Հայերը, ովքեր աշխարհում առաջինն են քրիստոնեություն ընդունել, այս կողմնորոշմամբ շարունակաբար ցանկացել են «փրկել իրենց արմատները»… Իրավացիորեն կամ էլ անիրավացիորեն տալիս են այն հարցը, թե «համշենցիները, համընդհանուր իսլամ ընդունելով, փրկել են իրենց կյանքը, իրենց ազգությունը», սակայն իրականությունն այն է, որ Բյուզանդական կայսրությունը, այնուհետև` նրան հետևած Օսմանյան կայսրությունը և, վերջապես, իթթիհադականները, Թուրքիայի հայերի նկատմամբ տարբեր մեթոդներ կիրառելով, պապենական հողերից պոկել են ու դեռևս այն ժամանակներից գցել են ներկայիս հայկական սփյուռքի հիմքերը. առաջինը քրիստոնյաների միջև բախումների արդյունքն է, հաջորդ պատճառը կրոնական տարբերությունն է. օսմանցիները նրանց մահմեդականացրել հենց այդ պատճառով, իսկ վերջինները փաստացի արտագաղթի հարկադրման հետևանքն են և ունեն էթնիկական պատճառներ. Առաջին աշխարհամարտից առաջ հայկական գոյությունն այնպիսի մեծ քաղաքներում, ինչպիսիք են Բուրսան, Իզմիրի և Ստամբուլը պետք է ենթարկվեր այդ հարկադիր գաղթեցումներին: Դևշիրմեներին հետևել է էլիտականությունը, իսկ վերջինիս էլ` բուրժուազիայի դասակարգի առաջացումը: Սակայն հիշյալ քաղաքները չեն կարողացել քաղաքական կենտրոններ լինել որևէ հայի համար, դրանք ունեցել են զուտ առևտրային նշանակություն:
Եկեղեցու զանգակատունը (Լուսանկարը վերցված է Բայընդըրի քաղաքապետարանի պաշտոնական կայքից)
Օսմանյան ժամանակաշրջանում Իզմիրում մեծ հայկական համայնքի գոյության փաստը կարելի է ապացուցել «կանգուն մնալ հաջողած» պատմական կոթողներով: Այդ ժամանակվա ամերիկացի, անգլիացի դեսպանների և ճանապարհորդների տեղեկությունների համաձայն` 1841 թ. հունիսի 10-ի թուրքերի կազմակերպած հրդեհից մինչև 1922 թ. հրեդհը, որը ևս նրանք էին նախապատրաստել, Իզմիրում բնակվում էր 200 000 բնակիչ, որից 43 %-ը` թուրքեր, 45 %-ից ավելին` հայեր ու հույներ, և մոտ 10 %-ը հրեաներ էին1:
Աջ կողմում երևացող առաջին մեծ կառույցը կինոթատրոնի շենք է (1940-ական թվականներ– WOW կայքէջ-Յըլմազ Բյուքթել)
Մարդիկ կմահանան, սակայն նկարները դարեր շարունակ ամեն ինչ պարզորոշ կպատմեն
Բայընդըրը տեղակայված է Իզմիր նահանգի հարավ-արևելքում` Փոքր Մենդերես ավազանում: Հաստատվել է, որ առաջին բնակավայրերը եղել են Բայընդըր ամրոցի շրջակայքում: Բայընդըրը 900-ական թթ. անցել է բյուզանդացիների, 1084 թ. հետո` սելջուկների, 1425 թ. հետո էլ` օսմանյան իշխանության տակ: Հանրապետության հռչակումից հետո մտել է Իզմիրի նահանգի կազմի մեջ` որպես գավառի կենտրոն: Իզմիրի նահանգի Բայընդըր գավառում գտնվող կառույցը, որն այսօր հայտնի է որպես Ուլքու կինոթատրոն, ըստ էության օսմանյան ժամանակաշրջանում հայ համայնքի կրոնական ծիսակատարություններն անցկացնելու համար կառուցված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին է2:
Քանի որ մշտապես հայկական եկեղեցիներին կից դպրոցներ են եղել, Ուլքու կինոթատրոնի տեղում դպրոց է եղել, իսկ եկեղեցին գտվել է «ամառային կինոթատրոնի» տեղում: Կինոթատրոնը գործել է մինչև 80-ական թթ.: Ամառային կինոթատրոնն ավելի շուտ է փակվել, ձմեռային կինոսրահում Էսքիշեհիրի հայկական եկեղեցու տեղում կառուցված կինոթատրոնի նման պոռնո ֆիլմեր են ցուցադրել, սակայն քանի որ պահանջարկ չի եղել, օգտագործվել է որպես պահեստ:
Ուլքու կինոթատրոնի կամ պատմական Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու ապագան «այդքան էլ պայծառ չէ», որովհետև եկեղեցուց միայն չորս պատն է կանգուն մնացել, իսկ այս պատի հատվածները «չար աչքից հեռու» պահելու համար ճաղերով փակելու են: Ահա և ավելի քան 3000 տարվա պատմություն ունեցող ևս մեկ հայկական եկեղեցու ճակատագիրը…
Ըստ Բայընդըրի քաղաքապետարանի կայքում տեղ գտած տեղեկության` եկեղեցու վերանորոգումը սկսվելու է առաջիկա մայիս-հունիս ամիսներին. 2009 թ. ընթացքում Իզմիրի նահանգապետարանի Նահանգային հատուկ վարչության կատարած նախնական ներդրման հիման վրա կազմված նախագիծը Պահպանության խորհրդի հավանությամբ ներկայացվել է Իզմիրի նահանգապետարանին: Վերանորոգման աշխատանքներն ավարտվելու են 2012 թ.:
Քանի որ Բայընդըր գավառում հայկական համայնքից ոչ ոք չէր մնացել, ով տեր կկանգներ եկեղեցուն, այն փոխանցվել է գանձարանին: Համաձայն գոյություն ունեցող օրենքների` պետությունը յուրացրել է այն, քանի որ դասված է եղել այն վաքըֆերի շարքին, որոնք ղեկավարում է պետությունը: Քաղաքապետարանը նախատեսում է վերանորոգել որպես «բազմանպատակ սրահ և գրադարան»:
Եկեղեցուց մնացած ավերակները և կանխատեսումները… Երանի թե ամեն բան պատկերների պես գեղեցիկ և դյուրին լինել…
Մեջբերում3
«Տեխնիկական միջամտության և տեղանքի կազմակերպման վերաբերյալ որոշումները կայացվել են նոր գործառույթին համապատասխան` պահպանելով կառույցի առանձնահատկությունները: Մեր գավառում գտնվող հայկական եկեղեցին, որը 19-րդ դարի կեսերին ծառայել է Բայընդըրի էթնիկ բնակչության մաս կազմող հայ համայնքին, մեր օրերի պայմաններին համապատասխանեցնելու, գոյություն ունեցող յուրահատուկ եկեղեցին ապագա սերունդներին փոխանցելու և կառույցը պահպանելու համար մտադիր ենք օգտագործել որպես «բազմանպատակ սրահ և գրադարան»: Նշվել է, որ Բայընդըրի հայկական եկեղեցում իրականացվող վերանորոգման ծրագրի գլխավոր նպատակն է մաքրել կառույցի և շրջակայքի անպիտան իրերը, ինչպես նաև վերականգնման ծրագրի քողի տակ ժամանակակից նյութերով վերականգնել շինությունը` պահպանելով կառույցի յուրահատուկ ձևը: Կառույցի վրա պարզորոշ նկատվող վնասված տարրերը վերականգնվելու են կառույցի յուրահատկությանը բնորոշ նյութերով, իսկ փլված հատվածն ամբողջականացվելու է պողպատե և ապակե նյութերով: Արտաքին պայմաններից պահպանելու և փակ տարածք ստանալու համար կառուցվելու է պողպատյա կառուցվածքով պաշտպանիչ տանիք»:
1. 1839 թ. նոյեմբերի 2-ի Թանզիմաթի ֆերմանին հաջորդեց Իզմիրի հայկական թաղամասների 1841 թ. հունիսի 10-ի հրդեհը (օսմանյան ժամանակաշրջան): 1908 թ. հուլիսի 24-ին հռչկված Երկրորդ սահմանադրությունից հետո 1909 թ. ապրիլին Ադանայի կոտորածը տեղի ունեցավ (Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ժամանակաշրջան):
2. Orlando Carlo Calumeno, 100 Yıl Önce Türkiye’de Ermeniler, s. 119.
3. Բայընդըրի քաղաքապետարանի կայք:
Նկարներ`
Բայընդըրի քաղաքապետարանի կայք:
wowturkey.com
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net
|
|||||
|
|||||
|
|||||
|
|||||
Leave a Reply