Արցախ` հայկական ինքնութեան պաշտպանութեան միջնաբերդ. Մելիք Շահնազարեաններու պառակտումը եւ Մելիք Ջումշուդի փորձերը` վերականգնելու արցախցիներու միաբանութիւնը

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Վարանդայի մելիք Ջումշուդ Մելիք Շահնազարեան առանձին մնացած էր Իպրահիմ Խալիլ խանի դէմ, եւ Ղարաբաղի խանը ամէն միջոց ունէր զայն զսպելու:

Իպրահիմ Խալիլ, իր Հիւրիզատ կնոջ միջամտութեամբ Վարանդայի մելիք նշանակեց անոր հարազատ եղբայրը Հիւսէյնը: Մելիք Ջումշուդ մելիք Շահնազարի աւագ որդին էր եւ անոր առաջին կնոջմէն` Թագումէն ծնած էր: Մինչ Հիւսէյն եւ Հիւրիզատ Շահնազարի երկրորդ  կնոջմէն` Սոնայէն ծնած էին:

Իպրահիմ Խալիլ խան համոզուած էր որ Հիւսէյն աւելի հաւատարմութեամբ կրնար ծառայել իրեն:

Խանին միջամտութիւնը հակառակ իր տոհմական աւանդութեան, այն հիմամբ որ աւագ որդին պէտք է յաջորդէր հօրը:

Իպրահիմ Խալիլի կամայականութիւնը պատճառ դարձաւ ժառանգորդներու միջեւ երկպառակութեան:

Իր կարգին Ջհանբախշ պարսից օգնութեամբ փորձեց գրաւել մելիքութիւնը: Ջհանբախշ եւ անոր հարազատ եղբայր Ջհանգիր եւ քոյր Հումա մելիք Շահնազարի Մալայիկ կնոջմէ էին:

Հիւսէյն, Վարանդայի մելիք նշանակուելէն ետք, Իպրահիմ խանի օժանդակութեամբ յարձակեցաւ Ջհանբախշի տան վրայ եւ կողոպտեց անոր կայքը: Ջհանբախշ հազիւ յաջողեցաւ փախուստ տալ եւ ազատել իր կեանքը:

Հայրենի երկրին մէջ իրենք զիրենք վտանգուած զգալով Ջհանգիր եւ Ջհանբախշ փախուստ տուին Արցախէն եւ գացին Շամախի ու Մուսթաֆա խանին մօտ ասպնջականութիւն գտան:

* * *

Իպրահիմ Խալիլ խան իրաւականօրէն Պարսկաստանի կապուած, պարսկական կառավարութեան կողմէ հաստատուած եւ անոր հարկատու կառավարիչ էր, որ կրնար փոխարինուիլ կառավարական որոշումով:

Ղարաբաղի խանը իր պաշտօնին վրայ մնալու համար ամէն տարի ահագին փիշքէշներ եւ նուէրներ կ՛ուղարկէր Պարսկաստան:

Իպրահիմ Խալիլ իր պաշտօնին վրայ կը մնար Պարսկաստանի երկպառակութիւններու եւ անիշխանութեան պատճառով, եւ հայոց մելիքներու անմիաբանութեան հաշուոյն անոնց գլխուն նստած բռնակալ էր:

Եթէ մելիքներէն մէկ քանին իրեն թշնամի էին, մէկ քանին ալ բարեկամ էին:

Իպրահիմ Խալիլ խան սկսաւ անդրադառնալ, որ մելիք Շահնազարի մահէն ետք իր ազդեցութիւնը աստիճանաբար կը թուլնայ: Մելիք Շահնազար այն անձն էր, որուն ձեռքն էր շղթային ծայրը, որով քանի մը նորելուկ մելիքներ կը հնազանդէին իրեն:

Իպրահիմ Խալիլ իր դիրքը պահպանելու համար սկսաւ կամայականութիւններու դիմել եւ մելիքներու անձեռնմխելի նկատուող հողային խնդիրներուն միջամտեց:

Գիւլիստանէն եւ Ջրաբերդէն հեռացած ժողովուրդի փոխարէն ան թուրք քոչուորներ բերաւ բնակեցուց եւ մելիքական հողերը կամայականօրէն բաժնեց անոնց միջեւ: Վերաբնակիչներուն մէջ կարեւոր թիւ կը կազմէին Քոլանիները:

Խանին կամայականութիւնը վրդովեցուց նաեւ անոր անձնատուր եղած մելիքները:

Հայերու աստիճանական հեռացումը եւ թուրք քոչուորներու վերաբնակեցումը սկսած էր փոխել անցեալի զուտ հայաբնակ Արցախի ազգագրական պատկերը:

* * *

Մելիք Ջումշուդ, հօրենական ժառանգութենէ եւ իշխանութենէ զրկուած, կ՛անդրադառնար, որ որքան մեծ եւ աններելի սխալ գործած է իր հայրը` բարեկամութիւն ու զինակցութիւն հաստատելով Փանահ Ալի խանի հետ եւ Շուշի բերդի կառուցման համար հող տրամադրելով անոր: Փանահ Ալիի եւ այնուհետեւ անոր տղուն` Իպրահիմ Խալիլի հետ մելիք Շահնազարի զինակցութենէն շատ բան կորսնցուցած էին թէ՛ իրենք` Մելիք Շահնազարեանները, եւ թէ միւս մելիքները:

Մելիք Ջումշուդի տոհմային հպարտութիւնը սոսկալի վիրաւորուած էր: Իր նախնիները` Մելիք Շահնազարեանները քաջ, առատաձեռն, յարգուած մարդիկ, ամբողջ Գեղարքունիքի եւ Վարանդայի տէրերն էին եւ բարեկամական կապեր ունէին պարսից արքունիքին հետ: Այնքան փառաբանուած Մելիք Շահնազարեաններու տան վրայ այժմ կարգադրութիւններ կ՛ընէր նորելուկ Ջաւանշիրլի քոչուոր մը: Ո՞վ բերաւ, ո՞վ բարձրացուց այդ քոչուորը. իր հայրը, որ անձնական շահերը գերադասեց հայրենիքի անկախութենէն ու ազատութենէն եւ աւերածութիւններու պատճառ դարձաւ: Եւ ահա ինք իշխանութենէն հեռացուած եւ փոխարէնը անարժան ու խորթ եղբայրը մելիք կարգուած, իսկ միւս խորթ եղբայրները հալածուած եւ հեռացած են հայրենի երկրէն:

Բայց այս բոլորը անվերականգնելի կորուստներ էին: Մելիք Ջումշուդ սկսաւ մտածել կարելիութեան սահմանին մէջ եղածը պահել եւ կորուստները դարմանել:

Ջումշուդ, որ կարդացած ու բաւական զարգացած եւ խելացի էր, կը տեսնէր որ բոլոր դժբախտութիւնները յառաջ եկան անմիաբանութենէն ու երկպառակութիւններէն: Իր հայրը Արցախ մտցուց ցեց մը, որ խախտեց հայկական իշխանութիւններու հիմերը եւ կործանեց հինգ մելիքութիւններու հաստատուն միութիւնը եւ ամէն հաւասարակշռութիւն:

Մելիք Ջումշուդ եզրակացուց որ կորսուածը վերականգնել կարելի է միայն մելիքներու միաբանութեամբ, եւ որոշեց խզուած կապերը վերանորոգել մելիքներուն միջեւ:

Բայց մելիքները հեռացած էին եւ անոնց հետ կապ հաստատելն ու միաբանիլը դժուար էր:

Դիզակի մելիք Բախտամ Արտապիլի բերդին մէջ շղթայակապ կը մնար: Ջրաբերդի մելիք Մեջլում կը գտնուէր Գանձակ: Գիւլիստանի մելիք Աբով ասպնջականութիւն գտած էր Վրաստանի թագաւորութեան սահմաններէն ներս: Արցախ մնացած էին խանին անձնատուր եղած դաւաճան մելիքները: Մելիք Ջումշուդ որոշեց անոնց հետ կապեր հաստատել եւ փորձել զանոնք հեռացնել Շուշիի խանէն:

* * *

Իպրահիմ Խալիլ խան անբարոյ մարդ էր եւ զեղխ կեանք կ՛ապրէր. ունէր տասներկու կին, ժամանակաւոր չորս կին առած էր, իսկ հարէմը լեցուն էր հայ աղջիկներով: Հայուհիներ էին, Հիւրիզատ խանում` մելիք Շահնազարի դուստրը, Խաթայի խանում` մելիք Բախտամի դուստրը եւ ժամանակաւոր կիներէն` Ռուղամ խանում` Նախիջեւանիկ գիւղէն (անկէ ծնած է ապագայ բանաստեղծ Ապուլֆաթ աղա Ջաւանշիր` 1766-1839) եւ Սոնա խանում` Տող գիւղէն:

Հայ գեղեցիկ աղջիկ մը հազիւ թէ կարենար ազատ մնալ Իպրահիմ Խալիլ խանի կիրքերէն:

Ղարաբաղի խանին կողմէ Ջրաբերդի մելիք նշանակուած գիւլեաթաղցի Ռուստամ բէկի կին Վարդ Խաթուն կուսապատցի Ապրէս աղայի դուստրն էր: Վարդ Խաթուն նախքան Ռուստամի հետ ամուսնանալը Իպրահիմ Խալիլի ուշադրութիւնը գրաւած էր եւ խանը ցանկացած էր զայն կին ունենալ: Ապրէս աղա իր աղջիկը իսլամական հարէմէն ազատելու համար զայն Ռուստամի տուած էր, թէեւ Վարդ Խաթուն տակաւին փոքր էր եւ կին ըլլալու հասակին չէր հասած:

Իպրահիմ Խալիլի միջոցով Ջրաբերդի մելիքութեան տիրացած մելիք Ռուստամ խանին կամակատարը եղած եւ անոր ձեռքը գործիք դարձած էր:

Իպրահիմ Խալիլ խան մելիք Ռուստամէն պահանջեց կինը` Վարդ Խաթունը, իբրեւ պատանդ պահելու համար զայն Շուշիի բերդին մէջ:

Մելիք Ռուստամ, ստիպուած` տուաւ իր կինը, թէեւ լաւ գիտէր, որ խանը իրեն համար սիրուհի կը տանի զայն եւ ոչ թէ պատանդ:

Մելիք Ռուստամ պատուաւոր մարդու վարկ չէր վայելեր եւ Վարդ Խաթունէն զատ Մարիամ անունով կին մըն ալ կը պահէր, բայց ընտանեկան անպատուութիւնը սոսկալի վիրաւորեց զայն: Մելիք Ռուստամ ձգեց խանին ծառայութիւնը եւ մնացած ընտանիքը հաւաքելով գնաց Շամախի` Մուսթաֆա խանին մօտ:

Մուսթաֆա խան, որ թշնամական յարաբերութեան մէջ էր Իպրահիմ Խալիլ խանի հետ, սիրով ընդունեց մելիք Ռուստամը եւ հայաբնակ Դաշբուլաղ գիւղը տուաւ անոր բնակութեան համար:

Դաշբուլաղէն մելիք Ռուստամ իր ուժերով սկսաւ յարձակումներ կազմակերպել Ղարաբաղի խանութեան վրայ, հասնելով մինչեւ Շուշիի շրջակայքը, եւ մեծ վնասներ պատճառեց Իպրահիմ Խալիլ խանի:

Ղարաբաղի խանին դաշնակից մնացած էին Խնձրիստանի մելիք Ալլահվերդի Մելիք Միրզախանեան եւ Վարանդայի մելիք Հիւսէյն Մելիք Շահնազարեան:

* * *

Իպրահիմ Խալիլ խան հետեւողական կերպով մելիքական տոհմերու ունեցուածքը կը յափշտակէր: Անոր կրօնական անհանդուրժողութիւնը ամէնէն աւելի ուղղուած էր մելիքական տուներուն դէմ:

Գեղադէմ տղաք ու աղջիկներ բռնութեամբ կը յափշտակուէին իրենց ընտանիքներէն: Անոնց կը պարտադրուէր ուրանալ քրիստոնէական կրօնը եւ իսլամութիւն դաւանիլ: Ապա ամէն տեսակի անբարոյութիւն ի գործ կը դրուէր անոնց վրայ:

Գտչավանքի վանահայր Առաքել վարդապետ Կոստանեանց կը գրէ. «(Իպրահիմ Խալիլ խան) զսաստիկ չարութիւնս հասոյց ազգիս հայոց, ընտրեալ զգեղեցկագոյն աղջկունս եւ մանկունս եւ բռնութեամբ քարշեալ տանէր` նախ ուրացուցանէր` եւ ապա զանպատմելի խայտառակութիւն դնէր ի վերայ նոցա»:

Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեանի ուղարկուած նամակի մը մէջ մելիք Աբով կը թուէ թէ Իպրահիմ Խալիլ խան որքան ունեցուածք յափշտակած է իրենց Մելիք Բեգլարեաններու տունէն. «Յետ վաղնջան հօր եւ եղբօր իմում, թէ որքան յափշտակեցին ի տան մերոց ոսկեղէն եւ արծաթեղէն, ի շալս թիրմայի եւ չարկազիս ոսկէ թէլ եւ ղալամքարեղէն եւ այլ նմանք սոցին, ի ձի եւ ջորիք, որ յափշտակօղն յերկրիս բռնաւոր Իբրահիմ խանէ Փանահեան խանի եւ արարօղ սմին Շահնազար մէլիքն Յուսէինեան մէլիքի Վարանդեցւոյ, որ սիահի արարաք (ցուցակագրեցինք) յղեցաք»:

* * *

Իպրահիմ Խալիլ խան որոշեց Բայլականի մօտ թաղուած Աղուանից Սուրբ Շուփհաղիշոյ հայրապետի գերեզմանին վրայ մզկիթ կառուցել:

Բայլական (ներկայիս` Պալաքան, հիւսիսային Ազրպէյճան) կը գտնուի աւարներու շրջանին մէջ:

Սուրբ Շուփհաղիշոյ Արեւելից կողմանց հայոց Վաչագան Գ. Բարեպաշտ արքայի (480-ական տարիներ – 510) ժամանակակից եւ համագործակից էր. ան մատենագրութեան մէջ յիշուած է իբրեւ աւագ եպիսկոպոսապետ կամ Պարտաւայ արքեպիսկոպոս:

Շուփհաղիշոյ եկած էր Երուսաղէմէն. «Սուրբն Շուփհաղիշոյ կաթողիկոս արեւելեայց յԵրուսաղէմէ եկեալ»: Հաւանաբար ան Սուրբ քաղաքի քրիստոնէական դպրոցին եւ եկեղեցւոյ հայրերուն կողմէ ուղարկուած էր Աղուանք, քրիստոնէութեան սպառնացող վտանգը չէզոքացնելու համար:

Այդ ժամանակ պարսիկներ ամէնուրեք եկեղեցիներ կը քանդէին, քրիստոնեաները կը հալածէին եւ ատրուշաններ կը կառուցէին: Տարածուած էին մատնահատութեան եւ դեղատուութեան աղանդները, որոնց ծիսակատարութեան մէջ ընդունուած էր մարդկային զոհաբերութիւնը:

Շուփհաղիշոյ հովուապետ նշանակուած է Բաբգէն Ա. Ոթմսեցի կաթողիկոսի ձեռամբ` «Աղուանից ժողովրդեան ընտրութեամբ եւ իշխանաց խնդրանօք»: Ան իր աթոռը Պարտաւի մէջ հաստատած է:

Սուրբ Շուփհաղիշոյ մեծ ներդրում ունեցած է աղուան ժողովուրդի հոգեւոր կեանքին մէջ: Ան բարեփոխումներ ըրած եւ դպրոցներ բացած է, մեծապէս նպաստելով քրիստոնէական կրթութեան տարածման: Անոր ջանքերով քրիստոնէութիւնը կրկին վերելք ապրեցաւ Աղուանքի մէջ:

Սարգիս եպիսկոպոս Հասան Ջալալեան, որ Գանձակի մէջ Աղուանից կաթողիկոս հռչակուած էր, փորձեց խափանել Իպրահիմ Խալիլի մտադրութիւնը, բայց խանը անդրդուելի մնաց. «(Սարգիս եպիսկոպոս) ջանացեալ է խափանել զայն, բայց խանն այսու առթիւ ի կատար հատուցեալ է, ասելով` չէ փոյթ թէ կաթողիկոս է հայոց, զի գործն ի՛մ է աստուածահաճոյ»:

Սուրբ Շուփհաղիշոյի գերեզմանին պղծումը եւ սրբավայրին մզկիթի վերածուիլը խորապէս վիրաւորեց հայութեան կրօնական զգացումները:

https://www.aztagdaily.com/archives/538142