Վերժինե Սվազլյան. Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես-վերապրողների վկայություններ, 23 (23)

23 (23)

ՀԱՅՐԻԿ ՄԱՆՈՒԿԻ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆԻ* ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1905 Թ.

ՇԱՏԱԽ

ՋՆՈՒԿ Գ.

 

Մեր Վարագա սարի լանջը Վանի լեռան գագաթին էր։ Էդ սարի թևը աստիճանաբար իջնելով՝ մտնում է Վանա լիճը։ Հայաստանի ամենալավ խնձորը Արտամետի խնձորն է։

Վարագա սարի լանջին կար մի ծաղիկ՝ գիշերը մոմի նման վառվում էր, ոնց որ լույս է վառվում։ Երբ մոտենում ես, որ պոկես, էլ լույս չի տալիս։ Էդ ծաղկին սիրադեղ էին ասում։

Մենք ունենք խալդերի տաճար, որ լիճը ծածկել է։ Աղթամար կղզին փոքր ու քարքարոտ է եղել։ Գագիկ թագավորը այդ կղզու վրա կառուցել է տվել Աղթամարա հայտնի վանքը։

Վանի չորս կողմը քյաֆուր վարդ էր, քյաֆուր վարդը կապույտ էր լինում…

Մայիսյան մի պայծառ օր Զոզան մայրիկը գնում է մեր Ջերմուկ (ջրերի գյուղ)։ Մի անգամ խնդրեցի հորեղբորս՝ այդ հանքային աղբյուրների անուններ հիշել, նա երկու հարյուր տասը աղբյուրի անուն հիշեց։ Համարյա մեր բոլոր արտերը ջրվում էին բնական։ Ուրեմն այդ օրը մայրս գնում է Արնոս լեռան լանջին բանջար քաղելու։ Հանկարծ կայծակ ու անձրև է սկսվում, ապա՝ կարկուտ, և մայրս որոշում է մի կերպ հասնել քարայրը. խավարծիլի տերևի մեկը՝ գլխին, մեկը՝ վրան գցած հասնում է քարայր։ Ինքը ծոցվոր էր։ Սկսվում են երկունքի ցավերը, և ծնվում եմ ես։ Բույսի շեղբով կտրում է պորտս, իր շապիկը հանում և փաթաթում է ինձ։ Հայրս տեսնում է, որ եղանակը վատացավ, մտահոգված գալիս է այդտեղ, քարայրի պռնկի վրա հանդիպում է մորս և ինձ տուն է բերում, դնում են ինձ օրորոցի մեջ։ Տատս բարձի տակ պարան է դնում, որ չարքերը կապվեն, գյուղի ուսուցիչը ականջին դրած մատիտը հանում, դնում է իմ կողքին՝ թող գրագետ լինի՝ ասելով։ Պապս էլ թուրը հանում է, դնում կողքս՝ թող ֆեդայի դառնա, ասում է։

Հիշում եմ, երբ Շատախի հերոսամարտը սկսվեց։ Միհրանցի քրդեր կային, որոնք մեզ հետ բարիդրացիական հարաբերությունների մեջ էին, գալիս էին մեր տունը իջևանում, ուտում, խմում, գիշերում, հետո գնում էին։ Մենք նրանց ճանչվոր էինք ասում։ Էդ ժամանակ էդ մեր ճանչվորը մի անգամ եկավ, մի խալաթ տվեց պապիկիս։ Դա ծիրանագույն մի խալաթ էր, և մի արաբական ձիու մտրուկ, որը երեք տարեկան էր։ Ես շատ էի սիրում նրա վրա նստել, դա իմ ձին էր, մենք նրան տարանք մինչև Միջագետք։

Հերոսամարտի ժամանակ շատախցիները ունեին երեք հարյուր վաթսուն-չորս հարյուր զինված ռազմիկներ, իսկ թշնամին վեց հազար հոգիանոց զորք հանեց մեր դեմ։ Կռիվը տևեց մեկուկես ամիս։ Միայն մի անգամ հաջողվեց թուրքերին հաղթել։ Մենք ամբողջ գավառն էինք պահում։ Հայերը տվեցին քառասունութ զոհ, իսկ թուրքերը՝ երկու հազար զոհ։

Դրոն եկավ և մեր գյուղում ճառ արտասանեց, գովեց հերոս շատախցիներին և «Ապրե՛ք» ասաց։ Բայց ռուսական զորքը նահանջեց, և սկսվեց գաղթը։ Ամբողջ ճանապարհը՝ մինչև Վան, դիակներով էր լցված։

1915 թվին ռուսական զորքի վիճակը շատ ծանր էր։ Ռուս զինվորներն ընկնում էին հայերի տները և հաց էին մուրում, քանի որ երեք ամիս սնունդ չէին ստացել։ Բայց հայերս սիրում էինք ռուս զինվորներին, նրանց ասում էինք՝ բարի ռուս։

Լնդախտով հիվանդացանք։ Մի սալմաստեցի հայ եկավ, չիբուխի պես մախորկայի նման մի բան ծխել տվեց, և մենք լավացանք։ Ճամփին մահացան իմ հայրը, հորեղբայրը, Սալմաստում՝ պապս։ Մայրս լավ երգում էր։ Պապս մորս շատ էր սիրում. «Երեսունչորս հոգիանոց մեր ընտանիքի Խաթունն է», – ասում էր։ Մահից մի օր առաջ, երբ պառկում էինք քնելու, պապս ասաց. – Վաղվա արևը չպիտի տեսնեմ, եկեք ձեզ օրհնեմ, – մորս խնդրեց, որ երգի իր համար, և ինքը օրհնեց մեզ՝ բոլորիս, հետո՝ հոգին ավանդեց…

Գաղթի ճանապարհին մեզ ղեկավարում էր Կոստանդին Համբարձումյանը։ Մենք հինգ հազարանոց զորք ունեինք։ Զորքը բաժանվեց մի քանի մասի, մի գունդը ձորի ձախ կողմից, մյուսը՝ մեր առջևից, մյուսը՝ մեր ետևից։ Այսպես քառասուն հազար հայ Վանից դուրս եկանք։ Մենք չգիտեինք, որ թուրքերը կաշառել էին Սմկոյի բանդիտների խմբին։ Նրանք պաշարել էին մեր ճանապարհը և փակել էին։ Մենք պիտի գնայինք Խոյի ճամփով, պիտի միանայինք Կովկասի հայությանը, բայց ստիպված գնացինք Սալմաստ։

Ձորի միջով գնում ենք, ճանապարհը նեղ է։ Նրանք մի հսկա քար դրել էին ճամփի մեջտեղը, որ մենք չկարողանանք անցնել։ Մեր երիտասարդները հրելով՝ այդ քարը ձորը գցեցին։ Բայց հետո քրդերը սկսեցին վրա տալ։ Մենք դժվարանց ձորի ճանապարհով բարձրացանք։ Աջ թևի քրդերը շրջապատել էին մեզ, և մեր զորքերը կոտորեցին քրդերին։ Նրանց դիակները փռված էին։

Քանի որ գաղթից առաջ մենք ռուս զորքերին օգնում էինք, հիմա էլ իրենք մեզ մենակ չէին թողնում՝ ոչ միայն պաշտպանում էին, այլև ուտելիքի ժամանակ մեզ կանչում էին. – Եկեք, միասին ուտենք, – ասում էին։

Սալմաստում կար մի ռուսական հրետանային գումարտակ, որը չէր կարողացել փախչել, մեզ օգնեց, և այդ գումարտակի հրամանատարը մեզ հայտնեց, որ մենք հայերի հետ կլինենք մինչև վերջ։

Գաղթի ժամանակ ճանապարհին թուրքական բանակը մեզ հետապնդում էր։ Թուրքերը իրենց տասնհինգ հազար զորքով եկել էին մեզ վրա, Սալմաստում մերոնք կռվեցին և ծանր կորուստներ տվին։ Թուրքերի դիրքերը ամուր էին, իրենք վերևից էին կռվում, իսկ մենք՝ բաց դաշտից։ Ռուսական զորքի օգնությամբ մենք փրկվանք։

Ուրմիայում պարսիկները մեզ աղ ու հացով դիմավորեցին։ Ուրմիայում շատ ասորիներ կային։ Ժամհարյանը մեր գումարտակի հրամանատարն էր, երբ տեսավ, որ թուրքերը հարձակվում են նաև ասորիների վրա, նա սկսում է պաշտպանել ասորիներին։ Իր զորքերը, ճիշտ է, շատ էին, շատ էլ զոհվում են, բայց ասորիները ևս փրկվում են։ Կռիվները շարունակվում էին։ Ուրմիայի կռիվներին ադրբեջանցիները ևս մեզ վրա հարձակվեցին։ Մենք գնացինք, հասանք Քիրմանշահ։ Թուրքերը գալիս են մեր հետևից։ Պարսկական հայտնի մի զորախումբ՝ յոթանասուն-ութսուն հոգով, առաջ էր անցել, որ կողքից հարձակվի։ Նրանք հանդիպում են Կոստյա Համբարձումյանին։

Շահը հրամայել էր՝ հայկական քարավաններին չդիմադրել, դրա համար մեզ աղ ու հացով դիմավորեցին։ Մեզ հանդիպեց մի անգլիական հեծյալ վաշտ։ Նրանք տեղից չշարժվեցին։ Քիրմանշահում ուտելիք չկա, սնունդ չկա։ Արաբներն էլ անընդհատ մորս շուրջը պտտվում են՝ ասելով. – Էս ձին մեզ ծախի։

Մայրս վերջապես համաձայնվեց. – Ինչքան փող կտաս՝ տուր։

– Մի քսան ոսկի։

Եթե մայրս ավելի ուզեր, պիտի տային, քանի որ արաբական նժույգ էր։ Ես շատ լաց եղա իմ նժույգի ետևից։ Ես տասներեք տարեկան էի։ Ես նրան հեծնելով՝ անասուններին տանում էի արոտ։ Նա իր մեջքը ծռում էր, որ ես նստեի։ Ինձ հետ շատ կապված էր։ Կամաց-կամաց գնացինք Միջագետք։ Ռուսական դիվիզիան մեզ հետ էր։ Մենք հասանք Միջագետք։ Այնտեղ անգլիացիները Նահրումար անապատում վրանների տակ էին։ Հնդկաստանի հայերը մեզ նյութապես օգնություն ուղարկեցին՝ բժիշկ, անգլերենի դասատուներ։ 1918 թ. անգլիացիները մեր զորքին դարձրին գաղութային զորք։ Իրաքում սկսվեց ազատագրական պայքար։ Իրաքի արաբները դուրս եկան անգլիացիների դեմ։ Անգլիացիները ուզեցին, որ հայերը գնան արաբների դեմ։

Լևոն Շաղոյանը** մեր քարավանի հրամանատարն էր, Կոստինից հետո։ Նա ընդամենը վեցերորդ դասարանի ուսում ուներ, բայց խելոք մարդ էր։ Շաղոյանն ասում է. «Մենք գտնվում ենք օտար երկրում, մենք արաբների դեմ կռվի դուրս չենք գա»։ Անգլիացիները գազազում են։ Անգլիացիները պատրաստվում էին հրաժարվել հայկական մանդատից։ Լուրը հասնում է շեյխին։ Բեդվինները եկան, լցվան մեր վրանների մեջ, մաարաբա – շատ ապրիք, – ասացին։

Իսկ ասորիները կռվում էին արաբների դեմ։ Բայց արաբները նրանց ոչնչացրին մինչև վերջին մարդը։

1921 թ. հետո հրաման ստացանք, որ Կովկասում Հայաստանի Հանրապետություն է ստեղծված, և Ալեքսանդր Մյասնիկյանը խնդիր է դրել Իրաքի կառավարության առջև՝ քարավանը բերել Հայաստան։

Մենք երկու վաճառականներ ունեինք Իրաքում։ Իրենք՝ Հակոբ էֆենդին և Հովսեփ էֆենդին, որոշում են մեզ փոխադրել հայրենիք։ Եկանք Պարսից ծոցով, պտտվեցինք եկանք Կարմիր ծովով, Միջերկրականով, Սև ծովով, Բաթումով, այնտեղ խորհրդային իշխանության ներկայացուցիչները մեզ դիմավորեցին 1922 թ. հունվարի 1-ին։ Քառասունհինգ օր նավարկելուց հետո եկանք Հայրենիք։ Բայց երևի տասը հազար մարդ կորցրինք՝ մեծ մասը համաճարակից։

Մեր երեսունչորս հոգուց բաղկացած գերդաստանից մնացինք մայրս, ես, եղբայրս՝ Ռոստոմը, քույրս՝ Նունեն, հորեղբայրս՝ Դավիթը, տատս՝ Զանոն, պապս՝ Ջիբրայելը, երևի այդքան։

Լևոն Շաղոյանը չեկավ մեզ հետ, ասաց. – Հոն բոլշևիկները ինձ չեն հասկնար, ես դաշնակցական եմ, ես ու՞ր էրթամ։

Աբրահամյանն էլ ասաց. «Ես էլ քեզ հետ կմնամ»։ Ամբողջ Արմաշ գյուղը ասաց. «Մեր Աբրահամյանը մնում է, մենք էլ կմնանք»։

Շեյխը լսում է, որ մոտ երեք հազար հայ մնում է, ասում է. – Ձեզ իրավունք եմ տալիս։ Գնացեք, ման եկեք, որտեղ կհավանեք՝ ձեզնից հարկ չեմ ուզի, էնտեղ էլ ապրեք։

Հայերը տեսնում են անապատի խորքով մի սքանչելի գետ է գնում, հավանում, ասում են. – Պոմպ կդնենք, անապատը կջրենք։

Այդ Զախո վայրն էր։ Այնտեղ հիմնվեց մեր գաղութը հայրենադարձության ժամանակ, մինչև հիմա էդ գաղութը կա։ Արաբները միշտ լավ են ընդունել մեզ՝ հայերիս։

Հայաստան եկանք, տարածվեցինք Երևան, Աշտարակ, Էջմիածին, Արտաշատ։ Կար մի բարեպաշտ մարդ՝ Եղիկը, իր տան դիմաց ուներ փոքրիկ տնակներ, մեզ տրամադրեց, և մենք ապրեցինք։ Ես թունավոր լուծով հիվանդացա։ Եղիկն եկավ, ասաց. – Նանա՜, տուր էս տղին, ես լավացնեմ։

Մայրս արցունքն աչքերին՝ գիշեր-ցերեկ լաց էր լինում։ Ես ոսկրացել էի։

Եղիկը վերցրեց սայլը՝ լավաշով, բանով բերեց իր ամենահեռավոր այգին, որը Այգեզարդ գյուղին սահմանակից էր։ Այգու վերևը ցորենի արտ էր, ծով լորիկներ էին, թակարդներ դրեց ու կորեկ լցրեց, որ լորերը գան, ընկնեն թակարդը։ Ինձ ասաց. «Քեզ փեշքեշ։ Ամեն առավոտ, ինչքան կարող ես, խաղող կեր։ Թմբերի մեջ ման կուգաս, կհավաքես լորերը, կխորովես, կուտես»։

Յոթերորդ օրը մայրս և Ջիբրո պապս եկան ինձ տեսության։ Տեսան՝ գույնս տեղն է եկել։ Ուրախացան։ Սնդուկի մեջ լավաշը լիքն էր։ Ես տանիքի վրա էի քնում՝ մաքուր օդին։

Աշնանը բոլոր խաղողը հավաքել են, հնձանն են լցրել, գինի են սարքում։ Եղիկն ասաց.

– Փոզենք այգին, այսինքն՝ քաղենք այգին։

Մեկ էլ ձյունախառն անձրև տեղաց։ Այգին քաղեցինք, բերքը տեղափոխեցինք։ Եղիկն եկավ երկու ռուսական ոսկի տվեց մորս, ասաց. – Նանա՜, տղեն էգին պահել է, ուրան հալալ ի։

Մայրս ասաց. – Ա՜յ Եղի՛կ, դու իմ տղային փրկել ես։

Եղիկը նորից է ասում. – Էգին պահե՜լ ի։

Մայրս չընդունեց փողը։ Եղիկը մեր լուսամուտից երկու ոսկին գցեց ներս, որ անպայման առնենք։

1936 թ. երբ Խանջյանի չարագործ սպանությունը տեղի ունեցավ, կենտկոմի քարտուղար դարձավ Ամատունի Վարդապետյանը։ Նա սկսեց Խանջյանի կողմնակիցներին զանգվածաբար ոչնչացնել, դրանց մեջ էի նաև ես։

Խանջյանը ինձ գուրգուրանքով էր նայում, ինձ շատ էր սիրում։ Ինձ առաջ են քաշել, երբ Խանջյանը դեռ Հայաստանում չէր։ Նրա մասին ես իմ հուշերում գրել եմ։ Լենինականի քաղկոմի կազմբաժնի քարտուղար էի։ Ես ու Աննան՝ կինս, ապրում էինք հյուրանոցում՝ սառը, խոնավ. մի կերոսինկա ունեինք։ Ես ինչքան դիմում էի, ինձ չէին բաց թողնում։ Խանջյանը ինձ հրավիրեց և նշանակեց Յուվայի սովխոզի տնօրեն։ Այնտեղ շատ գործեր եմ արել։

Հետո ինձ վերցրին կոմսոմոլի աշխատանքի՝ Ղուրդուղուլի (Հոկտեմբերյան, այժմ՝ Արմավիր) շրջանում։

Շատ բան եմ տեսել, շատ բան է գլխովս անցել, շատ ցավ եմ տեսել, բայց և այնպես հիմա նստած եմ և իմ հուշերն եմ շարադրում…

* Հայ ժողովրդական երգի գիտակ, ժողովրդական երգիչ, պատմաբան:
** Լևոն Շաղոյան (1887-1933) – ազգային ազատագրական շարժման գործիչ: 1915 թ. մասնակցել է Շատախի և նրա գյուղերի ինքնապաշտպանական մարտերին:

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=23

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: