«Հապա մի թող Հայաստան հիմնեն, քրդերից հետք անգամ չի մնա»

Այշե Հյուր

1897 թ. հունիսին[1] դաշնակցական և հնչակյան[2] կոմիտեականները մի գիշեր հարձակվեցին Վանի կոտորածների պատասխանատու Մազրիք աշիրեթի առաջնորդ Շերեֆ բեյի վրանի վրա:  

Բրյուսելում հունիսի 29-30 տեղի ունեցած Խաղաղություն և ժողովրդավարություն խորհրդաժողովի ժամանակ հայկական, ասորական և եզդիական սփյուռքի ներկայացուցիչները հայտնել են «խաղաղաության գործընթացի» վերաբերյալ իրենց տեսակետները:

Հայ ժողովրդավարների միության անունից ելույթ ունեցած Հովսեփ Հայրենին ելույթի ժամանակ ասել է. «Պետք է նկատել, որ քուրդ մտավորականների ու քաղաքական գործիչների խնդիրը էթիկ կողմ ունի, խոսելով նախքան ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրության արևելյան վիլայեթների մասին` պետք է հարգալից արտահայտվել Արևմտյան Հայաստան-Հյուսիսային Քրդստան իրականության վերաբերյալ»: Այս հոդվածը նրանց համար  է, ովքեր ցանկանում են իմանալ՝ Հովսեփ Հայրենին սրանով ինչ էր ցանկանում ասել: Հայերը օսմանյան տիրապետության տակ հայտնվելու պահից ի վեր մեծավ մասամբ ապրել են վեց վիլայեթ կոչված բազմաէթնիկ հետևյալ վիլայեթներում՝ Էրզրում, Վան, Բիթլիս, Դիարբեքիր, Սվազ և Մամուրեթ ուլ Ազիզ (Էլիազիգ-Ա.Ք.): Այստեղ միաժամանակ բնակվում էին նաև քրդերը: Ի հակադրություն հայերի, որոնք կայսրության բոլոր վիլայեթներում զգալի թիվ էին կազմում, քրդերը, բացի Դերսիմից և Քրդստանից, միայն Ստամբուլում էին մեծ խմբով բնակվում:

Հայերի կրկնակի հարկը

Մահմուդ Երկրորդի (1808-1839) օրոք, երբ պետությունը փոփոխություն մտցրեց զինվորագրման և հարկահանության կարգի մեջ, արևելյան վիլայեթներում անհանգստությունն աճեց: Քանի որ հայերը բավական հարուստ էին, հարկ տալու հարցում, որևէ դժվարություն չունեին, սակայն քուրդ աղաները, երբ իրենց հարկերը վճարելու համար սկսեցին հայերից խարաջ գանձել, հայերը ստիպված եղան կրկնակի հարկ վճարել: Այս խնդիրը տարիների ընթացքում պետք է որ լուրջ բնույթ ստացած լինի: 1868 թ. Գեղի (Քիղի) գյուղաքաղաք այցելած Հերման Ն. Մարնում անվամբ մի միսիոներ այս մասին ասում է. «… այս շրրջանն ամբողջությամբ զավթել են քրդերը, որոնք քրիստոնայներին տարատեսակ վատություններ են անում, առանց աչք փակելու սպանում են: Քանի որ կենտրոնական կառավարումից շատ հեռու են, շատ են այլասերվել…»:

Նույն կերպ 1872 թ. հայկական աշխարհիկ ժողովի` Բաբը Ալիին ուղղված զեկույցում բողոքում են, որ քրդերն ու չերքեզները հայերի և շրջանի մյուս էթնիկ խմբերի նկատմամբ բռնություն են գործադրում և այս խմբերին սաստելու համար պահանջում են միջոցներ ձեռնարկել, այդ թվում` Օսմանյան կայսրության և Իրանի սահմանին և Քրդստանի որոշ շրջաններում զորանոցներ կառուցել:

1878 թ. Բեռլինի հաշտության պայմանագիրը

Աբդուլ Համիդ Երկրորդի գահակալությունից մեկ տարի անց ծագած 1877-1878 թթ. Ռուս-թուրքական պատերազմը հայ-քրդական հարաբերություններին ավելի լարված բնույթ հաղորդեց: Պատերազմը Քրդստանի համար մեծ աղետ էր: Չափահասներին բանակ զորակոչելու, ծանր հարկերի և դրա արդյուքնում առաջացած տնտեսական անկման հետևանքով սով և աղքատություն սկսվեց:   

Այս ամենի արդյունքում ծագեց Շեմդինանլը Ուբեյդուլլահի ապստամբությունը: Շեմդինանցիները պատկանում էին նաքշբանդիա սուֆիական տարիկաթի Հալիդիե ճյուղին: Շեյխ Ուբեյդուլլահին անհանգստացնող հանգամանքներից մեկն էլ շրջանում հայկական պետություն ստեղծելու ասեկոսեն էր, որն առաջացել էր 1878-1879 թթ. պատերազմից հետո ստորագրված երկու պայմանագրի պատճառով: Համաձայն այս պայմանագրերի՝ Օսմանյան կայսրությունը պարտավորվում առանց ժամանակ կորցնելու հայերով հոծ բնակեցված նահանգներում տեղական կարիքներից բխած բարեփոխումներ  և կարգավորումներ իրականացնել, երեշխավորել հայերի անվտանգությունը չերքեզներից և քրդերից: Հայերը գոհ էին վերոնշյալ հոդվածներից, սակայն բանաստեղծ Հեջի Քադիրե Քոյին քրդերի զգացմունքներն այսպես է արտահայտում. «Ջիզրեն և Բաոթանը, այսինքն՝ Քրդստանը,  Հայաստան են դարձնելու, (Հազար ափսոս, Ղուրանը վկա այլևս ջանք չի մնացել) Հապա մի թող Հայաստան հիմնեն, քրդերից հետք անգամ չի մնա…»: Օսմանյան պաշտոնյային ուղղված կշտամբանքում արտացոլվում է Շեյխ Ուբեյդուլլահի անհանգստությունը. «Այս ի՞նչ եմ լսում: Ասում են՝ հայերը Վանում անկախ պետություն են ստեղծելու, նեստորականներն էլ, ընդունելով անգլիացիների գերիշխանությունը, պարզելու են անգլիական դրոշը: Եթե անգամ ստիպված լինեմ կանաց զինել, երբեք սա թույլ չեմ տա»:

Շեյխ Ուբեյդուլլահի ապստամբությունը

Շեյխը, պատճառաբանելով 1879 թ. վատ բերքահավաքը, նախ հարկահանության համակարգի մեջ փոփոխություն մտցնելու համար սկսեց սակարկել պետության հետ, և տեսնելով, որ որևէ արդյունքի չի հասնում, նեստորականների աջակցությունը ստանալով՝ ապստամբության դրոշ բարձրացրեց և՛ Օսմանյան կայսրության դեմ, և՛ Իրանի Քաջար պետության դեմ:

Ապստամբության ընթացքում անկախության հովերով տարված որոշ հայեր քրդերի հետ կենտրոնական իշխանության դեմ պայքարելու համար որոշ քայլեր կատարեցին, սակայն դաշինք չկարողացան կազմել: Գնդապետ Էվերթթը 1880 թ. հունիսի 25-ի իր նամակում գրում   է. «Երկար ժամանակ մերժեցի այս հայ-քրդական դաշինքը: Ինձ անհավանական էր թվում, որ միմյանց այդքան թշնամաբար վերաբերվող երկու ռասայի միջև համաձայնություն կարող է լինել, մինչ մտածում էի, որ բացի Դերսիմի քրդերից, որոնց հետ առևտուր անելու պատրվակը կօգտագործեն, և Միրզա բեյից ոչ ոք չի լինի, Մուշի շրջակայքում զորեղ աշիրեթի շեյխի հետ հանդիպումները շարունակվում էին: Մոտ մեկ ամիս է` շեյխ Ուբեյդուլլահի հետ հարաբերություններ են հաստատել»: Քուրդ-հայկական դաշինք չեն կարողացել ստեղծել, սակայն շեյխ Ուբեյդուլլահը իր զորքերին հրամայել է ապստամբության ընթացքում ձեռք չտալ հայերին և ասորիներին՝ կանխելով քրիստոնյաների սպանդը: Արդյունքում քրդերը չկարողացան ապստամբել օսմանյան բանակի դեմ: Երկար սակարկումից հետո շեյխ Ուբեյդուլլահին հաջ կատարելու պատրվակով աքսորեցին Մադինա: Շեյխի պարտությունը քուրդ հասարակության մեջ նոր ղեկավարության վակում առաջացրեց, որն էլ նոր անօրինությունների և քաոսի պատճառ հանդիսացավ:

Առաջին հայկական կուսակցությունները

Նույն տարիներին անհանգիստ էր նաև հայ համայնքը: 1888 թ. մի միսիոներ գրել է. «Ագահ ղեկավարության (Ստամբուլի) շարունակաբար աճող պահանջների և հարստահարող (քուրդ) հարևանների անխղճությունների միջև ճնշված այս գյուղացիները… »:  Որոշ երիտասարդ հայեր, ովքեր ասում էին, որ Օսմանյան կայսրությունն իր հայ հպատակներին տված խոսքը տարիներ շարունակ չի պահում, Ժնևում և Թիֆլիսում հիմնեցին իրենց առաջին հեղափոխական միությունները, որոնց հաջորդեցին 1885 թ. Արմենակյան, 1887 թ.՝ հեղափոխական Հնչակյան, 1890 թ.՝ Դաշնակցություն կուսակցությունները:

1894 թ. Սասունի դեպքերը

Ահա այս թվականներին Աբդուլ Համիդի առջև ծառացած ամենակարևոր խնդիրը Արևելյան վիլայեթներում կարգ ու կանոնի վերահաստատումն էր: Աբդուլ Համիդը, հրաժարվելով Թանզիմաթի «լուսավոր» գաղափարախոսությունից, քրդերին, (քրդերի հետ դաշինք հաստատեց, քանի որ վերջիններս պատկանում էին իսլամի սուննի ճյուղին) «կրթելով» և «կազմակերպելով», ծրագրում էր վերականգնել պետության նախկին ուժը: Քրդերը կրթություն ստանում էին 1892 թ. բացված աշիրեթների դպրոցներում, իսկ կազմակերվում՝ 1891 թ. Ռուսաստանի կազակների գնդերի մոդելով ստեղծված Համիդյան թեթև հեծյալ գնդերում: Հենց նույն թվականին, երբ ստեղծվեցին Համիդյան գնդերը, Հնչակյան կուսակցության ակտիվիստներից Միհրան Տամատյանը մեկնում է Բիթլիս, որի բնակչության կեսը քուրդ էր, մյուս կեսն էլ՝ հայ, և սկսում աշխատել հայերի շրջանում, ովքեր դժգոհ էին, որ Օսմանյան կայսրությունը չի սկսում Բեռլինի պայմանագրով պարտավորված բարենորոգումները: Համիդիե գնդերն ու քրդական ավազակախմբերը հափշտակում էին հայկական ունեցվածքն ու անշարժ գույքը, բռնություն կիրառում հայ ընտանիքների նկատմամբ: Կարճ ասած՝ մթնոլորտը վառոդով լի տակառ էր հիշեցնում, մնում էր մի փոքր կայծ: 1894 թ. Սասունում (այն ժամանակ Բիթլիսի կազմում էր, իսկ ասօր՝ Բաթմանի) սկիզբ առած ազգամիջյան բախումները կարճ ժամանակահատվածում հնչակյանների մասնակցությամբ ընդգրկեցին ողջ շրջանը: Բնակչության մեծամասնությունը կազմող զինված քրդերին, որոնք կանոնավոր զինվորական գնդեր էին, կենտրոնական բանակի հետ միասին հաջողվեց հայերին ճնշել: Դեպքերի ժամանակ հարյուրավոր հայեր մահացան: Սակայն ոչ բոլորն են բախումների ժամանակ մահացել: Սովի, հիվանդության և աղքատության հետևանքով մահացածների թիվը ևս մեծ էր: Քանի որ դիակները լցրել են փոսերն ու բենզինով այրել, իրական թիվը երբեք էլ հայտնի չդարձավ: Աբդուլ Համիդ Երկրորդի բարեկամ աղբյուրներից, օրինակ, Վիլհելմ Երկրորդը նշում է 80 000 թիվը, սակայն կան նաև ֆրանսիական և անգլիական   հյուպատոսարանների զեկույցները, որտեղ թիվը տատանվում է 100 000 -200 000 միջև (որպես երրորդ աղբյուր է ընդունվում Հայոց պատրիարքարանի 300 000 ու նախկին դիվանագետ, գրող Քամուրան Գյուրյունի ներկայացրած 8 700 հայ և 1800 մուսուլման զոհերի թիվը):

1895 թ. մայիսին Անգլիան, Ֆրանսիան և Ռուսատանը Օսմանյան կայսրությանը նոտա են ներկայացնում՝ պահանջելով 1878 թ. Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածի համաձայն` վեց վիլայեթներում ոչ մուսուլման հպատակներից ղեկավար նշանակել: Այս պահանջները թեև ոչ կամովին, սակայն կատարում են, այնուամենայնիվ հայերի մղձավանջը չվերջացավ: Խարբերդի միսիոներական քոլեջի տնօրենը գրում է. «Քրդերը հրի ու սրի էին մատնում գյուղերը… ասում են՝ քրդերը ստացել են պետության հավանությունը, և այս բոլոր դեպքերի հետևում կանգնած են հեղինակավոր անձիք»: Վանում, որտեղ որոշ ժամանակ բախումները շարունակվում էին, 1896 թ. հունիսի 18-21-ը  քաղաքի հայ տղամարդկանց բաժանելով երեք խմբի՝ ճանապարհում են դեպի սահման: Խմբին Խանսոր կոչված վայրում Մազրիկ քրդական աշիրեթի զինված մարդիկ գնդակահարեցին: Մեծ կորուստներ կրած հայերը չուշացրեցին վրեժխնդրությունը: 1897 թ. հունիսի մի գիշեր դաշնակցական և հնչակյան կոմիտեականները հարձակվում են Վանի կոտորածների պատասխանատու Մազրիքի աշիրեթի առաջնորդ Շերեֆ բեյի վրանի վրա: Սակայն հայ հայդուկների կեսգիշերային հարձակումից մահանում են միայն կանայք և երեխաները, քանի որ Շերեֆ բեյ, իմանալով հարձակման մասին, իր մարդկանց հետ փախել էր[3]:

Ըստ Նաջի Քութլայի՝ 1894-96 թթ. հարձակումների և սպանությունների արդյունքում ոտքի են ելնում հատկապես քուրդ մտավորականները: Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամ, քուրդ մտավորական Աբդուլլահ Ջևդեթը 1898 թ. հունիսի 8-ին «Դրօշակում» «Դոկտոր Ս» ստորագրությամբ հրապարակած «Կոչ քրդերին» հոդվածում գրում է. «Է՜յ քրդեր, այս դարը գիտության դար է, լեռների վրա անգիտության դարաշրջանն անցել է (…) Սուլթան Համիդը ո՛չ խալիֆ է, ո՛չ էլ փադիշահ: Նա լոկ մարդասպան է, և այդ մարդասպանն ասում է ձեզ` հայերին սպանեք, սակայն ինչու՞ դուք չեք ասում` «Մենք հարևաններ ենք, չենք սպանելու»: (….) Հայերը բռնության դեմ են դուրս եկել, և այդ իսկ պատճառով էլ նրանց արյունը հեղվում է: Հայերը ձեր բարեկամներն են: Նրանց հետ արդեն 2000 տարի է` ապրում եք, նրանք ձեր հարևան բարեկամներն են…»:

Ահա 1908 թ. երկրորդ սահմանադրության հռչակումից առաջ Արևմտյան Հայսատան-Հյուսիսային Քրդստան աշխարհագրական շրջանում տիրող մթնոլորտը: Առաջիկա շաբաթ կփորձեմ ներկայացնել, Հովսեփ Հայրունու «էթիկայի խնդիր» անվանած քուրդ-հայկական հարաբերությունները 1915 թվականին:

Գրականության ցանկ

1. Hans-Lukas Kieser, Iskalanmış Barış, İletişim Yayınları, 2010.
2. Garo Sasuni, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. Yüzyıl’dan Günümüze Ermeni Kürt İlişkileri, Çeviren: Bedros Zartaryan, Med Yayınları, 1992.
3. Ermeni Katliamları Raporu 1894-1895, İstanbul’da Görevli Altı Büyükelçiliğin Ortak Hazırladığı İstatistik, Hazırlayan P. F. Charmetant, Peri Yayınları, 2012.
4. Naci Kutlay http://www.gelawej.net/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=3455/

http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse_hur/hele_kurulsun_ermenistan_kurtlerden_tek_kisi_kalmaz-1141699