«100-ամեակի նախօրեակին հնարաւոր է` Անգարայի կողմից հրապարակուեն Հայոց Ցեղասպանութիւնը ժխտող «նոր» արխիւային փաստաթղթեր»

Հարցազրոյց «Երիտասարդ թրքագէտներու ակումբ»ի նախագահ Լիա Էվոյեանի հետ

Հարց.- Աւելի քան 10 տարուան իշխանութեան ընթացքին, Էրտողան եւ իր կուսակցութիւնը նոր էջ մը բացին Թուրքիոյ հանրապետութեան պատմութեան մէջ: Ի՞նչ են ձեր կարծիքով այդ իրագործումները:

Պատ.- Արդարութիւն եւ Զարգացում կուսակցութեան (ԱԶԿ) արդէն աւելի քան 10 տարուան իշխանութեան ընթացքում, Թուրքիայում տեղի ունեցան ներքին եւ արտաքին քաղաքական մի շարք փոփոխութիւններ: Եւրոպական Միութիւն մուտք գործելու տեսլականի քողի ներքոյ, ԱԶԿ-ն սկսեց ներքին քաղաքական վերաձեւաւորումների մի ամբողջ գործընթաց: Բաւականին մեծ փոփոխութիւններ կրեց դատական համակարգը, թուլացուեց Թուրքիայում աւանդապէս քաղաքական ուժ ներկայացնող բանակի դիրքը, 2010թ. տեղի ունեցաւ սահմանադրական հանրաքուէ, որը նախատեսում է փոփոխել սահմանադրութեան 24 առանցքային յօդուածներ, ստեղծուեց օմպուտսմէնի կառոյցը, տնտեսութեան զարգացման որոշակի աճ գրանցուեց, միջինը‘ 7-10 տոկոս, սակայն գործազրկութեան մակարդակը շարունակում է մնալ բաւականին բարձր, մօտ 10 տոկոս: Օրակարգում դրուեց քրտական խնդրի կարգաւորման հարցը եւ արդիւնքում, ամիսներ առաջ իշխանութիւնը եւ Քրտական Աշխատաւորական կուսակցութիւնը (ՔԱԿ) հրադադարի համաձայնութեան եկան:

Արտաքին քաղաքականութեան մէջ մարտավարութեան փոփոխութիւններ նկատուեցին: Սկսուեց պաշտօնապէս արծարծուել նէօ-օսմանեան քաղաքականութիւնը, փորձ արուեց դառնալ տարածաշրջանային գերտէրութիւն‘ միջին արեւելեան արաբական պետութիւնների վստահութիւնը շահելու միջոցով: Օգտագործելով չափաւոր իսլամիստների գործօնը‘ Թուրքիան փորձեց իսլամական համերաշխութեան միջոցով իրագործել իր աշխարհաքաղաքական հաւակնութիւնները: »Զերօ խնդիր հարեւանների հետ« բանաձեւը որդեգրելով‘ Թուրքիան փորձեց հարթել յարաբերութիւնները իր բոլոր հարեւանների‘ այդ թւում նաեւ Հայաստանի հետ: Այնուհանդերձ, »ֆուտպոլային« դիւանագիտութիւնը, ցիւրիխեան արձանագրութիւնները եւ առ հասարակ ողջ »Զերօ խնդիր հարեւանների հետ« նախագիծը ձախողուեցին: Դրա վառ օրինակն է այսօրուայ Սուրիան, որի հետ Թուրքիան ակնյայտօրէն չկարողացաւ ունենալ »զերօ խնդիրներ«: Այս տասը տարիների ընթացքում ընդհանուր առմամբ Թուրքիայի արտաքին քաղաքականութիւնը լի էր վայրընթացներով. Իսրայէլի հետ յարաբերութիւնների սառեցումը, ապա վերականգնումը, 2008-2009 Ատրպէյճանի հետ ունեցած դիւանագիտական խնդիրները, Հայաստանի եւ Սուրիայի օրինակները դրա ապացոյցն են: Միւս կողմից, բաւականին կայունօրէն զարգանում են Թուրքիայի յարաբերութիւնները ԱՄՆ-ի եւ Ռուսաստանի հետ:

Հարց.- Էրտողանի դէմ ծաւալած ցոյցերը արդեօ՞ք բանակ-իսլամականներ հաշուեյարդարի նոր հանգրուան մըն է:

Պատ.- Բարդ է դեռեւս յստակ գնահատական տալը, քանզի Թուրքիայում իրադարձութիւնները դեռեւս ընթացքի մէջ են: Կան տարբեր կարծիքներ ցոյցերի բռնկման պատճառների եւ դրանց թիկունքում կանգնած ուժերի վերաբերեալ: Բանակը դեռեւս ձեռնպահ է մնացել յայտարարութիւններ ու գործողութիւններ անելուց, սակայն աւանդաբար բանակի կողքին կանգնած քեմալիստական Ժողովրդահանրապետական կուսակցութիւնը (ԺՀԿ), որն այսօր Թուրքիայում իշխող կուսակցութեան հիմնական ընդդիմութիւնն է, մի քանի անգամ ցոյց է տուել իր աջակցութիւնը ցուցարարներին: Օրեր առաջ Երեւանում էր Պուրսայի ԺՀԿ-ի երիտասարդական թեւի ղեկավարը, ում հետ ունեցած իմ զրոյցի ընթացքում ակնյայտ էր ԺՀԿ-ի շահագրգռուածութիւնը տեղի ունեցող իրադարձութիւններում: Առհասարակ, հիմնականում Թուրքիայում ցոյցերը տեղի են ունենում Աթաթուրքի մոտելով աշխարհիկ Թուրքիա վերստեղծելու եւ իսլամիստներին իշխանութիւնից հեռացնելու լոզունգների ներքոյ: Այդ է պատճառը, որ տպաւորութիւն է ստեղծւում, թէ ցոյցերի հիմքը բանակ-իսլամականներ հակազդեցութիւնն է: Սակայն ցուցարարների շարքերը բաւականին բազմատարր են: Թուրքիայի հասարակական-քաղաքական գրեթէ բոլոր ընդդիմադիր ուժերը, բացի քրտական կազմակերպութիւններից, համախմբուել են »բռնապետ« Էրտողանի դէմ եւ այդ համատեքստում յաճախ հնչում են կոչեր ժողովրդավարութեան հաստատման անհրաժեշտութեան մասին: Այս ամէնում յստակ է մի բան. շարժումը չունի դեռեւս յստակ առաջնորդ: Բարդ է կանխորոշելը թէ այն ինչ ընթացք կարող է ստանալ, յատկապէս հաշուի առնելով յառաջիկայում սպասուող ընտրութիւնները: Ի դէպ, ընտրութիւնների համատեքստում պէտք է նկատել նաեւ ծաւալուած ներկուսակցական սուր պայքարը Կիւլ-Տաւութօղլու խմբաւորումների միջեւ։

Այնչափ կարեւոր է նաեւ հաշուի առնել արտաքին գործօնների ազդեցութիւնը տարածաշրջանային զարգացումների ծիրին մէջ: Չի բացառւում, որ Թուրքիայի ներքաղաքական դրութեան լարուածութեան պատճառները առնչւում են յատկապէս Սուրիայի հետ: Յատկանշական է, որ Սուրիայի ընդդիմութեանը աջակցող տարածաշրջանային երկու առանցքային պետութիւններից մէկում‘ Քաթարում, օրերս տեղի ունեցաւ իշխանափոխութիւն, որը վերլուծական շրջանակները բացատրում են ԱՄՆ-ի գործադրած ճնշումներով: Երկրորդ պետութիւնում‘ Թուրքիայում, սկսուեց բողոքի ցոյցերի մի ամբողջ ալիք եւ դա տեղի ունեցաւ գարնանը : Փաստօրէն Թուրքիայում տեղի ունեցող իրադարձութիւնները կարելի է դիտարկել աւելի խոր‘ աշխարհաքաղաքական վերաձեւաւորումների գործընթացի համատեքստում: Այլ հարց է, որ Թուրքիայի ներքին դերակատարները, օրինակ քեմալիստները կամ վերոյիշեալ Կիւլ-Տաւութօղլու խմբաւորումները կարող են օգտուել ընձեռնուած հնարաւորութիւնից եւ փորձել փոխել ուժերի յարաբերակցութիւնն իրենց օգտին:

Հարց.- Հետաքրքրական է, որ ցոյցերու նախօրեակին, Էրտողան քաղաքական վարկանիշ շահեցաւ, երբ զինադադարի համաձայնութիւն գոյացուց Քրտական Աշխատաւորական Կուսակցութեան հետ: Ի՞նչ են այս համաձայնութեան ետին կանգնող պատճառները եւ որքա՞ն կրնայ գոյատեւել այս հրադադարը:

Պատ.- ԱԶԿ-ն իշխանութեան առաջին տարիներից ի վեր նէօ-օսմանեան քաղաքականութեան համատեքստում փորձել է տարբեր մեթոտներ կիրառել Քրտական Հարցի »կարգաւորման« ուղղութեամբ, սակայն թէ որն էր պատճառը յատկապէս հիմա նման զինադադարի համաձայնութեան համար‘ միանշանակ չէ: Բարդ է մեկնաբանելը, թէ ինչո՞ւ եւ ինչի՞ դիմաց է Օջալանը այդքան տարիներ անց որոշել համագործակցել Թուրքիայի իշխանութեան հետ: Այս հարցերի պատասխանները ցաւօք մենք ունենալ չենք կարող, յամենայն դէպս, հիմա: Անհրաժեշտ է հետեւել իրադարձութիւնների անընդհատ փոփոխուող ընթացքին: Ինչ վերաբերում է հրադադարի պահպանման ժամկէտներին, ապա կարծում եմ, որ դա երկար տեւել չի կարող: Աւելին‘ հրադադարն արդէն իսկ բաւականին խնդրայարոյց է: Ընդամէնը օրեր առաջ, երբ »Իմաստունների յանձնաժողովի« անդամները զեկուցեցին Էրտողանին, թէ կարգաւորման գործընթացի առաջին փուլն աւարտուած է եւ ՔԱԿ-ի զինեալներն արդէն լքել են Թուրքիան, Էրտողանը յայտարարեց, որ դա այդպէս չէ, եւ թէ միայն 15 տոկոսն են իրականում լքել երկիրը, իսկ մնացած 85 տոկոսը շարունակում են ոչ միայն մնալ Թուրքիայում, այլեւ շարունակել իրենց ահաբեկչական գործունէութիւնը: Քիւրտ ժողովուրդն իր հերթին սպասում է իշխանութեան կողմից յստակ քայլերի իրագործման եւ օրեցօր աւելի մեծ թերահաւատութեամբ է լցւում իշխանութեան հանդէպ: Մի քանի օր առաջ »Իմաստունների յանձնաժողովի» »Արեւելեան Անատոլիայի« խումբը 6 գլխից բաղկացած զեկո՚յց էր ներկայացրել Էրտողանին քիւրտ ժողովրդի պահանջների մասին: Այն ներառում էր տարբեր ոլորտներ‘ քաղաքականից մինչեւ սոցիալ-հոգեբանական: Թէ ինչ գործնական նշանակութիւն կ՚ունենայ այդ փաստաթուղթը եւ ինչպէս կ՚արձագանգի դրան իշխանութիւնը‘ պարզ կը դառնայ յառաջիկայում:

Բացի այդ, Թուրքիայում եւ տարածաշրջանում մշտապէս առկայ անկայունութեան եւ լարուածութեան պայմաններում երկարատեւ հրադադարի մասին յուսալը, կարծում եմ, գրեթէ անհնար է, յատկապէս հաշուի առնելով քիւրտերին բաւականաչափ աջակցող արտաքին ուժերի փաստը:

Հարց.- Էրտողանի եւ իր կուսակցութեան յարաբերութիւնները միշտ մօտ եղած են Կիւլէնի եւ Կիւլէնական շարժման հետ: Ո՞ւր հասած են այդ յարաբերութիւնները այսօր:

Պատ.- ԱԶԿ-ն, որը ստեղծուել է նախկին »Բարօրութիւն« կուսակցութեան հիմքի վրայ, մշտապէս ունեցել է չափազանց սերտ առնչութիւն Կիւլէնական շարժման հետ: Էրպաքանը, Էրտողանը, Կիւլը եւ կուսակցութեան հիմնադիրներից աւելի քան 80-ը, եւ ներկայիս Թուրքիոյ խորհրդարանի ԱԶԿ պատգամաւորներից աւելի քան 100-ը պատկանում են սուֆիական Նաքշիբենդի օթեակին: Այսօր գրեթէ ոչինչ չի փոխուել ԱԶԿ-Կիւլէնական շարժում փոխ-յարաբերութիւններում: Նաքշիբենդիականութիւնը խորն արմատներ ունի ԱԶԿ-ում:

Հարց.- Հայկական Ցեղասպանութեան 100-ամեակի սեմին, թրքական կողմը արդէն հակահայ քարոզչութիւն ծաւալած է յատկապէս արեւմտեան կիսագունդին մէջ: Ձեր կարծիքով, ի՞նչ ձեւի քարոզչութեան պիտի դիմէ թրքական կողմը:

Պատ.- Թրքական կողմը լրջօրէն պատրաստւում է Հայոց Ցեղասպանութեան 100-ամեակին, սակայն բնականաբար այդ պատրաստութիւները ընթանում են գաղտնի: Հաշուի առնելով թրքական պետութեան քաղաքականութեան հիմնական մարտավարութիւնը, մենք կարող ենք ենթադրել նրա հետագայ քայլերը: Միանշանակ է, որ օգտագործուելու են բոլոր հնարաւոր միջոցները‘ չէզոքացնելու հայերի կողմից կազմակերպուած ցանկացած միջոցառում: Արդէն սովորական դարձած աւանդական մեթոտներին զուգահեռ (Հայոց Ցեղասպանութիւնը ժխտող նոր գրքերի հրատարակում, թուրք-հայկական ընդհանուր ցաւը եւ ողբերգութիւնը ներկայացնող ֆիլմերի նկարահանում) Թուրքիան կը դիմի նաեւ աւելի գործնական քայլերի: 100-ամեակի նախօրեակին, հնարաւոր է Անգարայի կողմից հրապարակուեն Հայոց Ցեղասպանութիւնը ժխտող »նոր« արխիւային փաստաթղթեր, հնարաւոր է Թուրքիան եւ Ատրպէյճանը աւելի աշխոյժ քաղաքականութիւն վարեն »Խոջալուի դէպքերը« որպէս ցեղասպանութիւն որակելու գործում‘ փորձելով Հայոց ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման գործընթացը ստուերել »Խոջալուի ցեղասպանութեամբ«: Միւս կողմից, հնարաւոր է Թուրքիան դիմի աւելի մեղմ միջոցների‘ փորձելով ցոյց տալ միջազգային հանրութեանը, թէ պատրաստ է երկխօսելու Հայաստանի հետ, իրականացնի տնտեսա-մշակութային մի քանի նախագիծ‘ ուղղուած հայ-թրքական յարաբերութիւնների կարգաւորմանը: Հայոց Ցեղասպանութեան 100-ամեակի շեմին գործնական քայլերի կը դիմի յատկապէս թրքական լոպպին, որը կը փորձի չէզոքացնել հայկական լոպպիի աշխատանքները: Այնուամենայնիւ, այս հարցում եւս անհրաժեշտ է գիտակցել ներկայ արագընթաց զարգացումների պայմաններում հանգամանքների փոփոխութեան հարցը, ուստի չի բացառւում նաեւ դէպքերի զարգացման  այլ տարբերակ:

ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑԸ ՎԱՐԵՑ ՎԱՀԱԳՆ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ

http://www.horizonweekly.ca/article/details/50