Իսլամացած հայության խնդիրը Թուրքիայի ներքին զարգացումների համապատկերում

ՀԱՅԿԱԶՈՒՆ ԱԼՎՐՑՅԱՆ

Արևմտահայոց հարցերի

ուսումնասիրության կենտրոնի տնօրեն

Օսմանյան կայսրությունում հայերի բռնի իսլամացման քաղաքականությունն  ունի շուրջ 300 տարվա պատմություն, սակայն միայն 1915-1918թթ. ընթացքում Օսմանյան կայսրությունում հայերի և այլ քրիստոնյա ժողովուրդների ցեղասպանությունը, կոտորածները, տեղահանությանը և, մասամբ, բռնի իսլամացումը արմատապես փոխեցին երկրի էթնոկրոնական պատկերը:

1923-ից սկսվեց հայերի իսլամացման և թրքացման նոր փուլ՝ որը վերածվեց հանրապետական Թուրքիայի պետական քաղաքականության: Այն լավագույնս արտացոլվում է ժամանակի երկու պետական նշանավոր գործիչների հետևյալ արտահայտություններում. «Մենք բացահայտ ազգայնամոլներ ենք: Մենք ցանկացած գնով պետք է թուրքացնենք նրանց, ովքեր ապրում են մեր հայրենիքում» (Թուրքիայի վարչապետ, հետագայում նախագահ Իսմեթ Ինյոնյուի 1925 թ. ելույթից), «Մենք ապրում ենք ամենաազատ երկրում` Թուրքիայում, որտեղ թուրքը այս երկրի միակ տերն ու տիրակալն է: Մարդիկ, ովքեր ծագումով մաքուր թուրքեր չեն, այս երկրում ունեն միայն ստրուկ, ճորտ լինելու իրավունք (Թուրքիայի Հանրապետության արդարադատության նախարար Մահմութ Էսադի 1930 թ. ելույթից):

Այս քաղաքականությունն օրինականացվեց Թուրքիայի Հանրապետության՝ մինչև օրս գործող սահմանադրական դրույթով, ըստ որի Թուրքիայի բոլոր քաղաքացիները թուրքեր են:

Բոլոր այն դեպքերում, երբ հայերի թրքացումն ու իսլամացումը սպասված արդյունքը չէր տալիս, գործում էր սոցիալական, տնտեսական և այլ հնարավոր լծակներով նրանցից ազատվելու տարբերակը: Դրա ամենաբնորոշ դրսևորումներից էր ունեցվածքի հարկի մասին օրենքի գործադրումը:

Սակայն պատմությունը փաստում է, որ թուրքական իշխանություններին չհաջողվեց վերջնականապես ազատվել ոչմահմեդականներից, թեև բազմաթիվ հայեր, ասորիներ, հույներ և հրեաներ հեռացան երկրից: Ի վերջո բռնի ուծացման և իսլամացման քաղաքականությունը հանգեցրեց միասնական թուրքական ինքնության պատրանքի փլուզմանը ներսից:

Այս գործընթացներին նպաստեցին մի շարք գործոններ, որոնցից հատկապես կարևորվում են հետևյալները.

ա. Քրդերի զինյալ պայքարը

բ. ԽՍՀՄ-ի փլուզումը

գ. ԵՄ-ին անդամակցելու քաղաքականությունը:

Այս ամենի հետևանքը եղան խոսքի, մամուլի որոշ ազատությունը, ազգային-կրոնական հարցերի և մարդու իրավունքների արծարծումը, քեմալիզմից եւրոպամետ ժողովրդավարների և կառավարող իսլամիստների աստիճանական հեռացումը և այլն:

Ազգային, մարդկային, կրոնական, կրթական խտրականություններին վերջ տալու` թուրք առաջադեմ մտավորականության, Եւրոմիության և այլ երկրների, միջազգային զանազան կազմակերպությունների պահանջներն ու կոչերը երկրի իշխանություններին դնում են հակասական իրավիճակների մեջ, իսկ ազգայնամոլական շրջանակներին` մղում բացահայտ հակադարձության: Այդ հակասականության ամենաբնորոշ դրսևորումը կարելի է համարել վարչապետ էրդողանի վարքագիծը: 2009թ. մարտ ամսին Հաքքարիում նա ասաց. «Մեկ լեզու, մեկ ազգություն. ով որ չի հավանում, կթողնի-կգնա (Milliyet, 13.03.2009)», իսկ մայիս ամսին կուսակցական ժողովում արտահայտած հետևյալ մտքով զարմացրեց բոլորին. «Տարիներ շարունակ տարբեր էթնիկական ինքնություն ունեցողները քշվեցին մեր երկրից: Դա, ըստ էության, ֆաշիստական մոտեցման արդյունք էր (Radikal, 24.05.2009)»:

Սակայն նկատվող դրական տեղաշարժերի դեմ աստիճանաբար համախմբվող ազգայնամոլական ճակատը  (տասնամյակներ շարունակ հայերի գոյությունը ժխտող ամենատարբեր պետական ու ոչպետական հաստատություններ, քաղաքական ուժեր, մամուլ, մտավորականներ) վերջին տարիներին ջանք չի խնայում ամենուր իսլամացած ծպտյալ հայեր հայտնաբերելու գործում: Հալաչօղլուի գլխավորությամբ նրանց թիվն աստիճանաբար հասցվեց մեկ և կես միլիոնի: Թիվը կարող է լինել այդքան, դրանից ավելի կամ պակաս: Խնդիրը, սակայն,  թվի մեծությունը չէ, այլ` դրանից բխող վտանգը, որն, իբր, սպառնում է Թուրքիայի ամբողջականությանը:

Ակնհայտ է, որ թուրքական հասարակության մեջ հակահայ տրամադրություններ բորբոքելու ճանապարհով ներքին թշնամու կերպարի ստեղծումը և նրա դեմ  ազգայնամոլական ճակատի համախմբումը հետապնդում է հեռահար քաղաքական նպատակներ:

Մոտակա նպատակը Թուրքիայի իսլամացած հայության (նաև` այլ փորամասնությունների) մեջ ինքնության վերադարձի նկատվող զարթոնքը խեղդելն է: Տվյալ հարցում իսլամացած հայերին թիրախ  դարձնելը պայմանավորված է հայ-թուրքական հարաբերությունների մեջ պատմականորեն գոյացած կնճռով, որն այսօր նոր դրսևորումներ է ստանում մի կողմից` Հայոց ցեղասպանության ճանաչման ու դատապարտման պահանջով, մյուս կողմից` Թուրքիայի իշխանությունների ժխտողական քաղաքականությամբ:

Այս քաղաքականության խրախուսումը հղի է վտանգավոր զարգացումներով, որից խուսափել կարելի է միայն առաջադեմ քաղաքական ուժերի և մտավորականության ջանքերի համախմբմամբ: