Հույներին և՛ սպանել, և աքսորել ենք: Պոնտոսի ջարդը

Նևզաթ Օնարան

Հույների՝ Սև ծովի ափերին բնակվող պոնտացիների(1)՝ Առաջին աշխարհաբաժան պատերազմի ժամանակ և 1920-ական թթ. կրած տառապանքները մանրամասն ուսումնասիրության չեմ ենթարկելու, այլ հակիրճ ներկայացնելու եմ «Հանրապետության ժամանակ հայկական և հունական ունեցվածքի թուրքացումը (1920-1930)» աշխատությունս, որը լույս է տեսնելու առաջիկա ամիսներին «Էվրենսել» հրատարակության կողմից: Պաշտոնական փաստաթղթերում՝ ներառյալ ԹԱՄԺ-ի արձանագրությունները, իրենց պապենական հողերում անտանելի պայմաններում հայտնված պոնտացիների վիճակը ներկայացվում է «հույներին սպանեցինք և աքսորեցինք» (2) արտահայտությամբ:  

1910-ական թթ. երկրորդ կեսին սկիզբ առած աքսորի քաղաքականությունը շարունակվեց նաև 1920-ական թթ.: 1920 թ. ապրիլի 23-ին Անկարայում սկսած ԹԱՄԺ-ի կառավարության Նախարարների խորհրդի կայացրած տարբեր որոշումներով հույն և հայ քաղաքացիներն աքսորվեցին: Աքսորի աշխարհագրությունը չսահմանափակվեց միայն Հունաստանի զավթած Էգեյան շրջանով, ներառեց նաև Անատոլիայի մյուս նահանգերը՝ հատկապես տարածվեց Սև ծովի շրջանում: Աքսորի քաղաքականության թիրախը 1915 թ. հայերն էին, իսկ 1920-ական թթ.՝ հույները (3):

Առաջին աշխարհաբաժան պատերազմի ժամանակ անվտանգության նպատակներով ափից ներքին շրջաններ աքսորված պոնտացիներին նախքան 1920-ական թթ. սկիզբը, երբ Հունաստանը Էգեյան շրջանը նվաճեց, և Թուրքիայի ու Հունաստանի միջև տեղի ունեցավ բնակչության փոխանակում, իրենց բնակավայրերից բնաջնջել էին, իսկ մնացածներին՝ իսլամացրել:

Նռան հատիկների պես աշխարհով մեկ ցաք ու ցրիվ եղած ընտանիքի անդամների` միմյանց գտնելու և փարվելու պայքար էր:

Հունաստանի Սերեսից Սավա Բուրթիլդիսը, իր պոնտացի մոր պատգամի համաձայն` «անպայման գնա Թուրքիա և մորաքրոջդ՝ Անաստասիա Արաբօղլուին գտիր», 40 տարի փնտրել է: 70 տարեկան Բուրթիլդիսը Անաստասի Արաբօղլու մորաքրոջը գտել է Բաֆրայում` Էմինե Չաքըր անվամբ (4):

Այն, ինչ վերապրել է Էսփիեցի պոնտացի ընտանիքի աղջիկ Թամաման, (5) այդ ժամանակվա Ներքին գործերի նախարար Ֆեթհին (Օքյար) պաշտոնապես որակել է «մաքրում», իսկ Ադրիանապոլսի պատգամավոր Շերիֆը՝ «կոտորած և աքսոր» (6):

 Սա միաժամանակ Պոնտոսի կոտորածի պաշտոնական հայտարարությունն էր:

Քոչգիրի, Սև ծով և Դերսիմ

Անկարայի կառավարությունը 1920 թ. դեկտեմբերի 9-ին Սվազի 3-րդ բանակային կորպուսն արձակեց՝ զինվորներին տեղափոխելով նորաստեղծ Կենտրոնական բանակի կազմ: Հրամանատար նշանակվեց Նուրեդդին փաշան: Նուրեդդին փաշայի հրամանատարության տակ Կենտրոնական բանակը, նախքան Սև ծովում ծառայության անցնելը, 1921 թ. գարնանը ծառայել էր Քոչգիրիում(7):  

Կենտրոնական բանակի հրամանատար Նուրեդդինի շտաբի պետը 1936 թ. Թունջելիում (Դերսիմ) 4-րդ ընդհանուր հսկիչ նշանակված Հուսեին Հյուսնուն, նույն ինքը` գեներալ լեյտենանտ Հուսեին Հյուսնու Աբդուլլահ Ալփդողանն է (7):  

Նուրեդդինի մյուս հրամանատարն էլ 42-րդ հետևակային գնդի հրամանատար Թոփալ Օսմանն էր, ով և՛ Պոնտոսի, և՛ Քոչգիրիի բնաջնջման ժամանակ ավազակախմբի ղեկավարն էր (9):

Հետագայում Թոփալ Օսմանը նշանակվելու էր Չանքայայի հատուկ թիկնազորի պետ: Տրապիզոնի պատգամավոր Ալի Շյուքրյու բեյին սպանելուց հետ նրան ևս ոչնչացնելու էին (10):

Աքսորվել են նաև կանայք ու երեխաները

Կենտրոնական բանակի հրամանատար Նուրեդդինի առաջին հրամանը Սև ծովում աքսորի պատրաստությունն էր:

Հրամանատար Նուրեդդինը շահագրգիռ միավորումներին ուղարկած իր 1921 թ. հունվարի 12-ի շրջաբերականում հայտնում է, որ Սամսունում, Օրդուում, Ամասիայում, Թոքաթում և Շարքիքարահիսարում 16-50 տարեկան քրիստոյաներին, ովքեր ունակ են զենք գործածելու, աքսորելու են, իսկ 1901 թ. ծնվածներին զորակոչելու են բանակ՝ բանվորական գումարտակներում ծառայելու (11): 

Աքսորը սկսվել էր առանց կառավարության որոշման, բացի այդ` տեղի են ունենում այնպիսի դեպքեր, ինչպես, օրինակ, Գենիշ լեռներում 766 հոգուց բաղկացած հունական քարավանի վրա հարձակումը և այլն (12):

Պոնտացիների աքսորը նախատեսող որոշումը կառավարությունը կայացրել է միայն 1921 թ. հունիսի 12-ին՝ ուղարկելով Կենտրոնական բանակին, որն էլ փաստացի սկսել է աքսորը: Այս որոշմամբ հրահանգվում էր հույներին աքսորել ներքին շրջաններ (13):

Կենտրոնական բանակի հրամանատար Նուրեդդինը Սվազի և Էքիազիգի վիլայեթ, Սամսունի, Օրդուի, Գիրեսունի, Ամասիայի, Թոքաթի, Չորումի, Չարքիքարահիսարի, Յոզղաթի, Երզնկայի մութասարըֆներին և զինվորական գումարտակներին ուղարկած 1921 թ. հունիսի 12-ի թիվ 2751 հրամանում գործողության պլանի մասին գրելիս չի մոռանում գրել նաև ընտանիքներով աքսորված պոնտացիների «կյանքի և գույքի անվտանգության» մասին (14), կարծես թե հատուկ գաղտնի հրաման է արձակել:

Թեև որոշ գրանցումներում ասվում է, որ հույն տղամարդկանց աքսորելու են, սակայն արտգործնախարար Յուսուֆ Քեմալի՝ դաշնակից երկրներին ներկայացրած նոտայում և Ամասիայի մութասարրըֆ Օսմանի գրություններում նշված է, որ աքսորի ենթարկվածները ամբողջ ընտանիքի անդամներն են (15):

Այսպես, օրինակ, 1921 թ. հոկտեմբերի 29-ին խորհրդարանի գաղտնի նիստի ժամանակ ներքին գործերի նախարար Ալի Ֆեթհին, Տրապիզոնի պատգամավոր Հաֆըզ Մեհմեդը, Լազստանի պատգամավոր Օսմանն ու մյուս ելույթ ունեցողները ևս ասել են, որ պոնտացի բոլոր ընտանիքների անդամները աքսորվել են՝ հաշվի չառնելով ո՛չ տարիք, ո՛չ էլ սեռ: Այս հանգամանքը չի հերքել մեկ այլ ելույթ ունեցող՝ գլխավոր հրամանատար Մուստաֆա Քեմալը: Նույնիսկ Հաֆըզ Մեհմեդը Պոնտոսի աքսորը նմանեցրել է 1915 թ. հայոց աքսորի հետ (16):

Բնաջնջման գործողություն

Նուրեդդինի հրամանատարության տակ գտնվող Կենտրոնական բանակի թիրախը ոչ միայն զինված, այլև խաղաղ բոլոր պոնտացիներն էին: Սա էլ է հրապարակվել: Պոնտացիների վերաբերյալ Կենտրոնական բանակի մինչ 1921 թ. նոյեմբերի 17-ը 10,5 ամիս տևած գործողության վերաբերյալ մանրամասն նկարագրության մեջ ասվում է. «Շրջանում 326 դեպք է գրանցվել: Հունվարին` 2, փետրվարին` 1, հունիսին` 24, օգոստոսին` 50, հոկտեմբերին 71 դեպք է գրանցվել, իսկ նոյեմբերին դեպքերի քանակը նվազել է՝ հասնելով 33-ի: Հույն ավազակներից 3 342 հոգի մահացել է: Ամենաքիչ թվով մահն արձանագրվել է հուլիսին՝ 1360 հոգի: Պոնտացիներից 457 հոգի ձերբակալվել է, որից 78-ը` վիրավոր: Ավազակներին ճնշելու գործողությունների ժամանակ մահացել է 448 մարդ, որից 70-ը` զինվոր, 22-ը` անվտանգության աշխատակից, իսկ 356-ը` հասարակ ժողովուրդ»: Հույն ավազակախումբը այրել է 409 մուուլմանական տուն, 11 թաղամաս, 1 դպրոց, 2 մզկիթ, 3 ջրաղաց և 5 հարդանոց (17): Բացի այդ` անկախության դատարաններում դատավարության արդյունքում 485 մարդ մահապատժի է դատապարտվել (18): Չգիտես ինչու` կարծես թե պոնտացիներ չեն աքսորվել, 10,5 ամսվա ընթացքում լուր չկա՞: Ազգային մեծ ժողովի գաղտնի նիստի ժամանակ Ջանիկի (Սամսուն) պատգամավոր Էմինի խոսքերով հույն հետախույզների` կառավարությանը ներկայացրած տեղեկության համաձայն անցյալում Սամսունի շրջանում 4 հազար հույն ավազակ է եղել (19):

Համաձայն սրա՝ Կենտրոնական բանակի 10,5 ամիս տևած գործողությունների արդյունքում զինված պոնտացիները գրեթե ամբողջությամբ ոչնչացվել են, վերջում էլ շարունակել են սպանել:

Ներքին գործերի նախարար Ալի Ֆեթհին, երբ համեմատում էր Կենտրոնական բանակի հրամանատարությունն ու իր նախարարության շրջանը, թեև վերոհիշյալ նկարագրության վերաբերյալ հակասող տեղեկություններ է հաղորդում, սակայն նշում է, որ իր օրոք ավազակներին մեծ հարված են հասցրել: Ալի Ֆեթհին հայտնել է, որ 1922 թ. հունվարի 29-մայիսի 15-ը հույներից հանձնվել է 3 388 հոգի, սպանվել՝ 5 051 հոգի, ձերբակալվել` վիրավոր վիճակում` 3 144, ողջ` 592 մարդ (20):     

Ինչպես Հայոց ցեղասպանության ժամանակ, այնպես էլ Պոնտոսի ջարդերի ժամանակ օգտագործել են ավազակախմբեր:

Հարկ է հիշել 1922 թ. հունվարի 19-ի թիվ 183 «հետապնդման հետաձգման մասին» օրենքով ինքնակամ ներկայացած ավազակների ներման փաստը (21): Օրենքի նախաբանում նշվում է՝ այս ավազակները Պոնտոսի կոտորածի ժամանակ են մոբլիզացվել:

Բոլորին լավ հայտնի է Մերզիֆոնից Ջանիկ, Գիրեսուն, Գյումուշհանե և Տրապիզոն ընկած շրջանում «ավազակների» տան, թաղամասի ու գյուղի թիվը, որոնք հրի են մատնվել, ինչպես նաև պոնտացիների ապստաբություն կոչված իրականությունը: 

Տեղահանության օրենքը չէր գործում

Կենտրոնական բանակի` Պոնտոսի ոչնչացման գործողությունը քննարկվել է 1921 թ. հոկտեմբերի 29-ի գաղտնի նիստի ժամանակ (22):

1921 թ. հոկտեմբերի 29-ին խորհրդարանի գաղտնի նիստի ժամանակ օրակարգ է բարձրացվել Լազստանի պատգամավոր Օսմանի անվտանգության և հասարակական կարգի, ինչպես նաև Լազստանի պատգամավոր Զիա Հյուրշիթի` Կենտրոնական հրամանատար Նուրեդդին փաշայի մասին Ներքին գործերի նախարարին տեղեկացնելու վերաբերյալ առաջարկները:

Առաջարկ կատարողները՝ Լազստանի պատգամավորներ Օսմանը և Հուրշիթը, հայտնելով, որ հույների տեղահանության ժամանակ Նուրեդդին փաշան Սամսունում ծեր ու մանուկ հույներին աքսորելուց հետո հարձակվել է մուսուլմանների վրա նաև Սամսունում, սամսունցի 56 հոգի դիմել են կառավարության ղեկավարին, պահանջել են Նուրեդդինին պաշտոնանկ անել (23):    

Զիա Հուրշեթը 10 ամիս անց՝ 1922 թ. օգոստոսի 26-ին, ավելի հստակ է խոսել. «Պոնտոսի օջախը կառավարությունը չի կարողացել մարել, ընդհակառակ`ը մեկ այլ վերք է բացել: Միլիոնավոր լիրայի արժողությամբ թուրքական և մուսուլմանական ունեցվածքը ոչնչացվել է, միևնույն ժամանակ բազմաթիվ թուրքերի արյուն է հոսել… Գիրեսունում ևս տեղահանություն է կատարվել, սակայն ոչ ոք դեռևս լեռ չի բարձրացել, ինչու՞, որովհետև բոլորն այնտեղ անհետացել, գնացել են: Այնտեղ ոչ մի մուսուլմանի մազ չի ծռվել: Սամսունի շրջանում նույն վիճակը չի եղել (24)»: Հիշեցնենք, որ Զիա Հուրշիթն է Թոփալ Օսմանին գործի դրել:  

Ելույթ ունեցած մեկ այլ պատգամավոր՝ Տրապիզոնի պատգամավոր Հաֆըզ Մեհմեդը` կրկին Սև ծովից, շարունակել է քննադատել հրամանատար Նուրեդդինին: Հաֆըզ Մեհմեդը, հայտնելով, որ մինչև 50 տարեկան հույներին տեղահանել են, ասել է. «Ծեր ու մանուկ աքսորելու հրաման արձակվեց: Սրանից հասկանում եմ, որ հրամանատար Նուրեդդին փաշան այն կարծիքին էր, որ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում կայացված որոշումը (1915 թ. մայիսի 27-ի տեղահանության մասին օրենք) կիրառվում է: Կարծում էր, որ միայնակ և համընդհանուր աքսորելու որոշումը հավերժական է: Նախարարների խորհրդի 1921 թ. հուլիսի 2-ին կայացրած որոշում կար, համաձայն որի՝ քանի որ Շոսայի երկու կողմում ավազակները թաքնվում էին, ելք ու մուտքը արգելվելու էր: Այսինքն՝ հաճախակի տեղահանությունը դժվարացնելու հավանականության պատճառով երկու կողմերի բնակչությանը տարհանելու էին: Էրբաայից այստեղ զինվորներն անգամ չգիտեմ թե ինչպես, հոգեկան ինչ ցավով եկան… Մութասարըֆը հրաժարական չտվեց: Ինչպես հայտարարվելու էր երեք օր անց, ծեր ու մանուկ գնալու էին: Բնակչությունը այս մասին իմանալուն պես եկավ ինձ մոտ, նրանցից Զադե Շյուքրյու էֆենդին ասաց. «Պարո՛ն, Սամսունը չորս կողմից հրի ու սրի են մատնելու: Մեր տները ևս քրիստոնյաների թաղամասում են, ի սեր Աստծո, զանգեք դիվիզիայի հրամանատարին և ասեք, որ նման բան չլինի»: Եթե նման բան տեղի ունենա, շրջակայքը կլցվի ավազակներով: Մենք (կառավարությունը) չենք կարող պաշտպանել, հրի ու սրի կմատնեն… մենք էլ, այս տեակետը հաշվի առնելով, գրեցինք: Գրողները (56 հոգի) այժմ դարձել են քաղաքի բնակիչները: Պատճառն այն է, որ մենք մեր խնդրանքը ներկայացրել ենք կառավարության ուշադրությանը: Բնականաբար, պարոնայք, ահա սա է Նուրեդդին փաշա կոչված անձը: Եթե այնտեղ այդ մարդուն չկանգնեցնեք, այս ամենը շարունակվելու է: Այսօր Սամսունը բնաջինջ է եղել, անվնաս տեղ անգամ չի մնացել (25)»»: 

Այսպիսով՝ Հաֆըզ Մեհմեդը 5-6 տարի առաջ տեղի ունեցած ցավալի իրականության մասին է հիշեցրել: Հաֆըզ Մեհմեդն ուշադություն է հրավիրել այն հանգամանքի վրա, որ Պոնտոսի աքսորը իրականացվել է այնպես, որ կարծես 1915 թ. մայիսի 27-ի Տեղահանության մասին օրենքը լինի: Օրենքին կատարված այս հղմամբ 1918 թ. նեյեմբերի 4-ին կիրառությունից հանված Տեղահանության մասին օրենքը (26), որը հանգեցրել է ցեղասպանության, հիշեցնում է հայերի աքսորի ժամանակ տեղի ունեցածը: 

Այսպես, օրինակ, Հաֆըզ Մեհմեդը 1918 թ. աշնանը իթթիհադական կառավարության քաղաքականության քննարկած պատգամավորների խորհրդում, այն, ինչ կատարվել է հայերի հետ, գնահատելու էր որպես «վայրագություն» և վկայելու էր, որ Օրդուում հայերին նստացրել են մակույկներ և նետել ծովը (27): Թեև պատգամավորները հայտնել էին, որ Սև ծովի շրջանում կողմնակից են հույների աքսորին, այն բանից հետո, երբ նշել էին, որ դեմ են Կենտրոնական բանակի հրամանատար Նուրեդդինի իրականցման ձևին, ներքին գործերի նախարար Ալի Ֆեթհին (Օքյար) կառավարության անունից խոսել է. «Քանի որ սկսել էին ավազակություններ անել, որոշում կայացվեց աքսորել 15-50 տարեկաններին: Շուտով սույն որոշումը կյանքի կոչվեց: Տեղահանությունից անմիջապես հետո ավազակները կրկնակի շատացան: Զինված ավազակների դեմ կային նաև անզեն ավազակներ: Բնականաբար Ներքին գործերի նախարարության միջոցներն ու ձեռքի տակ եղած ժանդարմերիայի ուժերն այնքան էլ բավարար չէին, որպեսզի ավազակներին վնասազերծեն: Սամսունում և շրջակայքում ժանդարմերիայի ուժերը բավարար չէին ավազակներին հետ շպրտելու համար: Նախ և առաջ Սաքարիայի ճակատամարտի ժամանակ (1921 թ. օգոստոսի 23-ից-սեպտեմբերի 13-ը)  բանակը մոբլիզացվելու կարիք ուներ: Նուրեդդին փաշան, քանի որ բանակի հրամանատար էր, խառնվեց և՛ զինվորական և քաղաքացիական գործերին: Չգիտեմ, թե ինչ ձևով 56 հոգու ազատությունը սահմանափակեց: Նուրեդդին փաշային հրամայեցի այս որոշումը փոխել, սակայն ուշադրություն անգամ չդարձրեց: Այլ բան չէր մնում, քան փաշայի փոխարեն ուրիշ մեկին նշանակել (28)»: Հարցով հետաքրքրված գլխավոր հրամանատար Մուստաֆա Քեմալն ասել էր. «Ներքին գործերի նախարարը առաջարկել է Նուրեդդին փաշայի ազատումը: Ես էլ որոշել եմ հարցն ուսումնասիրել: Նաև սրան հակառակ որոշ տեսակետներ են ի հայտ եկել» (29):    

Նուրեդդին փաշային աշխատանքից ազատելու և դատարանի առջև կանգնեցնելու հարցը ևս մեկ անգամ քննվել է 1922 թ. հունվարի 16-ի խորհրդարանի գաղտնի նիստի ժամանակ: Գլխավոր հրամանատար Մուստաֆա Քեմալն ասելով, որ Կենտրոնական բանակի հրամանատար մեղադրյալ Նուրեդդին փաշային աշխատանքից ազատելու և դատի տալու որոշում է կայացվել, հիշեցրել է. «Այս որոշումը մի փոքր ծանր որոշում է»:  Նուրեդդին փաշայի վերաբերյալ քննարկումը, որի ընթացքում Մուստաֆա Քեմալը հանդես է եկել պաշտպանությամբ, իսկ պատգամավորները՝ քննատադտությամբ, շարունակվել է (30):

Հանդիպումը շարունակվել է մինչ 1922 թ. հունվարի 17-ը, արդյունքում Նուրեդդին փաշան արդարացվել է (31): 

Մուստաֆա Քեմալը 1921 թ. հոկտեմբերի 29-ի և 1922 թ. հունվարի 17-ի Նուրեդդինի պաշտպանության նկատմամբ ունեցած դիրքորոշումը իր ճառերում որպես Նուրեդդին փաշային փրկելու նախաձեռնություն համարելուց հետո ուշադրություն է հրավիրել այն հանգամանքի վրա, որ 1922 թ. Զմյուռնիայի Մեծ հարձակման ժամանակ Նուրեդդին փաշան այն մարդն էր, ով ամենաքիչն էր հարգանքի արժանի և ստիպված է եղել աչք փակել նրա սխալների վրա (32): 

Ահա Անկարայում տիրող մթնոլորտը. 1921 թ. պոնտացիների նկատմամբ կատարածների համար պատվի արժանացած Նուրեդդինը 1927 թ. համարվել է անգին:

1. Պոնտոսցիների և նրանց մշակույթի մասին տե՛ս Ömer Asan, Pontos Kültürü, Belge Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul-2000. Հիմք եմ ընդունել գրքում տեղ հտած Պոնտոսի վերաբերյալ սահմանումը, սակայն Անկարայի կառավարության պաշտոնական արտահայտությամբ Պոնտուսը խորհրդարանի արձանագրություններում հիշատակվում է Պոնտյուս:
2. Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları, cilt: 2, 29.10.1337 tarihli oturum, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul-1985, sf. 403-409, TBMM GCZ, cilt-tarih; Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, devre: I, içtimai sene: 2, cilt: 16, TBMM Matbaası, Ankara-1958, sf. 31-33, TBMM ZC, devre/cilt-tarih; TBMM GCZ, 2-22.11.1337 ve 16.1.1338 ve 17.1.1338 ve 19.1.1338, sf. 434-442 ve 622-642; TBMM GCZ, 3-10.6.1338 ve 19.8.1338 ve 21.8.1338 ve 26.8.1338, sf. 369-400 ve 651-740; Pontus Meselesi, TBMM Hükümeti Matbuat Müdiriyeti-1922, Yayına hazırlayan: Dr. Yılmaz Kurt, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları No: 68, TBMM Basımevi, Ankara-1995, sf. 125-140, 190-260, 387-397, 400-408.
3. Katalog, BCA, Bakanlar Kurulu Kararları-1928 öncesi, sayı: 215, dosya: 95-1, yer no: 1.11..17. Այստեղ «կատալոգ» բառով արտահայտել եմ Արխիվների գլխավոր տնօրինության քարտագրացուցակում գտածս փաստաթուղթը, որն առանց ուսումնասիրելու ներկայացրել եմ այնպես, ինչպես գրված է հակիրճ բնությագրության մեջ: N.O.; Katalog, BCA, Bakanlar Kurulu Kararları-1928 öncesi, sayı: 619, dosya: 95-5, yer no: 2.33..5.; Katalog, BCA, Bakanlar Kurulu Kararları-1928 öncesi, sayı: 632, dosya: 95-6, yer no: 2.33..18.; Katalog, BCA, Bakanlar Kurulu Kararları-1928 öncesi, sayı: 839, dosya no: ——, yer no: 3.19..7.; Katalog, BCA, Bakanlarar Kurulu Kararları-1928 öncesi, sayı: 924, dosya: 95-9, yer no: 3.23..15.; Katalog, BCA, Bakanlar Kurulu Kararları-1928 öncesi, sayı: 1012, dosya: 95-15, yer no: 3.28..3.; Küçük Asya Araştırmaları Merkezi, Göç, Rumlar’ın Anadolu’dan Mecburi Ayrılışı (1919-1923), Derleyen: Herkül Milas, Çeviren: Damla Demirözü, İletişim Yayınları, 1. baskı, İstanbul-2001, sf. 221-229, 243-246, 262-264, 282-283.
4. Sabah gazetesi, 16 Nisan 2002.
5. «Թամաման» իրական պատմություն է Սև ծովում մարդկանց իրենց հողերից աքսորելու, սպանելու, երեխաներին իրենց ընտանիքներից զրկելու, իսլամացնելու, Հունաստան գնալու, ընտանիքի անդմների՝  նռան հատիկի պես ցաք ու ցրիվ լինելու  և միմյանց գտնելու, թեև խպատերազմի սարսափներին՝ սրտում սեր պահելու մասին(Yorgo Andreadis, Tamama Pontus’un Yitik Kızı, Türkçesi: Ragıp Zarakolu, Belge Yayınları, 2. Baskı, İstanbul-1997.)
6. TBMM GCZ, 3-10.6.1338 ve 26.8.1338, sf. 369 ve 724; Türk Parlamento Tarihi, Milli Mücadele ve TBMM I. Dönem (1919-1923), cilt: 3, TBMM Vakfı Yayınları No: 6, Ankara-1995, sf. 502-504, TPT/dönem-cilt.
7. Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, cilt-2, Ankara-1987, sf. 841; İsmet Görgülü, On Yıllık Harbin Kadrosu, 1912-1922, Balkan, Birinci Dünya ve İstiklal Harbi, Atatürk KDTYK Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara-1993, sf. 313-314.
8. 25 Aralık 1935 tarih ve 2884 no’lu kanun, DÜSTUR, 3. Tertip, cilt: 17, Ankara-1936, sf. 165-170; Resmi Gazete, 2.1.1936, sayı: 3195; DÜSTUR,  3. Tertip, cilt: 17, sf. 235-236 ve 10.1.1936 tarih ve 2/3847 tarihli kararname, aktaran, Cemil Koçak, Umûmi Müfettişler (1927-1952), İletişim Yayınları, İstanbul-2003, sf. 230-232; İsmet Görgülü, age, sf. 314.
9. İsmet Görgülü-1993, sf. 313-314.
10. Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatıralar, cilt: 1, Hazırlayan: Osmanı Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul-2002, sf. 327; Rauf Orbay, Cehennem Değirmeni, cilt: 2, Emre Yayınları, 2. Baskı, İstanbul-2000, sf. 127-129; TBMM ZC, I/28, 31 Mart 1339 ve 2 Nisan 1339, sf. 243-244 ve 305.
11. Pontus Meselesi, sf. 398-399.
12. Pontus Meselesi, sf. 401-403, 405.
13. Pontus Meselesi, sf. 405; Katalog, BCA, Bakanlar Kurulu Kararları-1928 öncesi, sayı: 941, dosya: 95-12, yer no: 3.24..12.
14. Pontus Meselesi, sf. 400-401.
15. Pontus Meselesi, sf. 403, 417.
16. TBMM GCZ, 2-29.10.1337, sf. 403-409.
17. Pontus Meselesi, sf. 345, 349.
18. Ergün Aybars, İstiklal Mahkemeleri, 1. Baskı, Milliyet Yayınları, İstanbul-1997, sf. 160.
19. TBMM GCZ, 3-10.6.1338, sf. 397, 400.
20. TBMM GCZ, 3-10.6.1338, sf. 372-373.
21. TBMM ZC, I/16-19.1.1338, Sf. 92.
22. TBMM GCZ, 2-29.10.1337, sf. 403-409.
23. TBMM GCZ, 2-29.10.1337, sf. 403-405.
24. TBMM GCZ, 3-26.8.1338, sf. 714-715.
25. TBMM GCZ, 2-29.10.1337, sf. 406-407.
26. MMZC, devre: III, içtimai senesi: 5, cilt: 1, 1 Teşrinievvel 1334-21 Kanunuevvel 1334, TBMM Basımevi, Ankara-1992, sf. 114-116.
27. MMZC, age, 4 Kasım ve 11 Aralık 1918 oturumu, sf. 114-115, 299-301.
28. TBMM GCZ, 2-29.10.1337, sf. 407-408.
29. TBMM GCZ, 2-29.10.1337, sf. 408-409.
30. TBMM GCZ, 2-16.1.1338, sf. 622-623.
31. TBMM GCZ, 2-17.1.1338, sf. 627-630.
32. Nutuk/1987-2, sf. 993, 971-999.

http://evrensel.net/news.php?id=59868

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net