Կալիֆորնիայից մինչև Բիթլիս

Սեդաթ Ուլուգանա

Պուլիցերի մրցանակը մերժած հայ գրող Վիլյամ Սարոյանի` հայկական կոտորածի (Հայոց ցեղասպանության-Ակունքի խմբ.) հետևանքով Բիթլիսից (Բաղեշ-Ակունքի խմբ.) մինչև Կալիֆորնիա ձգված կյանքը լույս է սփռում Թուրքիայի այդ պատմական փաստի վրա:

1905 թ. հայկական կոտորածից մազապուրծ բիթլիսցի Քարաօղլանյան և Սարոյան ընտանիքները հազար ու մի դժվարություններով գաղթում են Կալիֆորնիա: Վիլյամ Սարոյանը ծնվում է 1908 թ.: 3 տարեկան հասակում հորը կորցրած Սարոյանին մայրը ճարահատյալ մանկատուն է հանձնում: Այստեղ մեծացած Սարոյանը կյանք մտնելուն պես անում է ամեն տեսակի գործ` գերեզմանափորի աշխատանքից մինչև երկաթուղային բանվոր: Երբ Սարոյանն իր պատմվածքներով սկսում է տեղ գրավել ամերիկյան գրականության մեջ, իր հասանելիքն է ստանում պոպուլյար ամերիկյան մշակույթից: Առաջին պատմվածքը 1933 թ. հրատարակում է «Սթորի» գրական հանդեսում: Իսկ 1934 թ. հրատարակում է իր առաջին գիրքը, որը նույն տարում դառնում է Ամերիկայում ամենաշատ վաճառված պատմվածքների ժողովածուն: 1939 թ. արժանանում է Պուլիցերի մրցանակին, սակայն մերժում է այն:

Սերը Բիթլիսի հանդեպ

Սարոյանը 60-ից ավել գրքերի հեղինակ է: Նրա գրքերի մի մասը հրատարակվել է նաև Թուրքիայում` Ազիզ Գյոքդեմիրի խմբագրությամբ և «Արաս» հրատարակչատան կողմից: Սարոյանը ամերիկյան գրականություն է ներմուծում «սարոյանական» կոչվող գրական ոճը: Նա դինամիկ կյանք է ապրել: Կյանքի մայրամուտին Փարիզ տեղափոխված Սարոյանը երբեք չի մոռացել Բիթլիսը և դրամաներ ու պատմվածքներ է գրել բիթլիսյան թեմաներով: Մահից առաջ իր քեռիների ընտանիքի` Քարաօղլանյանների և Սարոյանների տունը տեսնելու բաղձանքով Բիթլիս գնացած Սարոյանն իր այդ ցանկությունն իրագործում է 1964 թ.:

«Իմ մարդկանց երկիր Բիթլիսը»

1964 թ. հունիսին դեպի Բիթլիս ուղևորված Սարոյանին մի փոքրիկ խումբ է ուղեկցում, որի մեջ են լինում նաև Ֆիքրեթ Օթյամն ու Յաշար Քեմալը: Սարոյանը Բիթլիս ճամփորդության ընթացքում ողջունում է իրեն հանդիպած յուրաքանչյուր անձի` «երկրակիցս» ասելով: Այն աստիճան, որ Բիթլիսի մոտակայքում ավտոմեքենայի առջև դուրս եկած մի կրիայի հասցեին անգամ «Նա էլ է բիթլիսցի համարվում» ասելով` իջնում է ավտոմեքենայից և կրիային տեղափոխում ճամփեզր:

Հայերն այդպես են մածուն ուտում

Հիշյալ ուղևորությանը Ֆիքրեթ Օթյամը մի ամբողջ հոդվածաշար է նվիրում, հոդվածներ, որոնք տպագրվում են «Ջումհուրիյեթ» օրաթերթում 1964 թ. մայիսի 31-ից մինչև հունիսի 7-ը: Ինչպես փոխանցում է Օթյամը, Սարոյանը լսածների հիման վրա նկարագրում է լեռնային քաղաք Բիթլիսը. «Բիթլիսը լեռների արանքում է: Լեռներում գույնզգույն ծաղիկներ կան: Մեղուները պտտվում են օդում, բլուրներին` խաղողի որթեր: Գետակները հոսում են հովիտներից: Ալեքսանդրի պարիսպը քաղաքի հենց սրտում է: Ռահվայից Բիթլիս մտնելիս Սափքորի աղբյուրն է երևում…»:

Բիթլիս հասնելուց առաջ Սարոյանն իջնում է իր հանդիպած գրեթե յուրաքանչյուր գյուղում և զրույցի բռնվում գյուղացիների հետ: Մի տեղ հաց է փրթում իր առջև դրված մածունի բաժակի մեջ և սկսում այն խառնել գդալով: 56 տարեկան խոշոր բեղերով Սարոյանն իրեն հետևող մարդկանց աչքի առջև ուտում է գավաթի մեջ լցված մածնաբրդոշը` ինչպես քուրդ երեխան: Վանա լճի շրջակայքում բնակվող քրդերը դրան «նանե հուրքիրի» են անվանում: Աչքերով իրեն հետևած մարդկանց զարմանքը նկատած Սարոյանն ասում է. «Հայերն այդպես են մածուն ուտում Կալիֆորնիայում»:

Մի բուռ ջուր` Վանա լճից

Սարոյանը չի մոռացել նաև հովվի շներին. ճանապարհին հանդիպած մի փռից գնված հացը, որը դրել է գրպանում, մանր կտորների է բաժանում և նետում ավտոմեքենայի արագության հետ մրցության մեջ մտած շներին: Հետո էլ, շների վրա ծիծաղելով, ասում է. “Dog… Go Home. Don’t be afraid of us. Go home with that bread” (Շո~ւն… Տու’ն գնա: Մի’ վախեցիր մեզանից: Այդ հացով տու’ն գնա): Արճեշն անցած Սարոյանը, ավտոմեքենան կանգնեցնելով, իջնում է Վանա լճի ափին, գրպանները լցնում խայտաբղետ խճաքարերով և խոնարհվելով մի բուռ ջուր խմում: Ֆիքրեթ Օթյամն անմիջապես ձեռքը գցում է լուսանկարչական ապարատին: Սարոյանն ասում է. «1919 թ. Վանա լիճն եմ տեսել երազում: Հիմա երազիս մի հատվածն իրականություն եմ դարձնում»: Այնուհետև Վանը ևս հետևում թողած Սարոյանը շունչ է առնում Գևաշում (գավառ Վան նահանգում-Ակունքի խմբ.):

Բանաստեղծ Գյուլթեն Աքընը` գավառապետի կինը, նույնպես այդ ժամանակ Գևաշում է լինում: Սարոյանը որոշ ժամանակ Աքընի հետ գրականության մասին զրուցելուց հետո շարունակում է իր ուղևորությունը: Ճանապարհին հանդիպած բենզալցակայանում Սարոյանը մի մարդու հարցնում է. «Բիթլիսում աղբյուրներ դեռ կա՞ն»: Բիթլիսին մոտեցած Սարոյանը անհագուրդ կերպով ջուր է խմում այն Սափքորի աղբյուրից, որի մասին Կալիֆորնիայում մի դյուժին լեգենդներ են հյուսվել, և հավելում. «Ինձ պատմել էին նաև այս բոլոր ծառերի մասին, բայց դրանք հսկա են դարձել»:

Բիթլիսին մոտենալու հետ մեկտեղ ավտոմեքենայի արագությունը հետզհետե ավելի մեծացրած Սարոյանն ի վերջո հասնում է այստեղ. «Բիթլի~ս, Բիթլի~ս, հիմա տները կսկսվեն… Տների քարերը լավ տաշված են… Ներդաշնակ է: Եվ հայրս այս ճանապարհներով է քայլել»: Բիթլիսցի մանուկները, ձեռքերը թափահարելով, ողջունում են Սարոյանին, Սարոյանն էլ` նրանց… Նահանգապետարանում Բիթլիսի թութունից փորձած Սարոյանը դուրս է գալիս` իր տան հետքը որոնելու:

Վերջին հայը Բիթլիսում

Ըստ Օթյամի` Սարոյանի բիթլիսյան ուղևորության ժամանակ միակ հայը Բիթլիսում տարեց Մուղսի աղան է լինում: Զառամյալ, տարիքն առած Մուղսի աղան մի մարդ էր, որին այն ժամանակ ծաղրում էին բիթլիսցի երեխաները:

Օտարացման և հայկական ինքնության պատճառով այդ օրը ևս ստորացումների ենթարկված Մուղսի աղան այստեղից մազապուրծ մի հայ ընտանիքի զավակն էր, որը մնացել էր այդ կողմերում: Բիթլիսում ինչ-որ կերպ գոյությունը պահպանած Մուղսի աղան չի հրաժարվել իր հայությունից: Սարոյանի հետ հանդիպած Մուղսի աղան ընդամենը մեկ ցանկություն ուներ` «Հայերի մոտ գնալով` իր կյանքի մայրամուտն անցկացնել նրանց մեջ»: Սարոյանը հետագայում իրականացնում է Մուղսի աղայի այդ ցանկությունը:

Իր տան ավերակների մեջ

Մի տարեց բիթլիսցի Սարոյանին ցույց է տալիս նրա հոր և քեռու տները: Սարոյանի այցելած այդ տունը քանդված պատերով ավերակ էր: Տնից պահպանված քարե օջախի մոտ կանգնած Սարոյանը գրպանից հանած մի թաշկինակով սրբում է պատուհանի շրջանակը: Իր գլխին հավաքված հետաքրքրասեր մանուկների հայցքները բանի տեղ չդնելով` Սարոյանը լռելյայն լալիս է որոշ ժամանակ:

Բաղեշի (բնագրում օգտագործվում է հենց Բաղեշ-Ակունքի խմբ.) այն եկեղեցիները, որի մասին Սարոյանին պատմել են Կալիֆորնիայում, վերածվել են ախոռի, հայկական տների պատերի քարերն օգտագործվել են նոր տների շինարարության մեջ, իսկ գերեզմանները քարուքանդ են արվել գանձ որոնողների կողմից:

Սակայն Սարոյանը մի ապավեն ունի` երեխաները: Ըստ նրա` մանուկները մեծանալուց հետո մարդ կդառնան: Բիթլիսցի երեխաներին մի տեղ հավաքելով` լուսանկարվում է նրանց հետ: Եվ մի քանի օր անց վերադառնում է Ամերիկա:

17 տարի հետո` 1981 թ. մայիսի 18-ին Փարիզում վախճանված Սարոյանը ընդամենը մի կտակ է ունենում` «Մոխիրս թաղեք Բիթլիսում»: Սակայն այն ժամանակվա Թուրքիայում իշխում է Սեպտեմբերի 12-ի խունտան: Սարոյանն ըմբռնելով, որ իր այդ ցանկությունն անիրականանալի է, կյանքի վերջին պահերին կտակը փոխում է, որի հիման վրա էլ նրա մոխիրը տանում են Հայաստան և թաղում այնտեղ:

http://firatnews.com/index.php?rupel=nuce&nuceID=60030

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Վերջին Յաւելումներ

Հետեւեցէ՛ք մեզի

Օրացոյց

April 2012
M T W T F S S
 1
2345678
9101112131415
16171819202122
23242526272829
30  

Արխիւ