Դերսիմ, Ալևիստան, Զազաիստան

Այշե Հյուր

«Երևում է` Ժողովրդահանրապետական կուսակցության պատգամավոր Օնուր Օյմենի` կառավարության «Քրդական նախաձեռնության» վերաբերյալ Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովում տարօրինակ ելույթը մեծացրել է Դերսիմի պատմության վերաբերյալ հետաքրքրութունը: Ենթադրում կամ էլ հուսով եմ, որ այս ելույթը, որը շատ կարևոր ակնարկներ է պարունակում ԺՀԿ–ի ենթագիտակցության վերաբերյալ, ավանդաբար ԺՀԿ–ին աջակցող ալևի հատվածների մոտ երկրաշարժի ազդեցություն է ստեղծել: «Թարաֆ»-ի 2008 թ. հոկտեմվերի 15-ի համարում լույս տեսած «1937-38 թթ. Դերսիմում ինչե՞ր տեղի ունեցան» վերնագրով հոդվածս երկու օր առաջ նույնությամբ լույս տեսավ, կարիք չկա վերհիշել: Այս շաբաթ անդրադարձ եմ կատարում Դերսիմի սոցիալական, մշակութային առանձնահատկություններին և ոչ վաղ պատմությանը»:

***

Ընդհանրապես ընդունված է այն տեսակետը, որ 11-րդ դարից սկսած, Խորասանից ճանապարհ ընկնելով, Անատոլիա ներթափանցած թուրքմենական աշիրեթները հակված են եղել այլադավան գաղափարների, իսկ քրդական աշիրեթներն առնվազն մինչև 1515 թ. Օսմանյան կայսրության կազմի մեջ մտնելը հպատակ սուննիներ են եղել: Թե շիիզմը (այս դեպքում ղզլբաշությունը) քրդերի մոտ երբ և ինչպես է տարածվել, կարելի է մի ամբողջ հոդված գրել այդ մասին: Պարզվում է` Օսմանյան կայսրության և Իրանի միջև ընկած Դերսիմը երբ մտել է Օսմանյան կայսրության կազմի մեջ, 16-րդ դարից սկսած` ղզլբաշ թուրքմեններն իրենց տեղը գտել են բեկթաշիական թեքքեներում` փակվելով ղզլբաշ քրդերի մեջ: 19-րդ դարից սկսած` այս խմբերի վրա, որոնց պետությունը անվանում էր ռաֆըզը (շիիզմի 21 ճյուղերից մեկը) կամ լադինի (անկրոն), և որոնք ակնհայտ ինքնավարություն էին վայելում, նկատվում է շրջանում ընդգրկուն գործունեություն ծավալող բողոքական միսիոներների ազդեցությունը:

Դերսիմի հավատալիքները

Դերսիմում, որտեղ օսմանցիները քաջություն չունեին անգամ դուռը ծեծել, բողոքականները, ավանդույթների հետ չբախվելով, փորձում էին ալևիներին ժամանկակից դարձնել: Առաջին օտարերկրացիներից մեկը` Ջ. Հ. Վիլլերը, ում հաջողվել է մուտք գործել ղզըլբաշ քրդերի ջեմեվի, 1814 թ. լույս տեսած իր «Տաս տարի Եփրատում» գրքում ասում է. «(Ղզըլբաշ) քրդերը եթե ոչ ամբողջությամբ, ապա մեծամասնությունը այսպես կոչված մուսուլմաններ են: Իրար մեջ կրոնական ծիսակատարություններ և արարողություններ են կազմակերպում: Մինչև հիմա շատ քիչ բան է հայտնի, սակայն երևում է` այս ծիսակատարություններն իսլամի, քրիստոնեության և կռապաշտության խառնուրդ են: Քրդերի մեծամասնությունը մուսուլման է, մյուս ճյուղը` ղզըլբաշները, ունեն իրենց յուրահատուկ հավատքը: Ընդհանրապես, քանի որ թուրքերից վախենում են, փորձում են թաքցնել իրենց իսկական հավատքը: Այս անսովոր ուսմունքներից մեկի համաձայն` իրենցից մեկի մեջ «սուրբ հոգի» կա: Այս անձը կոչվում է «դեդե»: Նրա նկատմամբ մեծ հարգանք են տածում: Եթե ոչ բոլորը, ապա ղզըլբաշներից ոմանք պանթեիստ են: Իրենց աղոթքներում հիշատակում են նաև խաչ բարձրացած Հիսուսին: Քրիստոսի կամ էլ Մուհամմեդի նման մյուս մարդկանց, կենդանիները, ծառերն ու ժայռերը սուրբ են համարում: Նրանց համար բոլոր գոյերն աստված են»:

Էթնիկ ծագումը և լեզուն

Դերսիմցիների էթնիկ ծագման վերաբերյալ շատ տարբեր տեսակետներ կան: Օրինակ` Էրզրումի ռուս հյուպատոս Ժաբան, հենվելով 19-րդ դարի քրդական աղբյուրի վրա, Դերսիմի Դուժիկ Բաբա կոչված լեռնային հատվածի անունով անվանում է «Դուժիկ քրդեր» և հավելում. «Եթե թուրքերը նրանց անվանում են դուժիկ քրդեր կամ ուղղակի քրդեր, իրական քրդերը նրանց անվանում են ղզըլբաշ»:

Օսմանյան փաստաթղթերում շրջանի աշիրեթները հիշատակվում են «դերսիմցի» կամ «դուժիկ/դուշիկ» աշիրեթներ, և բոլորը մտնում են «էքրադ (ekrad- արաբերեն քուրդ բառի հոգնակին է–Ակունքի խմբ.) ցեղի մեջ»: Միայն նշվում է, որ Բալաբան աշիրեթը յուրյուքների ցեղից սերող թուրքեր են: Իսկ Դիարբեքիրում Անգլիայի հյուպատոս Թեյլորը, ով 1866 թ. այցելել է Դերսիմ, դերսիմցիներին ներկայացնում է «ծագումով կռապաշտ հայերի սերունդ»:

1911 թ. Դերսիմ այցելած Լ. Մոլենիքս-Սիլի ճանապարհորդությունների գիրքը վաղ շրջանի այն եզակի աղբյուրներից մեկն է, որտեղ տեղ է գտել զազա եզրը: Այսօր քննարկումների կիզակետում հայտնված զազաների հարցը շատ լեզուների հետ առընչություն ունի: Նրանց, ովքեր ասում են, թե զազաերենը, որով խոսում է Դերսիմի աշիրեթների մեծ մասը (դերսիմցիների լեզվով քըրմանջքի կամ դըմըլկինին), քրդերենից առանձին լեզու է, և զազաերենը քրդերենի բարբառ համարողների միջև պայքարը վերջին տարիներին, երևում է, հօգուտ վերջիններիս է ընթանում:

Դերսիմը 1915 թ.

Օսմանյան ժամանակաշրջանում Դերսիմը կենտրոնի համար մշտապես եղել է խնդիրների աղբյուր: Սկսած սուլթան Սելիմ Ահեղի ժամանակաշրջանից` օսմանյան պետությունը ուղիղ 108 անգամ Դերսիմում ռազմական միջամտություն է իրականացրել, սակայան, ինչպես ասում է իթթիհադականների` Դերսիմի հարցով մասնագետներից մեկը` Նաշիդ Հաքքըն, «Պետությունը արշավել է Դերսիմի վրա, սակայն հաղթանակ չի կարողացել տանել»:

Այս խնդրի հիմքում ընկած էին գլխավորապես սուննի-ղզլբաշ լարվածությունը, պետության` հարկեր գանձելու և զինվոր հավաքագրելու պահանջները: Ըստ էության` աղքատ շրջանում լարվածություն կար, իթթիհադականների օրոք սրան հավելվեց թուրք-քուրդ-հայ ազգայնականությունների միջև առկա լարվածությունը:

1908 թ. երկրորդ սահմանարության հռչակումը ինչպես կայսրության մյուս համայնքերի, այնպես էլ Դերսիմի ղզըլբաշների ինքնությունը բացահայտ և համընդհանուր դրսևորելու հիանալի առիթ էր ստեղծել: Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը, նախ և առաջ այս իրավիճակը վերահսկելու համար ռազմական ուժ գործադրելու փոխարեն, ընտրեց քաղաքական հորդորի մեթոդը:

Բահա Սայիդ բեյին ուղարկում են շրջան` ալևիականության և բեկթաշիների մասին ուսումնասիրություններ կատարելու: Ռուսների և հայերի դեմ պայքարում դերսիմցիների աջակցությունը ստանալ ցանկացող իթթիհադականները, դերսիմցիներին համոզելով, ցանկացել են ստանալ բեկթաշի թարիքաթի չելեբի Ջելալեդդին էֆենդիի օգնությունը, սակայն, ըստ չելեբիին ուղեկցող քուրդ ազգայնական Նուրի Դերսիմիի, այս ջանքերն ապարդյուն են անցել:

1915 թ. հայերի ջարդերի ժամանակ թուրքմենները, այսինքն` քզըլբաշ թուրքերը Միություն և առաջադեմություն կուսակցության շարքերում էին, սակայն հայերի ջարդերին մասնակցություն չեն ունեցել: Իսկ հայերի հետ կողք կողքի ապրող, նման հավատք դավանող, կենտրոնական կառավարության կողմից նույնապես արհամարհվող ղզըլբաշ քրդերը 1894-1896 թթ. ջարդերի ժամանակ հայերի հետ համերաշխ էին: Համաձայն Դերսիմի և հայկական աղբյուրների` շրջանում ապաստանած հայերից մոտ 20 հազար հոգի Երզնկայով անցնող «ստորգետնյա երկաթուղու» շնորհիվ փախել է Ռուսաստան, կենդանի մնացել:

Քեմալականների դերսիմցու ընկալումը

Այսպիսով` դժվար չէ ենթադրել, թե պատմությունը իթթիհադականների հետնորդ հանդիսացող քեմալականների վրա ինչպիսի ազդեցություն է թողել: Հոլոնդացի անտրոպոլոգ-սոցիոլոգ Մարտին Վան Բրուինեսսեն իր հոդվածում («Նա, ով ժխտում է իր ծագումը, տխմար է») գրում է. «Քրդերի մասին քեմալիզմի հայեցակարգը մշտապես լի է եղել ներքին հակասություններով: Մի կողմից` պաշտոնական տեսակետի համաձայն` պնդել են, թե նրանք թուրք են, մյուս կողմից` նրանց երբեք չեն վստահել, քանի որ թուրք չեն. նրանց ձուլել են, ոչ թուրքական առանձնահատկությունները վերացնելու համար մտադրված նախաձեռնություններով են հանդես եկել: Ալևի քրդերի հանդեպ վերաբերմունքը շատ ավելի պարադոքսալ և ոչ կապակցված է եղել: Քանի որ ալևի են և հարում են իսլամի իրական թուրքական տարբերակին, որպես բնական համախոհ` ողջունել են քեմալականների աշխարհիկացման ծրագիրը, սակայն զազա և քուրդ լինելու հանգամանքը նրանց օտար և անվստահելի է դարձրել: Թեև այն փաստը, որ ալևի քրդերի ծիսական արարողությունների լեզուն թուրքերենն է, հուսադրող հավանականություն է, որ նրանց հեշտությամբ կձուլեն, սակայն ալևի քրդերի` պետությանն ընդդիմանալու պատմությունը նրանց բավականին կասկածելի է դարձրել»:

Ժանդարմերիայի զեկույցը

Իրականում 1930-ական թթ. սկզբներին Դերսիմի վերաբերյալ ժանդարմերիայի պատրաստած մի աշխատության մեջ տեղ են գտնում հետևյալ դիտարկումները. «[Գալով զազա ալևիներին` ասվում է] Սրանց հավատքի և սովորույթների լեզուն թուրքերենն է: Աղոթքներին մասնակցողները ստիպված են թուրքերեն խոսել: Սա պարտադրանք է, որ թեև ալևի զազայականությունը դարեր ի վեր անտեսվել է, թրքությունից այդքան էլ չի հեռացել, Դերսիմի ալևիներն իրար մեջ պատասխան չակնկալելու պայմանով կարող են թուրքերեն խոսել: Ուշադրության և ափսոսանքի է արժանի այն հանգամանքը, որ թեև 20-30 տարեկանից բարձր սերունդը թուրքերենով կարող է բացատրվել, սիրտը բացել, սակայն, ըստ էության, թուրքերենը զազաեցված է, իսկ մինչև 10 տարեկան երեխաների մեջ հնարավոր չէ հանդիպել թուրքերենի իմացությամբ մեկի»:

Սակայն զեկույցի հեղինակը վերջին ենթաբաժնում խոստովանում է, որ նրանց թրքությունից բաժանած լեզուն տարբեր է. «Ալևիականության ամենավատ և բացատրության կարիք ունեցող ճակատը թրքության և իր միջև առկա անդունդն է: Այս անդունդը ղզըլբաշ հավատքն է: Ղզըլբաշը չի սիրում սուննի մուսուլմանին, ատելություն է տածում, սուննի իսլամի հավիտենական թշնամին է: Սունիներին հիշատակում են որպես ռումի: Ղզլբաշները հավատում են, որ կրում են աստվածային ուժը, իմամները մահացել են սուննիների կտտանքներից: Դրա համար սուննիներին թշնամի են համարում: Սա այնքան է առաջ գնացել, որ ղզլբաշը թուրք և սուննի, քուրդ և ղզլբաշ բառերը նույնացնում է»: Զեկույցի հեղինակը ղզըլբաշների մասին խոսելիս քննում է իր (բնականաբար` պետության) տեսակետը:

Բրուինեսսենի համաձայն` զեկույցում տեղ գտած այս տեսակետները պետք է, որ ոգեշնչված լինեն 1925 թ. շեյխ Սաիդի ապստամբության վերջում անձամբ Մուստաֆա Քեմալի ղեկավարությամբ` որպես Արևելյան նահանգների անվտանգության գծով խորհրդական և Թուրքական օջախների համակարգող շրջան ուղարկված Հասան Ռեշիդ Թանքութի «Էթնոքաղաքական» աշխատություններից:

Ռեշիդ Թանքութը, ով մանուկ հասակից որբացել և որդեգրվել է Մարաշի Էլբիստանի ալևի քուրդ ընտանիքի կողմից, իր աշխատություններում Մուստաֆա Քեմալին և Ժողովրդահանրապետական կուսակցությանը ներկայացրել է գաղտնի զեկույցներ: Հասկանալի է, որ այս տեսակետները կարևոր դեր են խաղացել պետության` Դերսիմի ընկալման ձևավորման մեջ:

Քրդական ազգայնականությունը և զազա գիտակցությունը

Ըստ Մարտին վան Բրուինեսսեի` 1960-ականների վերջին ի հայտ եկած քրդական ազգայնականությունը` որպես զանգվածային շարժում, ազդել է նաև ալևի (ղզըլբաշ) քրդերին վրա: 1970-ական թթ. քաղաքական խմբավորումները, աջակողմյան և ձախակողմյան ծայրահեղականներն այս համայնքներն ընտրել են որպես մատակարարող շրջաններ և փոխադարձ սատանայությունների դիմելով` սուննի-ալևի հակասությունը խորացրել են: Չորումում, Քահրամանմարաշում բնակվող ալևիների կոտորածները մեծ ազդեցություն ունեցան համատեղ ալևի գիտակցության հզորացման մեջ: Շրջանում, որտեղ տեղի էին ունենում այս բախումները, քուրդ կամ թուրք լինելն այդքան էլ կարևոր չէր, կարևորը անձի կրոնական ինքնությունն էր:

1980-ական թթ. ալևիականությունն Արևմտյան Եվրոպայի թուրք և ալևի գաղթական համայնքերի միջև մշակությաին և կրոնական վերածննդի վկան եղավ: Նախկինում այս համայնքները կազմակերպելու նախաձեռնությամբ էին հանդես եկել տարբեր ուղղությունների ակտիվիստ-ձախակողմյաններ, սուննի մուսուլմաններ, ֆաշիստներ, քուրդ ազգայնականներ, սակայն Թուրքիայի 1980 թ. ռազմական հեղաշրջումից հետո, երբ բազմաթիվ փորձառու կազմակերպիչներ որպես էմիգրանտներ եկան Արևմտյան Եվրոպա, մի նոր փուլ սկսվեց: Այս կադրերի մեջ ամենահաջողակները ծայրահեղական սուննի մուսուլմաններն ու քուրդ ազգայնականներն էին, վերջիններիս հետագայում նրանց միջից առանձնացնելու էր Քրդական բանվորական կուսակցությունը:

Ալևիականությունն ընդդեմ Քրդական բանվորական կուսակցության

Այս ընթացքում Թուրքիայի ռեժիմը հայտնի մզկիթների ֆեդերացիաները որպես կենտրոն վերցրեց և սուննի իսլամի` որպես «թուրք-իսլամական սինթեզ» հայտնի ծայրահեղական և ազգայնական թևին աջակցելով` նորից փորձեց վերահսկողություն հաստատել էմիգրանտ համայնքների վրա:

Այս գործունեությունները տարիներ շարունակ իրենց ինքնությունը գաղտնի պահող ալևիների կազմակերպման համար ևս խթան հանդիսացան: Առաջին անգամ հասարակության համար բաց կազմակերպվեցին ալևիական մեծ կրոնական ծիսակատարություններ: Ստեղծվեցին ալևիական կազմակերպություններ, որոնք իրենց կողմը գրավեցին նախկինում տարբեր ձախակողմյան և քրդական կառույցներում առաջին պլանում գտնվող բազմաթիվ երիտասարդ ալևիների: Այդ օրվանից սկսած` բազմաթիվ մարդիկ սկսեցին մարքսիզմ-լենինիզմ ինքնության կողքին շեշտել ալևի ինքնությունը և կողմնորոշել, որ ալևիներն ուրույն ազգ են, նույնիսկ խոսք էր գնում «Ալևիստան» առանձին հայրենիքի մասին:

Ըստ էության` Ալևիստան բառն առաջին անգամ տեղ է գտել 1976 թ. «Հյուրիյեթ» թերթի մի հոդվածում, որտեղ խոսք է գնում Գերմանիայի անջատողական գործողությունների մասին: Իբր պետության մաոական թշնամիները երկիրը բաժանելու համար Թուրքիայի դեմ դավադրություն են կազմակերպում` արևելքում ստեղծելով Քրդստան, կենտրոնում` Ալևիստան և արևմուտքում` սուննի-թուրք մնացյալներ:

1980-ական թթ. Գերմանիայիում «Կարմիր ճանապարհ (Kızıl Yol)» անվամբ ծայրահեղ ձախակողմյան մի կազմակերպություն կար, որը շատ կարճ կյանք ունեցավ: Կազմակերպությունը հայտնել էր, որ նպատակ է հետապնդում Ալևիստանն անկախացնել, սակայն բազմաթիվ քուրդ ազգայնականներ և այլ ուղղության ձախակողմյաններ տարակուսանք հայտնեցին, թե սա թուրքական հետախուզական կազմակերպության խաղն է և նպատակ է հետապնդում «սուննի-թուրք» ազգայնականության հակազդեցություն առաջացնել:

Եվրոպայում ծավալված այս գործունեությունների ու Թուրքիայում բազմաստիճան քաղաքական ազատկանացման արդյունքում Թուրքիայում ևս ալևիների զարթոնք սկսվեց: 1980-ականների վերջին, երբ ՔԲԿ-ն սկսեցի իր ձայնը հուժկու կերպով լսելի դարձնել, արտաքնապես աշխարհիկ, սակայն, ըստ էության, սուննի թուրքական պետությունը ՔԲԿ-ի հանդեպ ալևի քրդերի մոտ նկատվող աջակցությունը կանխելու համար կանաչ լույս վառեց ալևիների ինքնության ձևավորմանը նպաստող ուղղության համար:

Այն, ինչ պետության չէր կարողացել հաշվարկել

Ըստ էության, Դերսիմն այն շրջանն է, որտեղ Քրդական բանվորական կուսակցությունն իր կազմավորման ժամանակ մեծ դժվարությունների է հանդիպել և մշտապես ստիպված է եղել մրցել մյուս քաղաքական ռադիկալ շարժումների հետ: Դերսիմի ժողովուրդը առնվազն 1960-ական թթ. ի վեր, քրդական ազգայնականությունից բացի, մշտապես հակված է եղել ձախակողմյան ծայրահեղականության:

Հենց սկզբից զինված, որոշակիորեն հակակրոնական ՔԲԿ-ն, երբ 1980-ականների կեսերին սուննիադավան շրջաններում ժողովրդի աջակցությունը ավելի շատ ստանալու համար աստիճանաբար որդեգրեց սուննի իսլամի նկատմամբ փոխզիջումային դիրքորոշում, այս իրավիճակը չնպաստեց ալևիների շրջանում ՔԲԿ-ի ժողովրդականության մեծացմանը, հավանաբար մեծացրեց ալևիների սուբյեկտիվիզմը: 

Իսկ ըստ ՔԲԿ-ի` ալևիների զարթոնքը քրդերի միջև խտրականություն սերմանելու համար անմիջականորեն պետության կողմից էր ղեկավարվում, և սա նախաձեռնողներն ամբողջությամբ լրտեսներ էին: Այս մոտեցման արդյունքում մի կողմից` ալևիները սառեցին ՔԲԿ-ի նկատմամբ, մյուս կողմից` սկսեցին ՔԲԿ-ական ալևիներին կասկածանքով վերաբերվել և չեզոքացնել: Այս գործընթացում, երբ կրոնի գործոնը գնալով ավելի մեծ կարևորություն էր ստանում, որպես սուննի ռադիկալիզմի և ընդգրկուն քրդական ազգայնականության դեմ հակազդեցություն` սկսեցին ուժեղացնել ալևիականության շեշտադրումը` որպես հիմնական ինքնություն:

Եվրոպայի զարգացումները

Երբ 1983 թ. Փարիզում ստեղծվում էր Քրդագիտության ինստիտուտը, համատեղ չափանշված լեզվի վերաբերյալ նախկին երազը կրկին ջրի երես դուրս եկավ, սակայն քանի որ ո’չ քուրմանջիով, ո’չ էլ սորանիով խոսողները չէին ճանաչում մեկը մյուսի առավելությունը, Քրդստանի բոլոր հատվածների ընթերցողներին թիրախ ընտրած ամսագրերում տեղ էր հատկացվել և’ քուրմանջիով, և’ սորանիով բաժիններին: Նույն տարում Քրդագիության ինստիտուտի լույս ընծայած «Hêvî/Hîwa » ամսագրում ավելացվել էր նաև զազաերեն բաժին:

Ըստ Բրուինեսսեի` զազաերեն տպագրությունը քաղաքական պատճառներով լեզվական խտրականությունը խստորեն քննադատող հայտնի ազգայնական մտավորական շրջանակներում խիստ բացասական հակազդեցությունների տեղիք է տվել: Սրանց մի հատվածը աշխատում էր սինթետիկի քրդերեն լեզվի համար, մյուս հատվածը մտածում էր` կարող են հանդուրժել երկու գրավոր քրդերեն լեզու: Սակայն որոշեցին նախկինում գրեթե որևէ գրավոր ավանդույթ չունեցող զազաերենը զարգացնել որպես մեկ այլ գրավոր լեզու, դրանով քուրդ ազգի մեջ բաժանման սերմեր ցանեցին:

Զազաերեն ամսագրեր

1985 թ. Շվեդիայում առաջին զազա մտավորական Աբուբաքըր Փամուքչույի (Ա. Փամուքչուն ասում է, որ զազաերենը առանձին լեզու է, զազաներն առանձին ժողովուրդ են) լույս ընծայած «Այրե» ամսագրով զազա ինքնությունն ու գոյությունը սկսեց ավելի ընդգծված կերպով օրակարգ բարձրանալ: Սրան հաջորդեց «Փիյա» ամսագիրը, որը լույս տեսավ 1988 թ. Շվեդիայում` կրկին Փամուքչուօղլուի կողմից: Ամսագրում զազաերեն, թուրքերեն, անգլերեն հոդվածներ կային, իսկ քրդերեն հոդված չկար, զազաների մասին խոսվում էր որպես ազգ, որի գոյությունը մերժում է ոչ միայն թուրքական պետությունը, այլև քրդերը, որպես աշխարհագրական անուն Քրդստանի փոխարեն առաջարկվում էր Զազաիստանը: Սկզբնական շրջանում ամսագիրը շատ քիչ ընթերցողներ ուներ, սակայն որոշ ժամանակ անց թիվն ավելացող ամսագրի գաղափարները յուրացվեցին: Ներկայում կազմակերպված ազգայնական զազայական շարժում չի նկատվում, սակայն Եվրոպայում հրատարակված երկու ամսագրով («Desmala Sure » և «Ware»), որոնք պնդում են, որ բոլոր զազաները քրդերից տարբեր են, և թուրքիայում վերջերս լույս տեսած գրքերի շարքով հրատարակչական գործունեությունը գնալով ծավալվում է:

Դերսիմցիների պահանջները

Մի քանի օր առաջ Եվրոպայի Դերսիմի միությունների համադաշնության անունից Յաշար Քայայի ղեկավարությամբ պատվիրակությունը նախագահ Աբդուլա Գյուլին է հանձնել մի նամակ, որտեղ ներկայացված էին դերսիմցիների պահանջները: Նամակում պահանջում են «TRT» հեռուստալիքով և համալսարաններում տեղ տալ զազաերենին, որը, համաձայն ՅՈՒՆԵՍԿ-ի զեկույցի, դասվում է անհետացող լեզուների շարքին, այս լեզուն Դերսիմի դպրոցներում դասավանդել որպես պարտադիր երկրորդ լեզու, Դերսիմում քաղծառայող նշանակելիս պարտադիր նախապայման համարել այս լեզվի իմացությունը, Դերսիմի բնակավայրերը վերանվանել իրենց նախկին անուններով, ճանաչել ալևի/ղզլբաշ հավատքի ներկայացչություն համարվող օջախների պատմական և մշակութային առաքելությունը, օրենքով երեշխավորել այս կազմակերպությունների ներքին ինքնուրույնությունը, դադարեցնել Մնձուրի, Հարչիկի և Բերիի հովիտներում ծրագրված արհեստական ջրամբարների շինարարությունը: Նամակը, որտեղ պահանջում են տեղեկություններ հաղորդել 1937-1938 թթ. տարբեր ընտանիքների որդեգրման տրված կամ էլ Երեխաների պաշտպանության կազմակերպությանը հանձնած դերսիմցի որբերի հետագա ճակատագրի մասին, 1937 թ. նոյեմբերի 15-ին Էլյազիկի Բուղդայ հրապարակում կախաղան բարձրացված Սեիդ Ռիզայի և իր ընկերների գերեզմանոցների գտնվելու վայրի մասին, և պահանջում են թույլատրել նրանց աճյունները ամփոփել ընտանեկան գերեզմանոցում, ավարտում էր հետևյալ արտահայտությամբ. «Պետության անկեղծ ներողությունը բավարար է, որպեսզի շահի 71 տարի շարունակ պետությունից նեղացած դերսիմցիների սիրտը»: Տեսնենք` պետությունը կարձագանքի՞ այս ձայնին:

Օգտագործված գրականություն` Martin van Bruinessen, Kürtlük, Türklük, Alevilik: Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadeleleri, İletişim Yayınları, 2009 ինչպես նաև “Aslını İnkâr Eden Haramzadedir” (Çeviren: Özgür Gökmen),

http://www.diyarbekir.net/cgi-bin/index.pl?mod=news;op=author_id;id=139;

Mehmet Bayrak, Alevilik ve Kürtlük, Öz-Ge Yayınları, Ankara, 1997;

Zilfi Selcan, Zaza Milli Meselesi Hakkında, Zaza Kültürü Yayınları, 1994;

Ebubekir Pamukçu, Dersim Zaza ayaklanmasının tarihsel kökenleri, Yön Yayınları, 1992.

http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-dersim-alevistan-zazaistan.htm

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net