Սաիդ Չեթինօղլու
Նախքան 1915 թ. ցեղասպանությունը Էրգանիի Մադեն սանջակի մոտ 50 բնակավայրում ապրել է մոտ 38430 հայ: Գյուղատնտեսության համար բերրի հողերով և պղնձի հանքով հարուստ այս շրջանում՝ Տիգրիսի ափին, տեղակայված Էրգանիում ապրել է 3300 հայ: Հանգիստ կարելի է ասել, որ Էրգհանին հայկական քաղաք է եղել: Պատահական չէ, որ սանջակի կառավարիչը ևս հայ է եղել:
Պատերազմի տարիներին սանջակի առաջին կառավարիչ Տիգրան բեյին1 աշխատանքից ազատել են հոկտեմբերի 28-ին: Նրա փոխարեն նշանակված Նազմի բեյը2 ձեռնամուխ է եղել շրջանը հայերից մաքրելու աշխատանքներին:
Շրջանի կենտրոնի և 10 կազաների հայերին (10559) բնաջնջել են 1915 թ. հուլիսին: Չյունգյուշի (Չնքուշ-խմբ.) բնակչության հետ մեկտեղ Յուդանի հովիտ կոչված վայրում սպանել են: Գյոլջյուկում մի վկայի հաջողվել է փրկվել: Հունիսի 4-ի երեկոյան Բայազետ Ալիի` Խարբերդից բերած 70 ոստիկանները շրջափակել են և 16 տարեկանից բարձր տղամարդկանց ձերբակալելով՝ նետել գոմ, որտեղ համակարգված կտտանքների են ենթարկել՝ ցանկանալով իմանալ թաքցրած զենքերի գտնվելու վայրը: Այնուհետև ձերբակալված տղամարդկանց ոստիկանները տարել են անհայտ ուղղությամբ: Հուլիսի 7-ին տեղահանությունը կազմակերպած պաշտոնյանները թուրք ավազակների և քրդերի ուղեկցությամբ եկել են Գյոլջյուկ: Հաշվելով տներն ու գաղթականներին՝ բռնագրավել են նրանց ողջ ունեցվածքը: Գաղթականներին ասել են, որ նրանց տեղափոխելու են Հալեպ: Այս գործողությունը ղեկավարելու էր Հալիլ աղան իր որդիների՝ Մեհմեդի և Աբդուլլահի հետ: Առաջին քարավանը բաղկացած էր մոտ 70 ընտանիքից, որը լճի աափով շարժվել է դեպի արևելք: Համաձայն հրամանի՝ մինչ 12 տարեկան տղա երեխաներին որդեգրելու իրավունք ունեին: Կանանց վերաբերյալ տարիքային սահմանափակում չկար, սակայն պետք է պահ առաջ իսլամ ընդունեին և օտար երկրներում, հատկապես՝ Ամերիկայում ընտանիք չունենային: Հարմարեցված որդեգրման օրենքներ էին գործում, պաշտոնյան նորադարձ մուսուլմաններին գրանցում էր:
Գյոլջյուկը հյուսիսը հարավին կապող անցումային վայր էր, որտեղից հայ աքսորյալների քարավանները ողջ դուրս չեն եկել: Ականատեսներն ասում են, որ լճի հարավային ափին մարդկանց մի մեծ սպանդանոց կար. Խարբերդից և Մամուրեթ ուլ Ազիզից (Էլիազիկ-Ա.Ք.) բերված աքսորյալներին այնտեղ էին սպանում: Կից փաստաթղթում ներկայացված է 1915 թ. ցեղասպանության ժամանակ տեղացի մեծահարուստների կողմից գույքի յուրացումից հետո մնացած հայկական ունեցվածքի ցուցակը: Հատկապես ուշագրավ է ցանկի երկարությունը: Երբ 2015 թ. շատ քիչ ժամանակ է մնացել, իմաստ ունի արդյո՞ք հարցնել, թե այս ունեցվածքը հիմա ում է պատկանում: Ֆեյզի բեյը, ով կոտորածների նախագծողներից և կազմակերպիչներից էր, բռնագրավված բազմաթիվ գյուղերից, անշարժ գույքից, փողից և զարդերից բացի, յուրացրել է նաև Էրգանիում գտնվող Քազանչյանի պղնձի հանքավայրը, որտեղ նախքան 1915 թ. աշխատում էր 600 բանվոր: Ցեղասապանության ժամանակ ցուցաբերած հաջողությունների արդյունքում Փիրինչզադե ընտանիքի յուրացրած հանքավայրը այդ ժամանակաշրջանի համար շատ կարևոր հանքավայր էր:
1. Տիգրան Մարտիրոսյանը Մարտիրոս էֆենդիի որդին էր: Ծնվել է 1862 թ. սեպտեմբերի 13-ին: Նախնական կրթություն ստացել է հայկական դպրոցում, այնուհետև հաճախել է Մեքթեբ-ի մյուլքիեի (դպրոցը հիմնադրվել է 1859 թ. Կ. Պոլսում պետական պաշտոնյաներ դաստիարակելու և կրթելու նպատակով: Համաձայն դպրոցի կանոնադրության՝ դպրոցը հնգամյա էր, որից 3 տարին հաճախում էին վարժարան, իսկ 2 տարին` բարձրագույն դպրոց: Հանարապետական շրջանում տեղափոխվել է Անկարա՝ հիմք հանդիսանալով ներկայիս Անկարայի համալսարանի քաղաքագիտության ֆակուլտետի համար-Ա.Ք.) վարժարան: 1885 թ. հոկտեմբերին ավարտել է Մյուլքիե բարձրագույն դպրոցը: 1886 թ. հունվարի 23-ին նշանակվելով Օսմանյան կայսրության Առևտրի և հանրօգուտ աշխատանքների նախարարության թարգմանչական գրասենյակի քարտուղար՝ անցնում է պետական ծառայության: Երբ սույն գրասենյակը ցրում են, 1887 թ. հունիսին աշխատանքի է անցնում Փոստի և հեռագրատան նախարարության գրագրությունների բաժնում: 1902 թ. ապրիլի 13-ին նշանակվում է Օտարեկրացիների փոստային գործերով զբաղվող գրասենյակի առաջին քարտուղար: Սահմանադրության հռչակումից հետո ղեկավար պաշտոն է ստանում: 1909 թ. ապրիլի 21-ին նշանակվում է Մամուրեթ ուլ Ազիզի (Էլիազիկի վիլայեթ) փոխվալի: 1909 թ. օգոստոսի 25-ին, «պաշտոնյաների կրճատման» մասին օրենքի համաձայն, այս պաշտոնից ազատվում է: Հաշվի առնելով նրա ընդունակությունները՝ 1910 թ. հունիսի 13-ին նշանակում են Դեդեաղաջ, 1911 թ. նոյեմբերի 9-ին Գյումուշհանե սանջակների կառավարիչ՝ մութասարրըֆ: 1912 թ. փետրվարի 5-ին ազատվում է Գյումուշհանեի մութաքսարրըֆի պաշտոնից:
Մոտ երկու տարի գործազուրկի թոշակ ստանալուց հետո 1914 թ. սեպտեմբերի 3-ին նշանակվում է Էրգանի սանջակի մութասարրըֆ: «1330 թ. ապրիլի 18-ին (տարեթիվը գրված է հիջրայի թվականով, այն համարժեք է 1912 թվականին-Ա.Ք.) Ներքին գործերի պաշտոնյաների մասին ժամանակավոր օրենքի համաձայն՝ 1914 թ. նոյեմբերի 11-ին թոշակի է անցնում»: Քանի որ պետխորհրդում հարուցած դատական գործը շահել էր, գործազրկության համար սահմանված թոշակ այլև չի ստանում: 1919 թ. մարտի 1-ին նշանակվում է Գարահիսար-ը Շարքի (Արևելյան Գարահիսար-Ա.Ք.) սանջակի մութասարրըֆ, այս պաշտոնից էլ ազատվում է 1919 թ. հոկտեմբերի 12-ին: Երկար ժամանակ գործազրկության թոշակ ստանալուց հետո 1925 թ. մայիսի 1-ին Թուրքիայի Հանրապետության Ներքին գործերի նախարարությունից թոշակի է անցել: Մահացել է 1940 թ. Ստամբուլում՝ Յեդիքուլեի հայկական հիվանդանոցում: Ունեցել է երկու տղա՝ Հարություն և Մարտիկ: Մարտիկը Նյու Յորքում լույս է ընծայել Լրաբեր թերթը: Նա, բացի մայրենի լեզվից, տիրապետում էր նաև ֆրանսերենի: 1903 թ. մատուցած ավանդների համար պարգևատրվել է արծաթե մեդալով:
2. Հուսեին նազմին ծնվել է 1867 թ. Պոլսում: 1915 թ. նոյեմբերի 11-ին նշանակվել է Էրգանիի սանջակների մութասարրըֆ: 1916 թ. հոկտեմբերի 6-ին ազատվել է Էրգանիի մութասարրըֆի պաշտոնից, իսկ հոկտեմբերի 12-ին թոշակի է անցել: Մահվան տարեթիվը հայտնի չէ:
Էրգանի սանջակի 1915 թ. ցեղասպանության ժամանակ տեղացի մեծահարուստների կողմից գույքի յուրացումից հետո մնացած հայկական ունեցվածքի ցուցակին կարող եք ծանոթանալ այստեղ:
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Leave a Reply