Օսման Քյոքեր. ցեղասպանությունն Անատոլիային (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) ի՞նչ վնասներ պատճառեց

Էքին Քարաջա – bianet.org

Հրատարակիչ Օսման Քյոքերը «Բիանեթի» հետ հարցազրույցի ժամանակ պատմել է նախքան ցեղասպանությունը Անատոլիայիում (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) հայերի ունեցած տնտեսական, սոցիալական և մշակութային դերի, ինչպես նաև ցեղասպանությունից հետո նրանց կորուստների մասին:

«Բիրզամանլար» հրատարակչության հիմնադիր  և խմբագիր Օսման Քյոքերի հետ «Ճանապարհորդություն դեպի պատմություն. հայերը 20-րդ դարի սկզբին՝ ըստ Օրլանդո Կարլո Կալումենոյի հավաքածուից վերցրած բացիկների և իրերի» ցուցահանդեսից հետո խոսեցինք մինչ ցեղասպանությունը Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) հայերի ունեցած սոիալտնտեսական և մշակութային դերի մասին:

Քյոքերը, ուշադրություն հրավիրելով 1910–ական թթ. սկզբներին հայերի առօրյա կյանքում ունեցած դերին, շեշտում է, որ Դիարբեքիրում, Սվազում և դեռ բազմաթիվ այլ բնակավայրերում 1910 թթ. սկզբներից մինչ 1970-ական թթ. սոցիալտնտեսական կյանքում հայերը լավ մակարդակի վրա են գտնվել: Այնուհետև մեջբերում է Էրզրումի պատգամավոր Խոջա Ռաիֆ էֆենդիի հուշերը. «Հայերի գնալուց հետո մեկ վարպետ անգամ չէր մնացել, որ աղբյուրների ծորակը նորոգեր»:

«Մուղլայից և Քըրքլարելիից բացի` ամենուրեք հայեր կային»:

Նախքան 1915 թ. ապրիլի 24-ը հայերն Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) բնակչության քանի՞ տոկոսն էին կազմում: Այսօր քանի՞ հայ է մնացել:

Նախքան պատերազմը օսմանյան պաշտոնական վերջին մարդահամարը եղել է 1914 թ.: Սա ամբողջական մարդահամար չէր, այլ 1906-1907 թթ. մարդահամարի թարմացումն էր, սակայն կարող ենք ասել, որ այս մարդահամարն արտացոլում է նախապատերազմյան դրությունը, կազայի բազայով տվյալները հրապարակելու տեսանկյունից շատ օգտակար է: Օսմանյան կայսրության օրոք բնակչությունը համապատասխանում էր միլլեթների համակարգին: Մայր՝ առաքելական եկեղեցու հետևորդ հայերի թիվը կայսրությունում կազմում էր 1 միլիոն 161 հազար 169 մարդ: Կաթոլիկ հայերի թիվը՝ 67 838, իսկ բողոքականների թիվը, որոնց մեծամասնությունը գիտենք, որ հայ է եղել՝ 65 844:

 Ընդհանուր թիվը հասնում է 1 միլիոն 300 հազարի: Թալեաթ փաշան ասել է՝ «մենք հայերի թիվը 10 տոկոսով պակաս ենք հաշվել»: Եթե սա էլ հաշվի առնենք, ապա թիվը կմոտենա մեկ ու կես միլիոնի: Այս թիվը բնակչության 10 տոկոսից էլ քիչ է:

Նախկին հայ պատրիարքներից Մաղաքիա Օրմանյանի հրապարակած եկեղեցական գրանցումների համաձայն՝ առաքելական հայերը եղել են 1 միլիոն 700 հազար, կաթոլիկ հայերը՝ 76 հազար, բողոքականները՝ 42 հազար:

Քանի որ 1965 թ. ի վեր մարդահամարներում արգելված էր հարցնել կամ հրապարակել բնակչության էթնիկ կամ կրոնական կազմի վերաբերյալ որևէ տեղեկություն, այսօր անհնար է ասել, թե պաշտոնական տվյալների համաձայն քանի հայ է մնացել: Տարբեր հետազոտողներ և հայկական շրջանակներ նշում են մոտ 60 000, մինչդեռ եթե անցյալի հարաբերակցությունը պահպանված լիներ, ապա այսօր մոտ 7 միլիոն հայ ապրելիս կլիներ: Եթե թվերը կլորացնենք, ապա հայերի թիվը 9 տոկոսից իջել է 0.0009-ի:

Ինչպե՞ս է կատարվել բնակչության տարածումը: Կարո՞ղ ենք ասել, որ այսօր Թուրքիա կոչվող տարածքներում ամբողջությամբ հայեր են բնակվել:

Այս ժողովուրդը ցրված է եղել Թուրքիայի գրեթե բոլոր կողմում: Միայն Մուղլայի շրջակայքում և Քըրքլարելիում շտա հայեր չկայն: Կարող ենք ասել, որ Թրակիայի մյուս քաղաքներում և գյուղաքաղաքներում, Էգեյան ծովի առափնյա և ներքին շրջաններում, Միջին Անատոլիայի գրեթե բոլոր քաղաքներում և գյուղաքաղաքներում հայեր են եղել: Սև ծովի ափին՝ Սամսունից մինչև Ռիզե ընկած քաղաքներում և գյուղաքաղաքներում, չի եղել այնպիսի մի ավան, որը հայկական եկեղեցի կամ դպրոց ունեցած չլինի:

Արևելքում եղել են ավաններ և քաղաքներ, որոնց բնակչությունը տեղ-տեղ բաղկացած է եղել ամբողջությամբ հայերից: Սիլիֆքեից (Սելեվկիա) մինչև Հաքքարի ձգվող հարավում և հարավ-արևելքում կարևոր հայկական համայնքներ են եղել: Արևմուտքում Հարավային Մարմարայի շրջանը՝ հատկապես Բուրսայից Իզմիթ ձգվող գիծը, շշմելու աստիճան հոծ հայերով էր բնակեցված: Հայերն այստեղ միայն գյուղաքաղաքներում և քաղաքներում չէին բնակվում, մոտ 50 հայկական  գյուղ կար:

«Որոշ կենտրոններ, 1970-ական թթ. հետ համեմատած, ավելի առաջատար էին»

Սոցիալ-մշակությաին և տնտեսական կյանքում ո՞րն էր հայերի դերը: Հայերի ցեղասպանվելը Անատոլիային (Արևմտյան Հայաստան–Ակունքի խմբ.) ի՞նչ կորուստ պատճառեց:

Բազմաթիվ վայրերում որոշակի սեկտորներ այս մարդկանց ձեռքում էր գտնվում: Օրինակ՝ Զմյուռնիայում, բացի գորգագործությունն ու կարպետագործությունը, հայերի ձեռքում էր գտնվում նաև ջուլհակությունը: Արևմտյան Անատոլիայի հայկական համայնքների մեծ մասը ծագումով Իրանից էր: Գաղթելիս իրենց հետ բերել էին նաև գորգագործության, կարպետագործության և ջուլհակության արհեստը: Զմյուռնիայի հայերը կապեր ունեին նաև արտասահմանի հետ: Օրինակ՝ Մանչեսթրի ջուլհակները ևս հայեր էին: Այստեղ կտոր էին գործում, այնտեղ կարում և վաճառում էին: Ահա նման բարդ հարաբերությունների մեջ էին: Երբ Օսմանյան կայսրությունը արտաքին աշխարհի համար բացվեց, արտահանման և ներկրման գործում ևս հայերը կարևոր մասնաբաժին ունեեցան:

Զմյուռնիայում կարևոր սեկտորներից էր թզի չրի և չամչի արտադրությունը, Էսքիշեհիրում՝ ծխամորճի արտադրությունը, Բուրսայում մետաքսագործությունը: Այս բոլոր ոլորտներում հայերն ազդեցիկ էին:

Բուրսայի և Յալովայի միջև մի գյուղ կար, որը կոչվում էր Չենգիլեր, այսօր գյուղը վերանվանվել է Սուգյորեն: Գյուղն ուներ մոտ 5 հազար բնակիչ: Բնակիչները գյուղատնտեսության (գլխավորապես ձիթապտղի մշակություն) հետ մեկտեղ զբաղվում էին նաև արհեստով՝ դարբնություն, կաշեգործություն, պղնձագործություն, անագագործություն, ոսկերչություն: Տարածված էր նաւ մետաքսագործությունը: Գյուղում կային բազմաթիվ դազգահներ, որտեղ հարյուրավոր մարդիկ զբաղվում էին ջուլհակությամբ:

Գյուղում հիմնված կոոպերատիվը Լոնդոնում ուներ իր մասնաճյուղը, որի միջոցով Մարսել, Լիոն, Միլան և Լոնդոն մետաքս էին արտահանում: Եվ սա ընդամենը մեկ գյուղ է: Հատկապեսի Իզնիկ լճի հյուսիսում այսպես ջուլհայությամբ զբաղվող 7-8 գյուղ կար: Այս գյուղերն այժմ Օրքանգազի կոչվող գյուղաքաղաքի կազմում են: Գյուղաքաղաքի նախկին անունը Փազարգեղ էր: դրանից առաջ էլ հիշատակվել է հայերի շուկա: Սա մի շրջան է, որտեղ հայերը գոյություն են ունեցել բյուզանդական շրջանից ի վեր:

Անգորական այծի բրդից պատրասվող մոհերի արտադրությունը ևս հայերի ձեռքում էր: Մոհերից ստանում էին սոֆ կոչվող կտորի տեսակը, որն Օսմանյան կայսրության արտահանած կարևոր ապրանքներից էր: Այս գործի կենտրոնը Անկարայի մերձակայքում գտնվող, 4 հազար բնակչություն ունեցող Իսթանոզ հայկական գյուղաքաղաքն էր:

Խարբերդի և Մեզրեյի, որն այսօր էլիազիգ ենք անվանում, բնակչության կեսը ևս հայ էր, սակայն առևտուրն ու արդյունաբերությունը գրեթե ամբողջությամբ հայերի ձեռքում էր:

Մարաշից հյուսիս ընկած լեռնային շրջանում 10 հազար բնակչությամբ Զեյթուն կոչված հայկական գյուղաքաղաք կար, որտեղ լեռների երկաթի հանքը հայերն էին շահագործում: Գյուղաքաղաքում կային արհեստանոցներ, որտեղ արտադրում էին ոչ միայն դանակ, պայտ, գյուղատնտեսական գործիքներ, այլև` զենք. հատկապես հայտնի էր Զեյթունի պողպատից պատրաստված փողը: Զեյթունից արտահանում էին չամիչ, ձիթապտուղ, մեղր, կաշի, բուրդ, խմիչք:

Էրզրումը, Վանը, Դիրաբեքիրը, Սվազը, Տրապիզոնը հոծ բնակեցված էին հայերով: Այս քաղաքները, 1950-ական, նույնիսկ 1970-ական թթ. Համեմատծ, տնտեսապես բավական զարգացած էին: Բարձր էր նաև կրթության մակարդակը: Բավական բարձր էր նաև աղջիկների կրթության մակարդակը: Հիմնել էին թատրոն, կինո և նմանատիպ այլ մշակութային օջախներ: Ունեին դասական երաժշտության նվագախումբ, այլ նվագախմբեր: Տպագրում էին հայերեն օրաթերթեր ու ամսագրեր:  19-րդ դարի վերջին Սվազի, Հուդավենդիգարի (Բուրսա) և Դիարբեքիրի վիլայեթների պաշատոնաթերթերը, բացի օսմաներենից, լույս էին տեսնում նաև հայերեն կամ էլ հայատառ թուրքերեն:

«Կոտորածների հետևում «տնտեսական» և «անվտանգության» գործոն կար»:

Հայերը տնտեսական, մշակութայինև սոցիալական կյանքում կարևոր դեր էին կատարում: Ու սրանից շահում էին ոչ միայն հայերը, այլև` Անատոլիան: Նման իրավիճակում մուսուլման թուրքերը, որևէ ազգ բնաջնջելիս, վնաս էին պատճառում նաև իրենց: Ինչու՞:

Օսմանյան կայսրության պատմության դասական ժամանակահատվածում ամենակարևոր սեկտորները՝ գյուղատնտեսություն, պետական կառավարում և զինվորական ծառայություն, մուսուլմանների ձեռքում էր: Եկամտաբերության և պատվաբերության տեսանկյունից շատ կարևոր սեկտորներ էին: Քանի որ շատ հստակ սահմաններ չկային, ինչպես առևտուրը, այնպես էլ արհեստը հայերի գլխավորությամբ ոչ մուսուլմանների ձեռքում էր: Կապիտալիզմի զարգացման հետ մեկտեղ կարևորվում էին նաև այս ոչ կարևոր սեկտորները: Աբդուլ Համիդի օրեք մուսուլման առևտրական դաս ստեղծելու նախաձեռնություն է սկսվում, սակայն մի շարք որոշումներ են կայացնում, որոնք կիրառության մեջ չին կարող դնել, կառույցը մնում էր նույնը. փոփոխություն չէր գրանցվում: Խնդրո առարկան սերնդեսերունդ փոխանցված գուրծի նրբություններին տիրապետելու կարողությունը, հմտությունն էր:

1915 թ. տեղի ունեցածի հետին պլանում ընկած էր նաև այս տնտեսական կառույցը հօգուտ թուրք մուսուլմանների փոխելու հարցը: Բնականաբար, կար նաև անվտանգության հարց: Բալկանյան պատերազմի ավարտին պետության ձեռքում մնացել էր միայն Անատոլիան, և պետության շարունակականությունը մեծապես կախված էր այնտեղ թուրք-մուսուլման տարրի գոյությունից: Կարծում եմ, որ ոչ մուսուլմաններին սպանելու և աքսորելու հիմքում ընկած են տնտեսական և անվտանգության հարցերը:

Եթե համեմատենք 1914 թ. և 1920 թ. հունվար ամիսները, ապա հայերի աքսորից հետո առօրյա կյանքում ի՞նչ փոխվեց:

1920-ական թթ. սկզբին արտադրությունն ամբողջությամբ հետամնաց վիճակում էր: Եթե նույնիսկ արտադրություն լիներ, ապա այն արտահանելու, արտաքին աշխարհի հետ կապեր հաստատող օղակ չկար:

Էրզրումի պատգամավոր Հոջա Ռաիֆ էֆենդին իր հուշերում  գրում է, որ քաղաքում աղբյուրի ծորակը վերանորոգող վարպետ անգամ չէր մնացել:

Օրինակ՝ Խարբերդն ամբողջությամբ ավերվել էր, մինչդեռ բնակչության կեսը կազմում էին մուսուլմանները: Հայերի կոտորածների և աքսորի հետ մեկտեղ քաղաքի տնտեսությունն անկում ապրեց, մուսուլմաններն էլ ստիպված եղան գաղթել: Իսթանոս գյուղաքաղաքում կյանքըհանգավ, 1950-ական թթ. քարտեզի երեսից ամբողջովին ջնջվեց: Հիշու՞մ եք, 3-4 տարի առաջ լուրերում նշում էին, թե «Էրգենեքոն կազմակերպուըթյան զինամթերքը գտել են Զիր հովտի հայկական գերեզմանոցում», ահա հենց այնտեղ է Իսթանոզը: Զեյթունի պես բազմաթիվ գյուղաքաղաքներ այս նույն պատճառով քարտեզի երեսից ջնջվել են:

Դիարբեքիրում մետաքսագործության վերացման հետ անկում է ապրել նաև քաղաքի տնտեսությունը:

Մուսուլմանները չկարողացա՞ն շարունակել աշխատել այս բնագավառներում:

Ըստ էության պետք է հետևյալ տեսանկյունից նայել. քաղաքաները, գյուղաքաղաքները միշտ տարբեր տարրերից են կազմված լինում, ասենք` մի գյուղաքաղաքում մուսուլմանները զբաղվում են գյուղատնտեսությամբ, հույներն էլ զբաղվում են առևտրով, հայերի ձեռքում էլ ավելի շատ կենտրոնացած է արդյունաբերությունը: Եթե որևէ տարրի չեզոքացնեք, եթե անգամ մնացած տարրերը շարունակեն ապրել, քանի որ չեն կարող կարճ ժամանակահատվածում փորձ ու  ունակություններ ձեռք բերել, ապա տնտեսությունը կաթվածահար է լինում:

Օրինակ՝ Էգեյան շրջանի գյուղերում մուսուլմանները թուզ էին մշակում, հայերը, հույները նրանցից գնում, չիր էին պատրաստում և արտահանում: Եթե թուզ գնողին և արտահանողին վերացնում ես, ապա թուզը ճյուղին փտում է:

Մյուս օրինակը քարտաշությունն է: Երբ հայերը բնաջնջվեցին, առանձնատների վերանորոգումն ու կառուցումն անհնար դարձավ, կաթվածահար եղավ նաև ճարտարապետությունը:

Հայերն ամենալավն էին, չեմ ասում, թե մուսուլմաններն անպիտան էին: Եթե այդ շղթայից հանեին մուսուլմաններին, ապա տնտեսությունը կրկին կաթվածահար կլիներ:

Ասել է թե` «Ես չեմ կատարել, այլ` պետությունը» արտահայտությունը խնդրահարույց է

Նախքան ապրիլի 24-ը և դրանից հետո հայ ժողովրդի և մուսուլմանների հարաբերություններն ինչպի՞ն էին:

Օսմանյան վերջին շրջանի կոտորածների և հանրապետական շրջանի թուրքացման քաղաքականության մասին քննադատորեն խոսելիս սխալ ընկալում կա, թե Օսմանյան կայսրությունը ժողովուրդների տեսանկյունից իդեալական կառույց էր: Մինչդեռ կայսրության օրոք ևս ոչ մուսուլմանների նմատմամբ խտրական վերաբերմունք են ցուցաբերել:

Պետք է նաև չիդեալականացնել ժողովուրդների միջև եղած հարաբերությունները, այն էլ` 19-րդ դարի վերջին, երբ ազգայնականությունը զարգացում ապրեց… 1909 թ. Ադանայի դեպքերը միանգամից չկատարվեցին: Արդյունքում և՛ իթթիհադականները, և՛ հայ ղեկավարները համաձայնության եկան՝ վերջ տալով նախկին ռեժիմի պրովոկացիային, սակայն եթե ժողովուրդների միջև լարվածություն չլիներ, ապա հավանաբար այս դեպքերի ժամանակ գոնե չէին կարող մոբլիզացնել ժողովրդին: Ազգայնականության զարգացման հետ մեկտեղ երկրի ցանկացած հատվածում տեղական մակարդակով մրցակցություն էր առաջանում, ինչն էլ, կարծում եմ, լարվածության էր հանգեցնում:

Կարո՞ղ ենք ասել, որ պետությունը վարում էր իսլամականացման քաղաքականություն: Ինչպե՞ս գցեցին դեպի 1915 թ. տանող ճանապարհի հիմքերը:

Մինչ 1915 թ. անցնելը` անհրաժեշտ է խոսել արևելքում տեղի ունեցած 1894-96 թթ. կոտորածների մասին: Թանզիմաթի ժամանակաշրջանից ի վեր կատարված բարեփոխումների արդյունքում հայերը «նորմալ քաղաքացու» կարգավիճակ ձեռք բերեցին: Հատկապես արևելքում քուրդ բեյերի մոտ աշխատելիս որոշակի իրավունքներ ձեռք բերեցին: Նախկին ֆեոդալ քուրդ աղաների և նոր զարգացող հայ համայնքի միջև խնդիրներ առաջացան: Նրանք դեռևս մտածում էին, որ հայերից կարող են խարջ գանձել:

Աբդուլ Համիդի քաղաքականությունն էլ միտված էր հայերին քրդերի միջոցով սանձահարելուն: Ստեղծվեցին քրդերից բաղկացած Համիդիդե գնդերը,: Արևելքը բազմաթիվ կոտորածներ տեսավ: Այսիքն՝ քայլ առ քայլ դեպի 1915 թ. առաջ ընթանալիս բազմաթիվ դեպքեր տեղի ուենեցան:

1908 թ. հեղափոխությամբ Աբդուլ Համիդի միապետական կառավարմանը վերջ տրվեց: Հեղափոխության ժամանակ տարածված էր ֆրանսիական հեղափոխության կարգախոսը՝ «ազատություն, հավասարություն, եղբայրություն»: Այստեղ մեզ բնորոշ հավասարությունն ու եղբայրությունը օսմանյան կայսրությունը կազմող բոլոր ժողովուրդների հավասարության և միության իմաստով է գործածվել: Հայերի մեջ մեծ հույս ծնվեց: Անգամ Ադանայի կոտորածը այդ հույսը չմարեց, քանի որ կոտորածի մեղքը բարդել էին նախկին ռեժիմի մնացորդների վրա: Սակայն շատ հեշտությամբ իրավունք չստացան, և հատկապես արևելյան վիլայեթներում բարեփոխումների խոստումը դրժեցին:

Տեսնում ենք, որ այս ողջ ընթացքում լարվածությունը մեծանում է: Պատերազմն ինքնին ազգայնականությունը բոցավառող դեպք էր: Ըստ իս՝ սխալ է այն պատկերացումը, թե որևէ լարվածություն չկար, մուսուլմանների մոտ հակահայ տրամադրություններ չկային, մի օր պետությունը եկավ նրանց վերցրեց և տարավ: Չեն կարող ժխտել իթթիհադականների պարագլուխների և պետության դերակատարությունը, չպետք է մոռանալ նաև, որ գավառներում քաղաքի մեծահարուստ թուրք մուսուլման ընտանիքները Միություն և առաջադիմության կուսակցության տեղական ներկայացուցիչներն էին: Այսինքն՝ բացատրությունը, թե «ոչ թե ես, այլ պետությունն է կատարել», մի փոքր խնդրահարույց է:

«1915 թ. միայն հայերին չեն վնաս պատճառել»

Ապրիլի 24-ը մյուս ոչ մուսուլմանների վրա ինչպիսի՞ ազդեցություն է թողել:

Չպետք է ամեն ինչ սկսել հենց ապրիլի 24-ից: Որոշ տեղերում աքսորն ավելի շուտ է սկսվել: Ապրիլի սկզբին Զեյթունի հայերին աքսորել են Կոնիա-Էրեղլի միջև ընկած ճահճային շրջան: Նույն ժամանակ Դյորթյոլի հայերին էլ աքսորել են Կոնիա: Վանում ճնշումների արդյունքում ծագած ապստամբությունը և քաղաքի հայկական թաղամասերը կրակի մատնելը ևս տեղի է ունեցել նախքան ապրիլի 24-ը: Բազմաթիվ վայրերում աքսորը սկսվել է ամռան սկզբներին:

Տեղահանության պես մեկ այլ գործադրում կատարվել է Բալկանյան պատերազմի ընթացքում հույների դեմ: Էգեյան շրջանի հույներին ներքին շրջաններ աքսորելիս հույների մի մասն էլ ստիպված է եղել փախչել երկրից:

Պետք է նաև նշել, որ 1915 թ. միայն հայերին չեն վնասել: Հատկապես հարավ-արևելքում կոտորել են ասորիների, նեստորականների, քելդանիների: Ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշայի՝ Դիարբեքիրի նահանգապետ դոկտոր Ռեշիդին ուղարկած 1915 թ. հուլիսի 12-ի հեռագիրը շատ հետաքրքրական է. «Առանց դավանանքի տարանջատման քրիստոնյաներին՝ հայերին ասորիներին և այլն, 700-ական խմբերով քաղաքից դուրս հանելու և այնտեղ խեղդելու մասին լուրեր են տարածվել»: Թալեաթը նշելով, որ վտանգավոր է համարում այս լուրի` ամենուր տարածվելը, պահանջում է վերջ դնել և հետքննություն սկսել: Սակայն, ցավոք, այս կոտորածները չսահմանափակվեցին միայն Մարդինով: Օրինակ՝ Հաքքիարիի շրջանում նեստորականների նկատմամբ էլ են բռնություն կիրառել:

«Հանրապետությունը միայն մուսուլմաններինն ու թուրքերինն է»

Հետ վերադարձողներ էլ եղան, Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) մնացողներ էլ եղան: Անատոլիայում  հայերն ինչպե՞ս վերաբերվեցին հանրապետությանը:

Աքսորի քաղաքականությունը բոլոր տեղերում հավասար չի իրականացվել: Որոշ վայրերում ողջ բնակչությունն էր աքսորվում, իսկ երբեմն էլ փորձում էին թողնել 5 տոկոսին: Ոմանք իրենց մուսուլման էին ձևացնում: Որոշ վայրերում ղեկավարները, օրինակ՝ Կուտինայի մութասարրըֆը, Կոնիայի և Անկարայի նահանգապետերը, բավականին պաշտպանել են հայերին: Ամենուր քիչ թե շատ տարբեր է եղել:

1918 թ. սկսած` որոշում են կայացնում, համաձայն որոի՝ հայերը կարող են իրենց նախկին բնակավայրեր վերադառնալ, որից անմիջապես հետո ոմանք սկսում են վերադառնալ իրենց տուն, սակայն այս անգամ այլ խնդիրներ են ծագում: 3-4 տարին կարճ ժամանակ չէ: Հայերի ունեցվածքը թալանված էր:

Հողը հետ ստանալը մի խնդիր էր, բերքը վերցնելը՝ մեկ այլ: Տեղահանության ժամանակ յուրացրել էին ոչ միայն հայերի ունեցվածքն ու գույքը, այլև կանանց և երեխաների մի մասը, որոնց ամուսնացրել էին մուսուլմանների հետ: Հայերը հետ վերադառնալուն պես պահանջում էին իրենց կանանց և աղջիկներին: Լավ, կնոջը վերցրեցիր, բա նրանց երեխաների հետ ի՞նչ է լինելու: Մայրը հայ է, հայրը՝ թուրք մուսուլման: Երեխան ու՞մ մոտ է մնալու:

Իմ կատարած հետազոտությունների արդյունքում տեսա, որ հատկապես Մարաշում այս հանգամանքը մեծ խնդիրներ է առաջացրել: Այս ամենը նոր պատերազմի սերմեր էին, որը կյանքի ցանկացած ասպարեզում նոր թշնամություն էր առաջացնում:

Մարաշը, Եդեսիան, Ադանան և Այնթեպը բավականին խնդրահարույց շրջաններ էին: Մուդրոսի զինադադարից հետո գալիս են նախ` անգլիական, այնուհետև` ֆրանսիական միավորումները, և հետ վերադարձած հայերը նրանց աջակցությամբ մի նոր կառույց են ստեղծում: Ըստ էության Ազգային-ազատագրական կոչված պատերազմն էլ հենց այս կառույցի դեմ էր ուղղված:

Զմյուռնիայում «հույներին ծովը նետեցինք» արտահայտություն կա: Ըստ էության ծովը նետածը միայն հունական բանակը կամ էլ հույն ժողովուրդը չէր: 1922 թ. սեպտեմբերին Զմյուռնիայի կառամատույցում հավաքված ժողովրդի մեջ էր նաև Արևմտյան Անատոլիայի հայ բնակչությունը: Կարող ենք ասել, որ Կուտինայում մութասարրըֆի հարգարժան վերաբերմունքի շնորհիվ հայերը փրկվեցին: Լավ, փրկվեցին, սակայն ի՞նչ պատահեց այս մարդկանց հետ, դեռևս այնտե՞ղ են բնակվում: Սև ծովի ազգայնական հրոսակախմբերը ինչպես հույների, այնպեսլ էլ հայերի վրա էին հարձակվում:

Հանրապետության ստեղծումով որևէ փոփոխություն եղա՞վ:

Հանրապետությունը ստեղծվում էր որպես թուրքերի և մուսուլմանների հանրապետություն: Ժամանակ առ ժամանակ հանրապետության ժամանակ որոշ շրջաններում բռնի տեղահանում էր լինում: Սակայն անուղղակի ճնշումներ ամենուր կային:

Գավառների հայկական դպրոցները 1924 թ. կրթության մասին ընդունված օրենքով, համաձայն որի՝ բոլոր կրթական հաստատությունները անցնում են Կրթության նախարարության իրավասության տակ, փակվում են: 1930-ական թթ. հայաբնակ գյուղերում բազմաթիվ հայկական գյուղերի եկեղեցիներ ավերվում են: Նույն իրավիճակն առկա էր նաև քաղաքներում: Օրդուում եկեղեցին ավերվել է 1936 թ.: Այս ընթացքում քաղաքում 130 հայ ընտանիք էր բնակվում, եկեղեցին  գործում էր, անգամ քահանա ունեին: Հարկ է նշել նաև բալկաններից գաղթած մուսուլմանների գործոնը: Հանրապետական Թուրքիան շարունակ ընդունում էր գաղթականների՝ նրանց մի մասին բնակեցնելով հայկական գյուղերում, տալով գյուղի հողերը: Դպրոցը փակիր, եկեղեցին քանդիր, հողն էլ ուրիշին տուր: Պոլիս կամ էլ արտերկիր գաղթելուց բացի` այլ ելք չէր մնում հային:

Հանրապետության ժամանակաշրջանում ոչ մուսուլմանների դեմ կիրառած մի քանի դեպքեր կարող ենք առանձնացնել՝ «Քաղաքացի՛, թուրքերեն խոսիր» արշավը, «20 դասակարգը», «Ունեցվածքի հարկը», «Սեպտեմբերի 6-7-ի դեպքերը»: Սրանք, բնականաբար, կարևոր են, սակայն առօրյա կյանքի ճնշումներն ավելի կարևոր են:

Մեկ այլ հարց է նաև Կիպրոսի խնդիրը: Կիպրոսում սկիզբ առա լարվածությունը ազդել է գավառների հայերի, ասորիների և քելդանիների վրա: Կիպրոսի դեպքից հետո վերացել է նաև գավառների քրիստոնյա բնակչությունը:

«Սրանք բոլորը գյավուր են»

Գիտենք, թե հույների նկատմամբ ինչ է կատարվել Կիպրոսի դեպքերի ժամանակ, սակայն ինչ է կատարվել հայերի նկատմամբ`չգիտենք:

1964 թ. ողջ երկրով մեկ «Կիպրոսը թուրք է, թուրք էլ մնալու է» կարգախոսներով քայլերթեր կազմակերպեցին, որին մասնակցում էր ողջ ժողովուրդը՝ ներառյալ աշակերտները՝ տարական դասարանի աշակերտներից մինչև վարժարանի սաներ: Այնտեղ, որտեղ հույն չկար, այս ժողովուրդը հարձակվում էր հայերի, ասորների և քելդանիների վրա: Դիարբեքիրում յուրաքանչյուր քայլերթից հետո այրում էին Մակարիոսի խրտվիլակներն ու նետում եկեղեցիների դռներից ներս: Դիարբեքիրի հայերը, քելդանիները, Միդիաթի ասորիներն ի՞նչ կապ ունեն Կիպրոսի հույների հետ: Սակայն, ըստ ընդհանուր կարծիքի, «սրանք բոլորը գյավուր՝ անհավատ են»:

«Ո՞վ է այսօր հիշում հայերի ցեղասպանության մասին»

Եթե նայենք Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին իրականացված ցեղասպանություններին, ապա կարող ենք ասել, որ Հայոց ցեղասպանությունը մոդել է եղել մնացածների համար:

Ասում են, թե Հիտլերը հրեաների ցեղասպանությունն իրականացնելիս ասել է. «Ո՞վ է այսօր հիշում հայերի ցեղասպանության մասին»: Չգիտեմ՝ արդյոք ճիշտ է, թե ոչ, սակայն մի բան հստակ է, որ նման մթնոլորտ է տիրել:

Հայոց ցեղասպանության մասին գերմանական բանակը շատ էր տեղեկացված: Իրոք հնարավոր է, որ համագործակցություն չի եղել, սակայն այն, ինչ տեղի է ունեցել, կատարվել է գերմանացի սպաների աչքի առաջ: Օսմանյան կայսրության գլխավոր շտաբի պետը գերմանացի էր, ամենուրեք գերմանական դիվիզիաներ կային: Հետաքրքիրն այն է, որ այս դիվիզիաները գլխավորապես տեղակայված էին հայկական վայրերում: Սա էլ շատ բնական է, քանի որ հայերին աքսորելուց հետո դատարկություն էր առաջանցել, և երբ գերմանացիները գալիս են, հայկական եկեղեցիներն ու հարուստների տները նրանց են հատկացնում: Դիարբեքիրի սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցին դարձել էր գերմանացիների շտաբ, իսկ Սուրբ Սարգիս եկեղեցին հատկացվել էր ավստրոհունգարական մոտոհրաձգային զորքերին: Մարդինում գերմանացիների շտաբը հայ մեծահարուստ Ալեքսանդ Ադամյանի տունն էր: Այս եկեղեցիների, տների տերերի մասին երբեք չե՞ն հետաքրքրվել: Շատ դեպքեր են գերմանացիների աչքի առաջ տեղի ունեցել, և անպատժելիության մթնոլորտը նացիստներին ավելի հանգիստ գործելու հնարավորություն է տվել:

Հայոց ցեղասպանությունն ինչպե՞ս է ազդել Թուրքիայի պետական ավանդույթի վրա:

Հայերին բնաջնջելով` մեզ մոտ մի վատ սովորույթ առաջացավ. նախ թալանելու սովորույթ ձեռք բերվեց: Չվաստակած, քեզ չպատկանող իրը յուրացնելը սովորական դարձավ: Սովորույթ դարձավ, որ պետությունը մեկի ունեցվածքը վերցնի և մյուսին տալով` հարստացնի: Բացի այդ` ոչ մուսուլմաններից հետո տնտեսության մեջ բացը լրացնելու համար լուրջ առավելություններ տրվեցին, որոնք նույնպես անարդյունք մնացին: Հանրապետության պատմությունն այս առավելությունները անպիտաններին հանձնելու և վատնելու պատմություն է:

Մյուսն էլ բռնության ավանդույթն է: Հայ ժողովրդի նկատմամբ իրականացրած բռնության` անպատիժ մնալու հանգամանքը հիմք հնադիսացավ, որ մյուս կոտորածներն ավելի հանգիստ իրագործեն: Հայոց ցեղասպանությունն իրականացրած տարրերը հանրապետության շրջանի կադրերը դարձան՝ շարունակելով նույն քաղաքականությունը:

Նկարները վերցված են Օրլանդո Կարլո Կալումենոյի հավաքածուից :

http://alternatifsiyaset.net/2013/04/24/osman-koker-soykirim-anadoluya-ne-kaybettirdi/

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը