշխանությունը դեռ սուլթանի ձեռքում էր, և դեռ չէր հռչակվել Թուրքիայի Հանրապետությունը:
1923թ. դեկտեմբերի 6-ին ընդունված թիվ 1092 հրամանագրի համաձայն` սահմանվեց, որ Ստամբուլի Տիեզերական պատրիարքության պատրիարք ընտրվելու իրավունք ունի այնհոգևորականը, ով Թուրքիայի քաղաքացի է և ամբողջովին ծառայում է Թուրքիային: Այս օրենքը գործում է մինչ օրս, և սրա պատճառով ներկայում Թուրքիայի հունական համայնքը կանգնած է մեծ խնդրի առջև: Թուրքիայում միակ հունական ուղղափառ սեմինարիան` Հեյբելիադայի հոգևոր դպրոցը, կառավարության կողմից փակվել է 1971թ. հուլիսի 9-ին:
Հեյբելիադայի ուղղափառ հոգևոր դպրոցը Դպրոցին կից վանքի շենքը և գերեզմանոցը
Քանի որ թուրքական օրենսդրությունը պահանջում է, որ բոլոր կղերականները լինեն Թուրքիայի բնիկ քաղաքացիներ, սեմինարիայի փակումն անհնարին դարձրեց նոր եկեղեցականների պատրաստումը, որն էլ վտանգի տակ է դրել եկեղեցու պահպանումը Թուրքիայում: Ներկայիս հունական ուղղափառ եկեղեցու տիեզերական պատրիարք Բարդուղիմեոսը, որը տարիքով արդեն բավականին մեծ է, վերջին ժամանակներս պարբերաբար ստանում է մահվան սպառնալիքներ, իսկ նրա մահից հետո հաջորդ պատրիարքի ընտրությունը լուրջ խնդրի առջև է կանգնեցնում հունական համայնքին, քանզի չկան օրենքով սահմանված չափանիշներին համապատասխանող թեկնածուներ:
Ուղղափառ հոգևոր դպրեվանքի փակումը դարձել է միջազգային քննարկման խնդիր և տարբեր պետությունների իշխանությունները, ինչպես նաև Եվրոմիությունը հանդես են եկել այն վերաբացելու հայտարարություններով: Այս խնդիրը չի նպաստում Թուրքիայի` Եվրոմիությանը անդամակցելու հնարավորություններին, քանզի կրոնական ազատության հարգումը անդամակցույթան համար անհրաժեշտ ամենակարևոր նախապայմանն է: Այդ պատճառով Թուրքիայի կառավարությունը փորձում է որոշ զիջումների գնալ և հայտարարել է, թե դպրեվանքը կվերաբացվի, սակայն միայն այն պայմանով, որ այն ներգրավվի Թուրքիայի պետական համալսարանական կառույցում: Բայց Բարդուղիմեոս պատրիարքը մերժել է այդ առաջարկը` պնդելով, թե կրոնական առաջնորդներ կրթելու հոգևոր դպրոցի առաքելությունը անհնար է իրագործել համալսարանական կառույցի ներսում: Այդ իսկ պատճառով մինչ օրս այս խնդիրը մնում է չլուծված:
1923 թ. հոկտեմբերի 4-ին Իմրոս և Թենեդոս կղզիներում, որոնց բնակչության 90 %-ը հույներ էին, թուրքական իշխանության հաստատվելուց անմիջապես հետո Թուրքիայի Հանրապետությունը ամբողջովին անտեսեց հատուկ տեղական կառավարությանը և այդ կղզիների ինքնավարությունը: Անկարայի կառավարությունը դատական համակարգում, մաքսատներում, ժանդարմերիայում և նավահանգստի իշխանությունում աշխատանքից հեռացրեց տեղացի բոլոր պաշտոնյաներին ու նրանց փոխարեն նշանակեց թուրք հրամանատարների և սպաների: 1500 մարդ Իմրոսից և 64 մարդ Թենեդոսից, որոնք ժամանակավոր ապաստանել էին ավելի անվտանգ վայրերում, հայտարարվեցին պերսոնա նոն գրատե (Լոզանի պայմանագրի 14-րդ հոդվածի, XV արձանագրության 5, 38, 39, 44 հոդվածների խախտում: Լոզանի պայմանագրի 14-րդ հոդվածի համաձայն` Իմրոս և Թենեդոս կղզիները անցնում էին Թուրքիայի տիրապետության տակ, սակայն Թուրքիան պարտավորվում էր ապահովել այս կղզիների ոչ մուսուլման բնակչության անձի և գույքի անվտանգությունը, պարտավոր էր տեղացի մարմիններից ձևավորել տեղական հատուկ կառավարություն, այդ կառավարությանը օգնություն ցուցաբերելու նպատակով պիտի ստեղծվեին ոստիկանական ուժեր, որոնց անդամները ընտրվելու էին տեղացի ժողովրդից, և այս կառույցը գտնվելու էր տեղական հատուկ կառավարություն հրամանատարության ներքո13):
Փոքր Ասիայից հույների, հայերի հետքը ջնջելու նպատակով 1928թ. թուրքական կառավարությունը սկսեց վարել տեղանունները թրքացնելու քաղաքականություն: Հրատարակվեցին նոր քարտեզներ, գրքեր, որտեղ տեղանունները ստուգաբանվում էին թուրքական ծագմամբ, ինչով էլ փորձ էր արվում ապացուցել, որ թուրքերը հանդիսանում են այդ տարածաշրջանի բնիկ ժողովուրդը: Քաջալերվում էր հայկական և հունական եկեղեցիների, վանքերի, պատմական հնություն ներկայացնող կառույցների ոչնչացումը:
Թուրքիայի Հանրապետության տարբեր տարիներին (օրինակ` 1930-ական, 1960-ական թթ.) անցկացվել են, այսպես կոչված, «Հայրենակից, թուրքերեն խոսիր» ակցիաներ, որոնց գլխավոր թիրախը կրկին փոքրամասնություններն էին: Երիտասարդներից կազմված խմբերը շրջում էին հատկապես փոքրամասնություններով բնակեցված թաղամասերում և պահանջում խոսել միայն թուրքերեն: Չենթարկվելու պարագայում հետևանքներն անկանխատեսելի էին լինում (սակայն ըստ Լոզանի պայմանագրի 39-րդ հոդվածի, չնայած այն հանգամանքին, որ Թուրքիայի հանրապետությունում թուրքերենը ընդունվել էր որպես պաշտոնական լեզու, այն ազգային փոքրամասնությունները, որոնք, թուրքերենից բացի, խոսում էին նաև այլ լեզուներով, իրավունք էին ստանում իրենց մայրենի լեզուն ազատորեն օգտագործել ինչպես անձնական, այնպես էլ առևտրական հարաբերություններում, կրոնական, տպագրական կամ էլ տարբեր հրատարակչական թեմաների վերաբերյալ բաց ժողովների ժամանակ14): 1934 թ. հունիսիս 21-ին հռչակվեց զանազան ընկերատնտեսական արգելքներ պարտադրող թիվ 2510 «Բնակեցության օրենք»-ը: Այդ օրենքի 11-րդ հոդվածը ներքին գործերի նախարարությանը իրավունք էր տալիս այլազան վայրեր վերաբնակեցնել այն քաղաքացիներին, որոնց մայրենի լեզուն թուրքերենը չէր: Ըստ ներքին գործերի նախարար Շյուքրյու Քայայի` այս օրենքի նպատակն այն էր, որ Թուրքիան վերածվի մի երկրի, որի քաղաքացիները կխոսեն նույն լեզվով, կխորհեն միանման և կունենան միևնույն զգացումները: Այս օրենքով բռնագաղթի ենթարկվեցին նաև քրդերը: Այս ամենի հետ մեկտեղ Թուրքիայի Հանրապետության արդարադատության նախարար Մահմութ Էսադը 1930թ. հայտարարել է. «Մենք ապրում ենք ամենաազատ երկրում` Թուրքիայում, որտեղ թուրքը այս երկրի միակ տերն ու տիրակալն է: Մարդիկ, ովքեր ծագումով մաքուր թուրքեր չեն, այս երկրում ունեն միայն ստրուկ, ճորտ լինելու իրավունք»15:
1930 թվականի հունիսի 10-ին Անկարայում Թուրքիայի նախագահ Մուսթաֆա Քեմալի և Հունաստանի վարչապետ Վենիզելոսի միջև կնքվեց բնակության, առևտրի և ճանապարհորդելու վերաբերյալ մի համաձայնագիր (§İkamet,Ticaret ve Seyrisefain¦), որը կոչված էր կարգավորելու 1923 թվականին իրականացված բնակչության փոխանակման հետևանքով առաջացած քաղաքական, տնտեսական և իրավական խնդիրները: Այս պայմանագրով ճանաչվում էր երկու երկրների քաղաքացիների` Թուրքիայում` հունահպատակների և Հունաստանում` թուրքահպատակների բնակության, առևտրով զբաղվելու, գույք ձեռք բերելու իրավունքը: Այդ ժամանակ Թուրքիայում կային Հունաստանի քաղաքացի հանդիսացող հազարավոր մարդիկ, որոնց մեծ մասը ծնվել, մեծացել էր Թուրքիայում: Սակայն 1964թ. մարտի 16-ին, երբ սրվեցին թուրք-հունական հարաբերությունները` կապված Կիպրոսի խնդրի հետ, թուրքական կառավարությունը միակողմանի չեղյալ հայտարարեց 1930թ. պայմանագիրը և սկսեց արտաքսել Հունաստանի քաղաքացիներին, որոնք մեծ մասամբ ստամբուլաբնակ հույներ էին: Ութ օր հետո առեևտրական դաշտը թրքացնելու միտումով 9 հունահպատակ գործատերերի հրահանգվեց 15 օրվա ընթացքում փակել իրենց գործատեղերը: Առաջին հերթին երկրից դուրս հանվեցին 150 հունահպատակ գործատերեր: Կառավարությունը նաև արգելեց, որ այս մարդկանց անշարժ կալվածքները վաճառվեն, ապա սառեցրեց դրամատներում նրանց բոլոր հաշիվները: Այդ ժամանակ թուրքական իշխանությունները այս հանգամանքը փորձում էին օգտագործել որպես լծակ` հունական կողմից որոշակի զիջումներ կորզելու համար:
1935 թ. հունիսի 13-ին ընդունված վաքըֆների մասին թիվ 2762 օրենքի հիման վրա 1936 թ. ընդունվեց մի հայտարարագիր (այդ հայտարարագիրը հայտնի է «1936 Beyannamesi» անունով), որի համաձայն` Թուրքիայի բոլոր վաքըֆներից պահանջվում էր գույքի մասին ծանուցում: Մահմեդական և ոչ մահմեդական բոլոր վաքըֆները, այդ պահանջին ենթարկվելով, իրենց պատկանող գույքերի ցուցակը հանձնում էին Վաքըֆների գլխավոր տնօրինությանը: 1936թ. հայտարարագիրը բաղկացած էր մի ցուցակից, որը ցույց էր տալիս այն ունեցվածքը, որը պատկանել է ոչ մուսուլման փոքրամասնությունների համայնքի վաքըֆներին: Մինչև 1974թ. տրվել է վալիի (կուսակալ) համաձայնագիր և անշարժ գույքի պաշտոնական վկայական. ձեռք բերելով վաքըֆի փաստաթուղթ` բավական նորմալ ճանապարհներով, առանց որևէ խնդրի հնարավոր էր ձեռք բերել ունեցվածք: Սակայն կիպրոսյան ճգնաժամի սրման հետևանքով, հունական վաքըֆները կրճատելու նպատակով, 1974թ. (վաքըֆների մասին նախկին օրենքի ուժի մեջ մտնելուց ուղիղ 38 տարի հետո) վճռաբեկ դատարանի իրավական խորհուրդը որոշում կայացրեց, ըստ որի` համայնքի վաքըֆները իրավունք չունեն ձեռք բերել այլ սեփականություն, քան նշված է 1936 թ. հայտարարագրում: Փոքրամասնությունների վաքըֆները բնորոշվեցին որպես «օտար վաքըֆներ», իսկ ըստ օրենքի դրանք իրավունք չունեին ձեռք բերել գույք: Այդ ժամանակվանից ի վեր թուրքական կառավարությունը օգտագործում էր խճճված կանոնակարգեր և հակաժողովրդավարական օրենքներ` հարյուրավոր հույների ունեցվածքը որպես «mazbut» (բռնազավթված) առգրավելու համար: Արգելվում էր նույնիսկ նվիրատվություններ անել այդ վաքըֆներին` դա համարելով համայնքին օգնություն: Սակայն դա անօրինական որոշում էր, քանզի հունական, հայկական կամ էլ հրեական վաքըֆները չէին կարող բնորոշվել օտար: Բռնազավթվում է ոչ միայն հույների, այլև` ոչ մահմեդական մյուս համայնքների ամբողջ գույքը: Ավելին` 1936 թ. հետո ձեռք բերված անշարժ գույքը անվճար տրվելու է նախկին տերերին կամ նրանց ժառանգներին, եթե նրանք կան, հակառակ դեպքում տրվելու է գանձարանին: Մինչ օրս բռնագրավվել են հունական վաքըֆներին պատկանող 152, հայկական վաքըֆներին պատկանող 48 և ասորիներին պատկանող 6 շենք ու հողատարածքներ16:
Փոքրամասնությունների համայնքների որոշ ներկայացուցիչներ և վաքըֆներ, օգտվելով իրենց ընձեռված հնարավորությունից, այսօր դիմել են Եվրոխորհրդի մարդու իրավունքների դատարան, որպեսզի ետ վերադարձնեն օրենքով իրենց պատկանող սեփականությունները: Այդ հայցերից որոշները բավարարվել են, իսկ որոշները դեռ սպասում են կայացվելիք վճիռներին: Օրինակ` մի քանի տարի առաջ Եվրոպական դատարանը որոշում է կայացրել բավարարել հունական ուղղափառ համայնքին պատկանող Ֆեների տղաների վարժարանի հայցը, որը ձեռք էր բերել իր գույքը 1936-ից հետո:
Ֆեների տղաների հունական վարժարանը Գալաթայի հունական դպրոցի շենքը
2007թ. հունվարի 9-ին Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը կայացնում է վճիռ, որով դատապարտում է Թուրքիայի հանրապետությանը` մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 1 հոդվածի 1 արձանագրությունը (գույքի պաշտպանություն) խախտելու համար և Թուրքիային կոչ է անում դատարանի կողմից վճիռը վերջնականապես հաստատելուց հետո երեք ամսվա ընթացքում կամ սեփականությունը վերադարձնել իր օրինական տերերին, կամ էլ վճարել 890.000 դոլար` պատճառված վնասի հատուցման չափը և 20.000 դոլար էլ դատական ծախսերի համար17: 2008թ. փետրվարի 20-ին վաքըֆների մասին ընդունվեց նոր օրենք, որը թույլատրում է ոչ մահմեդական հիմնարկներին դիմել` 1970-ականներին պետության կողմից առգրավված իրենց սեփականությունները վերականգնելու համար, եթե դրանք դեռևս գտնվում են պետության տնօրինության տակ: Սակայն խնդիրն էլ հենց կայանում է նրանում, որ առգրավված ունեցվածքի մեծ մասը վաճառվել է երրորդ կողմին, իսկ օրենքը չի նախատեսում որևէ փոխհատուցում երրորդ կողմին վաճառված նախկին սեփականությունների դիմաց: Սույն թվականին էլ Վաքըֆների գլխավոր վարչությունը որոշում կայացրեց ետ վերադարձնել Գալաթայի հունական նախակրթարանի վաքֆին պատկանող Ստամբուլում գտնվող դպրոցի շենքը, որը կրկին 1974թ. խլվել էր կառավարության կողմից: Նախարարությունը, քննելով Գալաթայի վաքըֆի կողմից ներկայացված դպրոցի սեփականության փաստաթղթերը, 2011թ. օգոստոսի 28-ին վաքըֆների վերաբերյալ օրենքում ժամանակավոր ավելացված 11-րդ հոդվածի համաձայն` որոշում կայացրեց վերադարձնել համայնքին պատկանող շինությունը:
Սակայն համայնքների գույքի վերադարձման հարցը դեռ մնում է չլուծված, իսկ հունական վաքըֆների սեփականության վերադարձման մի քանի օրինակները նախադեպ են հանդիսանում այլ համայնքների կողմից կառավարության դեմ նոր դատական գործերի հարուցման համար, որոնք այդ կերպ հույս ունեն ետ ստանալ օրինականորեն իրենց պատկանող գույքը:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը փայլուն հնարավորություն էր ստեղծում ավելի ազատ ու անպատիժ շարունակել ազգային-կրոնական փոքրամասնություններին հալածելու քաղաքականությունը: Պատերազմի թեժ ժամանակաշրջանում թուրքական իշխանությունները, հապճեպ զորակոչ հայտարարելով, 20 դասակարգի համաձայն` ծառայության են տարել փոքրամասնությունների` հայերի, հույների, հրեաների չափահաս 18-60 տարեկան տղամարդկանց։ Անխտիր զորակոչվում էին բոլորը, նույնիսկ նրանք, ովքեր նոր էին վերադարձել զինծառայությունից, հաշմանդամ էին, հիվանդ։ 20 դասակարգ զորակոչի առանձնահատկությունն այն էր, որ կիրառվում էր բացառապես ոչ մուսուլման քաղաքացիների նկատմամբ։ Զորակոչված ոչ մուսուլման տղամարդկանց չի տրվել զենք, զինվորական կրթություն, զինվորական համազգեստ։ Թուրքական ազգային իշխանությունները այլազգիների և կրոնական փոքրամասնությունների նկատմամբ սկսեցին կիրառել նաև տնտեսական հալածանքների քաղաքականություն: 1942թ. վարչապետ Շուքրու Սարաջօղլուի գլխավորությամբ Ազգային մեծ ժողովի հաստատմանը ներկայացվեց, այսպես կոչված, «Ունեցվածքի հարկ»-ի մասին օրենքը, որն ընդունվեց 1942թ. նոյեմբերի 11-ին18: «Ունեցվածքի հարկ»-ը հարկատուներին բաժանում էր 4 խմբի և այն էլ` ըստ կրոնական պատկանելության. մուսուլմաններ, ոչ մուսուլմաններ, հավատափոխներ և օտարահպատակներ19: Հիմք ընդունելով կրոնական պատկանելությունը` հարկատուների նկատմամբ ցուցաբերվում էր խտրական վերաբերմունք, և օրենքով նախատեսվում էր, որ մուսուլմանները պետք է վճարեին ունեցվածքի 12.5 տոկոսի չափով հարկ, ոչ մուսուլմանները` 50 տոկոսի, հավատափոխները` 25 տոկոս իսկ օտարահպատակները` 12.5 տոկոս: Թուրք իշխանությունները տարբերակում էին դնում նաև ոչ մուսուլմանների մեջ. թուրք առևտրականը պետք է վճարեր իր տարեկան եկամուտի 4.7 տոկոսը, հույնը` 156 տոկոսը, հրեան` 179 տոկոսը, իսկ հայը` 232 տոկոսը: Հարկերի վճարման համար սահամանված էր 15-օրյա ժամկետ, որը հետո երկարացվեց մինչև 30 օր: Այդ ընթացքում պետականացվում և աճուրդով վաճառվում էր նրանց շարժական ու անշարժ գույքը: Գումարը չբավարարելու դեպքում բռնագրավման և վաճառքի էր ենթակա նաև հարկատուի մերձավոր ազգականների գույքը: Իսկ եթե այդ ձևով ձեռք բերված գումարն էլ չէր բավականացնում, ապա հարկատուներն աքսորվում էին տաժանակրության, որպեսզի աշխատելով վճարեին իրենց պարտքը: Տաժանակրության հիմնական վայրը ցրտաշունչ կլիմայով հայտնի Էրզրումի նահանգի Աշքալե գավառն էր:
1946 թ. Մուստաֆա Քեմալի կողմից ստեղծված Ժողովրդահանրապետական կուսակցությունը, որը թե անդամների և թե գաղափարախոսության տեսակետից Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անմիջական ժառանգորդն էր, 1946 թ «փոքրամասնությունների մասին» մի զեկույցում հետևյալն է նշում Թուրքիայում մնացած հույների մասին. «Հույների թվաքանակը Անատոլիայում աննաշան է, այնտեղից ապագայում մեզ վտանգ չի սպառնում: Այդ իսկ պատճառով մեր ուշադրության առարկան պետք է լինեն Ստամբուլի հույները: Թե Հունաստանի մոտ լինելը և թե նրանց մեծ քանակը բնակչության մեջ ստիպում են մեզ լուրջ և ազդու միջոցների դիմել: Այս պարագայում միակ բանը, որ պետք է ասվի, հետևյալն է` մինչև Ստամբուլի գրավման 500 ամյակը (1953) Ստամբուլը հույներից պետք է մաքրված լինի»20:
Այս քաղաքականության վառ արտահայտություններից են նաև 1955թ. սեպտեմբերի 6-7-ը իրականացված ոչ մուսուլմանների կոտորածները: Այդ ժամանակ Ստամբուլի, Իզմիրի հույն, հայ բնակչությունը ենթարկվել է պետության կողմից նախօրոք պատրաստված թուրք խուժանի հարձակմանը: Դրա նախօրեին՝ սեպտեմբերի 5-ին, Սալոնիկի (Հունաստան) այն տանը, որտեղ ծնվել է Քեմալ Աթաթուրքը, ռումբ էր պայթել: Ընդամենը կոտրվել էին տան ապակիները, և հունական իրավապահ մարմինները դեպքի առնչությամբ ձերբակալել էին Թուրքիայի հյուպատոսարանի պահակին և Սալոնիկի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետի ուսանող Օքթայ Էնգինին, որը, պարզվում է, Թուրքիայի ազգային անվտանգության գործակալ է եղել: Էնգինը հետագայում Ստամբուլի նահանգապետի միջնորդությամբ աշխատանքի է անցել քաղաքապետարանում, այնուհետև դարձել է Թուրքիայի կարևորագույն շրջաններից մեկի` Չանքայայի գավառապետ, այնուհետև` ոստիկանության գլխավոր վարչության քաղաքական գործերով բաժնի պետ: 1971թ. Օքթայը դառնում է Անվտանգության վարչության պետ և 7 տարի պաշտոնավարում, իսկ 1991թ. նշանակվում է Նևշեհիրի նահանգապետ: Այսինքն՝ Քեմալ Աթաթուրքի ծնված տան այգում կատարված պայթյունը Սալոնիկում պետականորեն ծրագրված սադրանք էր, որ Ստամբուլում առիթ տա հույների, հայ և հրեա ազգային փոքրամասնությունների դեմ կոտորածի կազմակերպման: Այս դեպքերը անմիջական արտացոլումն են նույն ժամանակահատվածում Կիպրոսում հույների ազգային ինքնորոշման պահանջների և գաղութային վարչակարգի դեմ Կիպրոսցի պայքարողների ազգային կազմակերպության (EOKA-Ethniki Organosis Kyprion Agoniston) անդամների պարտիզանական պայքարի: 1955թ. Օգոստոսի 28-ին թուրքական Հյուրիեթ թերթը, որը հանդիսանում էր այդ ժամանակվա ամենօրյա ամենամեծ թերթը, սպառնացել է, որ «Եթե հույները համարձակվում են դիպչել մեր եղբայրներին, ապա Ստամբուլում կան բազմաթիվ հույներ, որոնցից կարող ենք վրեժխնդիր լինել»21: Ընդհանուր առումով թալանի է ենթարկվել 4214 տուն, 1004 գրասենյակ, 73 եկեղոցի, 26 դպրոց և հաստատություն:
1955թ. սեպտեմբերի 6-7 թուրքերի կողմից Ստամբուլի հունական համայնքի դեմ իրականացրած ջարդերը (Դ. Կալոումենոսի կողմից արված բացառիկ լուսանկարներ)
1964թ. մարտին Թուրքիայի կառավարությունը սկսեց Ստամբուլից հույների զանգվածային արտաքսում՝ ամենակոպիտ ձևով խախտելով Լոզանի պայմանագիրը, ըստ որի` 1918-ից առաջ Ստամբուլում բնակություն հաստատած հույները ենթակա չեն փոխանակման: Տեղահանությունը հանկարձակի հայտարարվեց մամուլում, որը միաժամանակ ուղեկցվեց հույներին պատկանող անշարժ և շարժական գույքի բռնագրավմամբ: Ավելի քան 1000 հույներ անհապաղ արտաքսվեցին: Նրանց իրավունք էր տրված վերցնել միայն 22 դոլլար և մեկ ճամպրուկ հագուստ: Դրանից քիչ ժամանակ անց ևս 5000 հոգի արտաքսվեցին երկրից: Մնացած 11,000-ը արտաքսվեցին 1964թ. սեպտեմբերից հետո, երբ Թուրքիայի կառավարությունը հրաժարվեց նորացնել հույն քաղաքացիների բնակության իրավունքի ժամկետը: Թուրքիայի կողմից այլազգի հպատակների` մասնավորապես հույների, հայերի և հրեաների նկատմամբ կիրառված քաղաքականության և ընդունված օրենքների մեջ խախտումները ու բռնությունները բազմաթիվ են և չեն սահմանափակվում այսքանով, սակայն մենք փորձեցինք նշել հիմնականները, որպեսզի ավելի դյուրին լինի հասկանալ այժմ ստեղծված ընդհանուր պատկերը:
Քննելով անցյալում փոքրամասնությունների հանդեպ կիրառված մարտավարության մեթոդներն ու նպատակները` ավելի պարզ կարող ենք հասկանալ և գաղտնազերծել ներկայում թուրքական կառավարության կողմից իրականացվող մի շարք գործընթացների վերջնակետը և իրական նպատակները, անկասկած կարող ենք ինքներս մեզ տալ այն հարցի պատասխանը, թե արդյո՞ք նարկայիս Թուրքիայի Հանրապետությունը փոխվել է, երեկվանը չէ և չի հանդիսանում փոքրամասնությունների հանդեպ Օսմանյան կայսրության որդեգրած անօրինական քաղաքականության իրավահաջորդը: Քանզի արտաքին հայացքից, եթե Թուքիայում տեղի ունեցող այժմյան գործընթացները և զարգացումները դիտարկենք միայն այսօրվա կոնտեքստում, ապա կարող է ստեղծվել մի խաբուսիկ պատկեր, կարող են երևալ նույնիսկ դրական տեղաշարժեր` երկրի ժողովրդավարացման ուղղությամբ, և հենց դա էլ շատ ավելի վտանգավոր է, քանզի այդ իրավիճակում ավելի է թուլանում մեր զգոնությունը, և իրադրությունը դառնում է անկանխատեսելի: Թուրքիայի սահմանադրության և քաղաքացիական օրենսգրքի որոշ հոդվածներ ամրագրում են երկրում բոլոր քաղաքացիների հավասարությունը օրենքի առջև` առանց խտրականության, երաշխավորում են բոլորի կրթական իրավունքները, ինչպես նաև քրեական պատասխանատվություն են սահմանում լեզվական, ռասայական, սեռային, կրոնական կամ այլ հիմունքներով տնտեսական խտրականության, բնակչության շրջանում ատելություն և թշնամանք տարածելու համար (քրեական օրենսգրքի 122-րդ, 216-րդ հոդվածները): Սակայն ակնհայտ է, որ եթե կառավարության ոչ անմիջական մասնակցությամբ, ապա նրա հովանավորությամբ են հրահրվում ազգայնականների կողմից փոքրամասնությունների հանդեպ իրականացված խժդժությունները, ավազակությունները, կրոնական և ռասիստական հողի վրա հենված սպանությունները (կաթոլիկ քահանա Անդրեա Սանտորոյի սպանությունը 2006թ., ազգությամբ հայ լրագրող Հրանտ Դինքի սպանությունը 2007թ., գերմանացի Թիլման Գեսկեի սպանությունը 2007թ., ազգությամբ հայ զինծառայող Սևակ Բալըքչըի սպանությունը 2011թ.), որոնք անպատիժ են մնում կառավարության կողմից կամ էլ միջազգային հանրությանը ցույց տալու համար ենթարկվում են քննադատության և դատապարտվում են` ի ցույց մարդու իրավունքների միջազգային պաշտպանության, սակայն իրականում այդ հանցագործներին շնորհում են «հերոսի» տիտղոս:
Օգտագործված գրականություն
1.Чихачев П. А., Писма о Турции, Москва, 1960, стр. 23.
2.Şaban Kutlu, Kin Kapısı.., http://www.giresunajans.com/articledetail.asp?…
3.http:// www.tevhidhaber.com/news_detail.php?id…
4.http://www.genocide-museum.am/…/online_exhibition_6.php
5.http:// byzantine-way.livejournal.com/44946.htmlß
6.http://www.javakhk.net › … › Javakhk › Genocide
7.Treaty of Lausanne, articles 38-44,The Treaties of Peace 1919-1923, Vol. II, Carnegie Endowment for International Peace, New York, 1924.
8.http:// www.globalsecurity.org/…/greco-turkish-megali-katastrofi.htm
9.Yorgo Kırbaki,86 yıl sonra İstanbul’da, http://www.hurriyet.com.tr/gundem/17179372.asp?gid=233
10.Bojidar Çipof, Patrik 6.Konstantin (Konstantin Araboğlu) hadisesi, http:// www.ilk-kursun.com/…/patrik-6–konstantin–konstantin–araboglu-hadisesi-hakkinda-arastirmacilara-kaynak-bilgiler/
11. http:// www.armarchives.am/UserFiles/File/Banber%2002-08.pdf
12.Vassilios S. Kyratzopoulos, The violations of the Treaty of Lausanne by the Turkish Republic 1923 to 1999
13.Melek Fırat , Yunanistanla ilişkiler, Türk Dıs Politikası. Kurtuluş Savaşından Bugüne. Olgular, Belgeler, Yorumlar, Baskın Oran, cilt I, Istanbul, 2002, s. 329
14.Baskın Oran, Türkiyede azınlıklar. Kavramlar, Teori, Lozan, iç Mevzuat, Içtihat, Uygulama, İstanbul, 2004, s.77-78.
15.Аванесов С.С. Положение национальных меньшинств в Турции, Ереван, 1963, стр. 14:
16.Ahmet Şık, 1936 Beyannamesi yırtıldı, http://www.radikal.com.tr/haber.php?…
17.Ministry of Foreign Affairs Greece in the World, A4 Directorate for Relations with Turkey, http://www.mfa.gr/…/Turkey/…Turkey/Greek+Minority/
18.Մելքոնյան Ռ., Ունեցվածքի հարկը (Varlık vergisi) կամ տնտեսության «թուրքացման» քաղաքականությունը հանրապետական Թուրքիայում, www.noravank.am/arm/articles/detail.php?
19.Yervant Özuzun, Tarih 1942 Varlık Vergisi’nden 2002’nin
Türkiye’sine, http://www.hyetert.com/yazi3.asp?Id=111&DilId=1
20.Bulut Faik, Kürt sorununa Çözüm Arayışları , Istanbul, 1998, s. 178.
21.Dr. Alfred de Zayas, The İstanbul pogrom of 6-7 september 1955 in the light of international law, Appendix A, http://www.metarrythmisis.gr/…/5_treaty%20of%20lausanne.htm –
Leave a Reply