Բռնագրավված Սուրբ Հակոբ գերեզմանատան տեղում այսօր Դիվան ու Hyatt Regency» հյուրանոցներն են վեր խոյանում

Արմավենի Միրօղլու

1930-ական թթ. անորոշ իրավական գործընթացի արդյունքում բռնագրավված Սուրբ Հակոբ գերեզմանատան տեղում այսօր Դիվան և «Hyatt Regency» հյուրանոցներն ու «TRT»-ի շենքն է վեր խոյանում: Հայտնի է՝ 14-րդ դարում Գալաթայում մեծաթիվ հայեր են ապրել, ովքեր ունեցել են երկու եկեղեցի՝ Սուրբ Սարգիս (կառուցման տարեթիվը՝ 1391 թ., ավերման մասին, որևէ տեղեկություն չկա) և Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ (կառուցվել է 1391 թ., վերանորոգվել է 1436 թ., այսօր դեռևս կանգուն է): Հայերի գերեզմանատները եղել են այս եկեղեցիների շրջակայքում կամ բնակավայրերին մոտ գտնվող վայրերում (1): Իսկ 16-րդ դարերում հայերը Գալաթայից սկսել են կամաց-կամաց գաղթել Բերա և այնտեղ բնակվել: Երբ 1560 թ. ժանտախտի համաճարակի պատճառով մահացածներին արգելել են քաղաքի ներսում թաղել, գալաթացի հայերը մահացածներին ստիպված են եղել թաղել են Սուրբ Հակոբ աղքատանոցի դիմաց՝ «Հարբիյե» (2) զորանոցի կողքին գտնվող Փանգալթըի ընդարձակ հայկական գերեզմանոցում (3):

Նախքան 1560 թ. հայտնի Փանգալթըի հայկական գերեզմանոցի շուրջը 1853 թ. պարիսպ է կառուցվել, իսկ 1856 թ. դռան վրա անվանատախտակ է տեղադրվել (4): 

Նախ` Փանգալթըում, այնուհետև` Շիշլիում նոր բնակավայրեր են ստեղծվել:

1856 թ. վերսկսված ժանտախտի հետ նաև խոլերայի համաճարակ է տարածվել, պոլսեցիները սարսափահար են եղել: Կրկին մտածելով, որ իրենց բնակավայրերին մոտ մահացածներին թաղելը վտանգավոր է, հիվանդության տարածումը կանխելու նպատակով արգեվել է Փանգալթըի գերեզմանոցում թաղելը: Այդ թվաանից ի վեր Շիշլիի մերձակայքում գտնվող Ազատության հուշարձան կոչված բարձրունքում հայ համայնքին գերեզմանոց կառուցելու համար հատկացվել է ընդարձակ տարածք (5): 

Այսպիսով՝ 1865 թ. հուլիսի 23-ին` Փանգալթըի Սուրբ Հակոբ եկեղեցում թաղման արարողակարգ կատարելն արգելելու հաջորդ օրն իսկ, սկսում են կառուցել Շիշլիի հայկական գերեզմանոցը:

1872 թ. մերձակա զորանոցին հասնելու համար ցանկանում են բռնագրավել Փանգալթըի հայկական գերեզմանոցը: Այդ նույն տարվա դեկտեմբերի 22-ին Թրակիայի շրջանի հոգևոր առաջնորդ եպիսկպոս Թադևոսի առաջնորդությամբ հայ հոգևորականները խնդրագիր են հղում սուլթանի Աբդուլ Ազիզին և տեղեկացնելով իրավիճակի մասին՝ պահանջում են արդարարություն: Սուլթանը հատուկ ֆերմանով հաստատում է, որ գերեզմանոցը պատկանում է հայերին (6):  

1874 թ. Պոլսո հայոց պատրիարք Ներսես Վարժապետյանը, վաղամեռիկ բարեգործ Բյուզանդ Քարագյոզյանի կտակի համաձայն, հանգուցյալի եղբայրների որոշմամբ Փանգալթըի հայկական գերեզմանոցի հողակտորի վրա առևտրական հայկական դպրոց կառուցելու համար ստանում է սուլթանի հավանությունը, սակայն այդ տարիներին ի հայտ եկած տնտեսական ճգնաժամի հետևանքով արժետոմսերի արժեզրկման և մի շարք այլ պատճառներով չեն կարողանում այն կյանքի կոչել (7) (հետագայում` 1912 թ., Քարագյոզյան որբանոցը, Տիգրան էֆենդի Քարագյոզյանի կտակի համաձայն, կառուցվել է Շիշլիում):

1909 թ. քաղաքապետարանը Փանգալթըի պողոտան ընդլայնելու համար պահանջում է գերեզմանոցի վերին հատվածից հրաժարվել: Քաղաքապետարանի ու համայնքի ղեկավարության միջև ծագած տարաձայնությունը կառավարության միջամտության պատճառ է հանդիսանում, և հարցը լուծվում է վերցված հողի դիմաց համապատասխան գնի վճարմամբ, սակայն Ստամբուլի քաղաքապետարանի խորհուրդը 1909 թ. փետրվարի 11-ի որոշմամբ համաձայնում է վճարել ոչ թե հողի համապատասխան գինը, այլ միայն այն ծախսերի գինը, որը կատարելու էին՝ 15 000 ոսկի (դուռ դնել, ոսկորների և գերեզմանաքարերեի տեղափոխում և այլն): Որպես պատճառ բերում են այն փաստը, որ գերեզմանոցը պատկանում է հասարակությանը, հասարակական հողակտորը չեն կարող թափուով սեփականացնել (8):

1926 թ. Բեյօղլուի քաղաքապետարանը Բեյօղլուում գտնվող գերեզմանոցներում արգելում է թաղման արարողությունները, և որոշում է կայացվում Փանգալթըի հայկական գերեզմանոցը տեղափոխել համապատասխան մի վայր (9): 1931 թ. Ստամբուլի քաղաքապետարանը, դիմելով Կադաստրին, ասում է՝ Փանգալթըի հայկական գերեզմանոցի հողակտորը «Սուլթան Բայազետ Վելի» վաքֆին է պատկանել, և քանի որ լքյալ (10) կարգավիճակ ունի, պահանջում է «գերեզմանների մասին թիվ 1580 օրենքի 167 հոդվածի (11) համաձայն՝ բոլոր գերեզմանոցները իրեն հանձնել»:

Կադաստրն այս պահանջը ուղարկում է Անկարայի կադաստրի կենտրոնական վարչություն: Այս ընթացքում պաշտոնական փաստաթղթով Բեյօղլուի Երեք Խորան (Սուրբ Երրորդություն) եկեղեցու ղեկավար խորհրդից պահանջում են ներկայացնել գերեզմանոցի թափուն (սեփականության իրավունքը): Համայնքի աշխարհիկ խորհուրդը, պատրաստելով բոլոր անհրաժեշտ փաստաթղթերը, Անկարայի Կենտրոնական կադաստրի վարչությանը դիմելու համար երկու ներկայացուցիչ է ուղարկում (Գ. Թորգոմյան և Մ. Նարլըյան), ովքեր, Անկարայի Կենտրոնական կադաստրի վարչությանը դիմելով, փաստաթղթերով անհրաժեշտ պարզաբանումներ են կատարում` ասելով, որ Փանգալթըի հայկական գերեզմանոցը լքյալ չէ, ժամանակին լոկ առողջապահական պատճառներով են արգելել մահացացծներին այնտեղ թաղել, որից հետո բազմիցս ապացուցվել է, որ այն հայ համայնքի սեփականությունն է: Այդ իսկ պատճառով ԹԱՄԺ-ի հավանությանն արժանացած` գերեզմանների մասին օրենքի համաձայն՝ այն գերեզմանոցներից է, որը չպետք է բռնագրավվի (13): Սակայն, չնայած սրան,  Կադաստրի կենտրոնական վարչությունից դրական պատասխան են ուղարկել Ստամբուլի կադաստրին՝ բավարարելով քաղաքապետարանի պահանջը՝ պատվիրելով գերեզմանոցը գրանցել քաղաքապետարանի անունով:

Քաղաքապետարանը արգելակալանքի տակ է դրել ոչ միայն Փանգալթըի գերեզմանոցը, այլև գերեզմանոցին պատկանող կրպակների և ավտոտնակների եկամուտը: Պատրիարք Մեսրոբ Նարոյանն ու Գ. Թորգոմյանը Պոլսո Հայոց պատրիարքարանի անունից գերեզմանոցը լքյալ չլինելու և սեփականության իրավունքի հիմնավորմամբ քաղաքապետարանի նկատմամբ դատական հայց են ներկայացնում: Քաղաքապետարանի փաստաբանն առարկում է, որ դատական գործը քննի Ստամբուլի 4-րդ ատյանի դատարանը՝ պնդելով, որ դատարանն իրավասու չէ, որ գործը փոխանցեն Պետխորհրդին, սակայն պատրիարքարանի փաստաբանները դատարանի ատենակալներին ներկայացրած փաստաթղթերով հակառակ կողմի փաստարկները անհիմն են համարում: Դատարանի ատենակալները քվեարկությամբ որոշում են, որ դատարանը լիովին իրավասու է զբաղվել այս դատավարությամբ (14): Այսպիսվ՝ Ստամբուլի 4-րդ ատյանի դատարանում շարունակված դատավարության ժամանակ պատրիարքարանի փաստաբաններ Նարլըյանն ու Բեջաթի բեյը պահանջում են «նախնական զգուշավոր միջոցներ» ձեռնարկել՝ մինչ դատավարության ավարտը պաշտոնապես թույլ չտալ, որ գերեզմանոցն անցի քաղաքապետարանին: Դատարանն ընդունում է այս պահանջը, սակայն փոխարենը պայման է դնում դատական գործընթացի պատճառով հողատարածքը ուշ ձեռք բերելու արդյունքում առաջացած արժեզրկումից ծագած քաղաքապետարանի վնասները հատուցելու համար վճարել 20 000 լիրա երաշխավճար (15):

Հետագայում քաղաքապետարանի փաստաբանները պնդում են, որ Թուրքիայում հայ համայնք և հայոց պատրիարքարան չի եղել, նախարարների խորհրդի 1915 թ. հուլիսի 19-ի թիվ 729 որոշմամբ հայոց պատրիարքն աքսորվել է Երուսաղեմ, պատրիարքարանը ևս տեղափոխվել է այնտեղ, այսօր Ստամբուլում նման հաստատություն գոյություն չունի, հետևաբար պատրիարք Նարոյանը դատական գործընթաց բացելու իրավունք չունի (16):

Պատրիարքարանի փաստաբանները դատարանին ներկայացնում են հայ համայնքի գոյությունն ապացուցող ամբողջական ապացույցներ, որոնցից պատրիարքի  և պատրիարքարանի ղեկավարության վերահաստատումը մատնանշող 1915 թ. հոկտեմբերի 18-ի թիվ 1334 որոշումը քաղաքապետարանի փաստաբանների առարկությանը հստակ պատասխան է տալիս (17): Դատարանը հակառակ կողմի առարկություններն անհիմն է համարում՝ ընդհունելով, որ պատրիարքարանը հայց ներկայացնելու իրավունք ունի: 

Այսպիսով՝ Ստամբուլի 4-րդ ատյանի դատարանի որոշմամբ իրավաբանորեն երկու կարևոր կետ է առանձնացվում.

1. Թուրքիայում գոյություն ունի հայ համայնք, որը ունի իրավաբանական անձին բնորոշ բոլոր իրավունքները (անշարժ գույքի առք ու վաճառք, կառավարում և վերահսկում):
2. Գերեզմանոցի հայց ներկայացրած պատրիարք Մերսոբ Նարոյանը այս համայնքի իրավական առաջնորդն է:

Արդյունքում Ստամբուլի 4-րդ ատյանի դատարանը որոշում է, որ Պոլսո հայոց պատրիարքը հայ համայքի ողջ անշարժ գույքի կառավարիչն է:

Բոլորը ցանկանում էին ձեռք բերել այս ցանկալի պատառը՝ Փանգալթըի հայոց գերեզմանատունը (19), որն ուներ 56 000 քառ. մ հողատարածք, որի վրա տեղակայված էր 5000 քառ. մ շինություն: Ստամբուլի քաղաքապետարանից բացի` «Այազ փաշա» վաքըֆի ղեկավարությունը ևս պնդում է, թե այս հողակտորը պատկանում է «Այազ փաշա» վաքըֆին (20):

Մինչ դատավարությունը շարունակվում էր, քաղաքապետարանը պնդում է, թե գերեզմանատունը պատկանում է «սուլթան Բայազետ Վելի վաքֆին». պատրիարքարանի և քաղաքապետարանի միջև այս վեճը լուծելու, սեփականության իրավունքը հստակեցնելու համար անհրաժեշտ էր, նախկին դիվանները տակն ու վրա անելով, նոր փաստաթղթեր ներկայացնել: Միաժամանակ որոշվում է այս հարցը հանձնել մասնագետներին. ստեղծվում է «մասնագետ հետազոտողների» խումբ, որի կազմի մեջ մտնում էին գերեզմանատների, կադաստրի տնօրեններ, պատմաբաններ, թանգարանի տնօրեն և թափուի մասնագետ (21): Այս պատվիրակությունը տեղում ուսումնասիրություններ է կատարել և պատրաստած զեկույցը հանձնել դատարանին: Համաձայն այդ զեկույցի՝ գերեզմանատունը «սուլթան Բայազետ» վաքֆի սահմաններում է:

Թուրք մասնագետների և պատմաբանների պատրաստած զեկույցի համաձայն՝ Ստամբուլի 4-րդ ատյանի դատարանը, համաձայն գերեզմանոցի մասին օրենքի, Փանգալթըի հայկական գերեզմանոցը ճանաչել է լքյալ և որոշել հանձնել քաղաքապետարանին (22):   

Պատրիարքարանի փաստաբանները վճիռը բողոքարկել են վերաքննիչ դատարանում: Վերաքննիչ դատարան, առանց հարցը մանրամասն ուսումնասիրելու, 1933 թ. մարտի 4-ին հրապարակել է որոշումը. «Քանի որ այս հողատարածքը չի պատկանում եկեղեցուն, պատրիարքը չի կարող հայցվոր լինել: Համաձայն իրավաբանական անձանց մասին օրենքի՝ համայնքի առաջնորդները կրոնական կամ էլ բարեգործական կազմակերպություններին պատկանող, սակայն անշարժ գույք չհանդիսանող հողատարածքի նկատմամբ որևէ իրավունք չունեն» (23):    

Պատրիարքարանը, կրկին դիմելով Վճռաբեկ դատարան, պահանջել է օրենքը վերանայել, սակայն Վճռաբեկ դատարանը պնդել է իր կայացրած որոշումը և ոչինչ էլ չի փոխել (24):

1933 թ. դեկտեմբերի 3-ի գիշերն առաջացած հրդեհի արդյունքում Սուլթանահմեդում գտնվող արդարադատության շենքը (հետագայում` պալատը), բոլոր փաստաթղթերով հանդերձ, վառվել, մոխիր է դարձել: Թեև Ստամբուլի հրշեջները հավաքվել էին, սակայն փոթորկի պատճառով կրակն արագ տարածվել է, ոչինչ փրկել հնարավոր չի եղել (25): Չնայած որ Փանգալթըի հայկական գերեզմանատան դատավարության վերաբերյալ փաստաթղթերի և թղթերի մեկական օրինակը Կադաստրում և քաղաքապետարանում է եղել, սակայն դատավարությունը հետաձգել են` մինչև որ դատարանները կրկին կգործեն:      

1931 թ. մարտի 1-ին սկսված Փանգալթըի գերեզմանոցի դատավարությունը ավարտվել է 1934 թ. նոյեմբերի 26-ին: Դատարանը պարտադրել է պատրիարքարանին` վճարել դատարանի ծախսերն ու քաղաքապետարանի փաստաբանների 150 լիրան (26): Բացի այդ` վերացվում են նաև «նախնական զգուշավոր միջոցները»:

Ըստ էության Բեյօղլուի ղեկավար խորհրդի նախագահ պորֆեսոր Ջելալը, տեսնելով, որ այս որոշումից հետո կայացրած որոշումը որևէ առնչություն չունի բուն դատավարության հետ, այսինքն՝ կայացված որոշումն առնչություն չունի սեփականության իրավունքի կամ էլ լքյալ լինելու հետ, Առաջին ատյանի դատարանում կրկին դատական հայց է ներկայացնում՝ պահանջելով «նախնական զգուշավոր միջոցներ» ձեռնարկել: Այսպիսով՝ նույն դատավարության երկրորդ փուլն է սկսում: 10000 լիրա երաշխավճարի դիմաց «նախնական զգուշավոր միջոցը» ընդունվում է գերեզմանատան միայն մի մասի նկատմամբ` այն հատվածի վրա, որտեղ շինություններ կային: (27): Գերեզմանոցի այն հատվածը, որի վրա շինություններ կային, մինչ դատավարության ավարտը մնալու էին համայնքի իրավասության տակ, իսկ քաղաքապետարանը, չսպասելով դատավարության ավարտին, հանում է գերեզմանոցի հողակտորի թափուները և պատրաստում այն բաժանելու քարտեզը՝ սահմանելով ամեն մի քառ. մ արժեքը: Այսպիսով՝ դիմացի հատվածի համար սահմանում է 90 լիրա, իսկ հետևի մասի համար՝ 70 լիրա և ծրագրում սկսել վաճառքը, երբ որ բաժանման գործերն ավարտվեն (28): Այս ընթացքում գերեզմանոցի հողակտորի գինը հաստատելու համար հայց է ներկայացնում դատարան: Դատարանը հանձնախումբ է ստեղծում և հողակտորի 3 տարի առաջվա և հիմիկվա գների միջև առկա տարբերությունը հաստատելու համար 1935 թ. հունվարի 27-ին սկսում է գինը հաստատելու աշխատանքները: Քաղաքապետարանը պնդելով, թե գերեզմանոցի հողատարածքը 3 տարվա ընթացքում արժեզրկվել է, պահանջում է փոխհատուցում ու նաև 3 տարվա ընթացքում վարձակալության տրված հողի գինը (29):

Միևնույն ժամանակ քաղաքապետարանը Փանգալթըի հայկական գերեզմանոցի դատարկ հողակտորի համար քաղաքապետարանի անունից թափու ստանալու համար դիմում է Բեյօղլուի կադաստրին: Վերջին օրերին Բեյօղլուի ղեկավար խորհուրդը կադաստրին խնդրագիր է ուղարկում՝ խնդրելով մինչ դատավարության ավարտը նման փաստաթուղթ չտալ (30):

Այս ընթացքում Գերեզմանոցների տնօրինությունը գերեզմանոցի հողատարածքը և կառուցապատված հատվածները հաստատելու համար քաղաքապետարանի միջոցով Բեյօղլուի ղեկավար խորհրդից պահանջում է Սուրբ Լուսավորիչ (Սուչբ Գրիգոր Լուսավորչին նվիրված Խոր Վիրապ եկեղեցին) եկեղեցու և գերեզմանոցի հողակտորի վրա մյուս շինությունների (ավտոտնակներ և կրպակներ) կառուցման թույլտվությունը (31): Ղեկավար խորհուրդը, եկեղեցուց բացի, մնացած բոլոր շինությունների կառուցման թույլտվությունը նոտարով հաստատված ներկայացնում է: 1865 թ. հուլիսի 28-ին, երբ առողջապահական նկրտումներով արգելվում է Փանգալթըի սուրբ Հակոբ գերեզմանոցում թաղում կատարելը, դիակները կրոնական ծիսակարգից հետո Շիշլիի գերեզմանոց տեղափոխելու համար գերեզմանոցի հարավային հատվածում կառուցվում է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, որի ֆերմանը տվել է 1865 թ. սուլթան Աբդուլ Ազիզը: Այն պահվել է Բեյօղլուի Սուրբ Երրորդություն եկեղեցու ղեկավար խորհրդի սենյակում, 1871 թ. Բեյօղլուում առաջացած հրդեի պատճառով այրվել է (32): Կադաստրի կենտրոնական վարչությունը որոշում է գերեզմանոցի հողակտորի թափուն հանձնել քաղաքապետարանին: Սուն թափուում գրված է, որ 51 968 քառ. մ գերեզմանոցի հողատարածքը պատկանում է քաղաքապետարանին (33): Սահմանները հաստատվում են քաղաքապետարանի պատրաստած նոր քարտեզով, համաձայն որի՝  սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցուն պատկանող ճանապարհը, այգին և տրամվայի ճանապարհի վրայի մուտքի դուռը ներառվում են գերեզմանոցի հողակտորի տարածքի մեջ՝ եկեղեցուն թողնելով միայն շատ նեղ անցում: Քաղաքապետարանը, «հոգևոր տիրոջ դամբարան» տանող ցանկապատը գամելով, խոչընդոտում է այնտեղ մուտքը (36):   

Իսկ դատարանի մասնագետների հանձնաժողովը մանրամասն ուսումնասիրությունների արդյունքը ներկայացնում է զեկույցի տեսքով, ըստ որի՝ Փանգալթըի գերեզմանոցի հողակտորի արժեքը 3 տարվա ընթացքում 1 քառ. մ համար 10 լիրայից իջել է 7,5 լիրայի: Արժեզրկումն ընդհանուր առմամբ կազմել է 124 000 լիրա (37): Կարճ ժամանակ անց գերեզմանոցի դռան վրայի «Հայոց գերեզմանատուն» գրությունն ու խաչը հանում են (38):   

Քաղաքապետարանը վնաս պատճառելու հիմնավորմամբ հայոց պատրիարքարանի և երաշխավորների դեմ դատական հայց է նրկայացնում՝ պահանջելով վաճառքը ուշացնելու հետևանքով կրած վնաս` 180 000 լիրայի հատուցում (39):

Մի քանի ամիս անց Փանգալթըի գերեզմանոցի վաքֆի ղեկավար խորհրդի և քաղաքապետարանի միջև խնդիր է ծագում, որովհետև յուրաքանչյուր կողմն պնդում է, թե ըստ էության այդ հողատարածքը պատկանում է իրեն (40):

Քաղաքապետարանի և համայնքի միջև երկար տարիներ շարունակվող խնդիրը Ներքին գործերի նախարարության հրամանով խաղաղ և վարչական ձևով՝ Ստամբուլի նահանգապետ Մուհիդդին բեյի և Բեյօղլուի ղեկավար խորհրդի իրավասու դսոկտոր Ա. Սուրենյանի միջև ստորագրված համաձայնագրով լուծվում է: Գերեզմանոցի սեփականության և վնասը հատուցելու դատավարություններին վերջակետ է դրվում, շինությունները՝ մոտ 6000 քառ. մ, թողնում են համայնքին, իսկ մնացած հողակտորը՝ 8 50 000 քառ. մ, տալիս են քաղաքապետարանին: Հողատարածքի և եկեղեցու միջև եղած 1287,5 քառ. մ հողատարածքը բաժանում են որոշ անձանց միջև: Իսկ համայնքից խաղաղասիրական նպատակներով դատարանի ծախսերի դիմաց պահանջում են 3200 լիրա (41):    

Ստամբուլի քաղաքապետարանը 1938 թ. սկզբին որոշում է Փանգալթըի գերեզմանոցը վերածել դատարկ հողատարածքի, կառուցել բնակարաններ և զբոսայգի՝ շահագրգիռ անձաննց կոչ անելով 15 օրվա ընթացքում այնտեղից հանել իրենց գերեզմանները (42): Պատրիարք Մեսրոպ Նարոյանը Բեյօղլուի ղեկավար խորհրդին գրություն է ուղարկում, որպեսզի վերջինս հանգուցյալ Հակոբ Ջուղայեցի կաթողիկոսի (մահացել է 1860 թ. օգոստոսի 2-ին) գերեզմանը Փանգալթըի գերեզմանոցից Սուրբ Երրորդություն եկեղեցու այգի տեղափոխելու համար դիմի պաշտոնական մարմիններին (43):

Կենտրոնական, ընդարձակ, դեպի ծովը նայող (այդ ժամանակ բաց էր դեպի ծովը) դիրքով մշտապես ախորժագրգիռ Փանգալթըի Սուրբ Հակոբ գերեզմանոցի գոյությունը և սեփականության իրավունքը բազմաթիվ պաշտոնական փաստաթղթերով հաստատվել էր՝ կասկածի տեղ չթողնելով (թափուներ, շինարարության թույլտվության մասին փաստաթղթեր, գրանցումներ, համաձայն որի՝ ոչ թե վաքըֆ, այլ անշարժ գույք է եղել), 8 տարվա երկար ու ձիգ պայքարով լի դատական գործընթացներից հետո՝ 1939 թ., պետության կողմից օտարվեց, իսկ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչին նվիրված Խոր Վիրապ եկեղեցին քանդվեց:

Քաղաքապետարանը «Լքյալ գույքերի» հետ նույն ճակատագիրը կիսած գերեզմանոցի (որի գոյության մասին այսօր շատ քչերը գիտեն) գերեզմանաքարերը, որոնք դեպքերի լուռ վկաներն էին, օգտագործել է որպես այգու աստիճաններ, օգտագործել է նաև Էմինոնուի  հրապարակի վերանորոգման ժամանակ (44):

 

 

 

1. Հակոբ Սիրունի, Կ.Պոլիսն ու հայերը, հատ. I, Բեյրութ, 1965, էջ 199, 235:
2. 1862 թ. արքունի ճարտարապետ  Կարապետ Պալյանի (1800-1866) կառուցած զորանոցը 1993 թ. փետրվարի 10-ին վերածվել է ռազմական թանգարանի:
3. Ինչպես հայտնում է 1939 թ. հունիսի 7-ին Գ. Սոլախյանի լույս ընծայած «Նոր լուր» թերթում հրապարակված հոդվածում, անգալթըի գերեզմանոցի հողակտորը սուլթան Սուլեյմանը (1494-1566) իր մատուցած ծառայությունների դիմաց նվիրելով գլխավոր խոհարար վանեցի Մանուկ Քարասեֆերյանին հատկացրել է որպես հայ համայնքի մահացածներին թաղելու համար: Տե՛ս նաև Աբդուլլահ Մուրադօղլու, «Յենի շաֆաք», 05.02.2007, Գևորգ Ձամուքչյան, ժամանակներ, վայրեր, մարդիկ, Կ.Պոլիս, 2003, էջ 264:  
4. Փարս Թուղլաջ, Կ.Պոլիսի հայկական եկեղեցիները, Կ.Պոլիս, 1991, էջ 217:
5. Հ. Հակոբ վարդապետ Քոյան, Կ.Պոլիսի կաթոլիկ հայերի գերեզմանոցը, Վիենա, 1931, էջ 8-12:
6. Նշվ. աշխ., էջ 318:
7. Թորոս Ազատյան, Քարագյոզյան որբանոցի պատմությունը (1913-1948), Կ.Պոլիս, 1949, էջ 16:
8. «Ազդարար», Կ.Պոլիս, 05.05.1931:
9. «Հառաչ», Փարիզ, 21.05.1926:
10. Լքյալ, անտեր մնացած:
11. Համաձայն թիվ 1580 գերեզմանոցների մասին օրենքի167 հոդվածի՝ «Տիրազուրկ և կտակված հասարակական գերեզմանոցները ընդհանուր իրավունքով ու պատասխանատվությամբ հանձնվել են քաղաքապետարանին»:
12. «Արևելք» օրաթերթ, Կ.Պոլիս, 01.12.1931:
13. «Կոչնակ» շաբաթաթերթ, Նյու Յորք, 24.01.1931:
14. «Ազդարար» օրաթերթ, 22.03.1931:
15. «Ազդարար» օրաթերթ, 26.02.1931:
16. «Ազդարար» օրաթերթ, 23.03.1931:
17. «Ազդարար» օրաթերթ, 17.04.1931:
18. «Ազդարար» օրաթերթ, 26.04.1931:
19. «Նոր լուր» շաբաթաթերթ, 14.02.1935:
20. «Արաքս» ամսագիր, Եգիպտոս, 17.10.1931:
21. «Արևելք» օրաթերթ, 16.02.1932:
22. Ազդարար» օրաթերթ, 06.03.1933:   
23. «Ազդարար» օրաթերթ, 23.10.1934:
24. «Հառաչ» օրաթերթ, Փարիզ, 13.09.1933:
25. «Հառաչ» օրաթերթ, Փարիզ, 05.12.1933:
26. «Ազդարար» օրաթերթ, 27.11.1934:
27. «Արևելք» օրաթերթ, 06.12.1934:
28. «Հառաչ» օրաթերթ, Փարիզ, 04.01.1935 (թերթը լուրը վերցրել է թուրքերենով լույս տեսնող «Զաման» թերթի 30.12.1934 համարից):
29. «Արևելք» օրաթերթ, 28.01.1935:
30. «Արևելք» օրաթերթ, 07.02.1935:
31. «Նոր Լուր» օրաթերթ, 26.02.1935:
32. Մարտիրոս Հանեսյան, Բեյօղլուի Երեք խորան եկեղեցու 125-ամյա պատմությունը, Կ. Պոլիս, 1932, թիվ 292:
33. «Հառաչ» օրաթերթ, Փարիզ, 19.04.1935:
34.  «Նոր Լուր» օրաթերթ, 17.04.1935:
35. Հոգևոր տիրոջ դամբարանը կազմում էր հանգուցյալ Հակոբ 4-րդ կաթողիկոսի մարմինը՝ երկաթե վանդակներով շրափակված մարմարե գերեզմանը, որն ինչպես բազմաթիվ հայերի, այնպես էլ թուրքերի համար սրբատեղի էր:
36. «Նոր լուր» օրաթերթ, 01.05.1935:
37. «Նոր լուր» օրաթերթ, 14.05.1935:
38. «Նոր լուր» օրաթերթ, 23.05.1935:
39. «Նոր լուր» օրաթերթ, 02.07.1935:
40. «Նոր լուր» օրաթերթ, 06.10.1935:
41. «Արևելք» օրաթերթ, 09.02.1938:
42. Այդ օրերին տեղափոխված գերեզմանը դեռևս Բեյօղլուի Սուրբ Երրորդություն եկեղեցու այգում պահպանվում է:
43. Գևորգ Փամուկչյան, Ժամանակներ, վայրեր, մարդիկ, Ստամբուլ, 2003, էջ 266: 

http://www.aykiridogrular.com/haber-474-El-Konulan-Surp-Agop-Mezarliginin-Yerinde-Bugun-Divan-ve-Hyatt-Regency.html

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net