Այնթապի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու անցյալն ու ներկան

Հայկական Կիլիկիայի շրջանում գտնվող Այնթապի (Գազիանթեփ) Թեփեբաշը թաղամասում որպես Քուրթուլուշ մզկիթ հայտնի կառույցը իրականում Սուրբ Աստվածածին հայկական տաճարն է:

Կազայի կենտրոն Այնթապը կառուցվել է 850 մ բարձրության վրա գտնվող զառիթափ լեռներով շրջապատված անհավասար բարձրավանդակի վրա: 1914 թ. 80 հազար բնակչություն ունեցող Այնթապում ապրում էր մոտ 36 հազար հայ:

Պատմում են, որ առաջին անգամ Սուրբ Աստվածածին (Մարիամ Աստվածածին) եկեղեցին այսպես է կառուցվել. Պարսկաստանից Բալի անունով մեկը Երուսաղեմ ուխտի գնալիս անցնում է Այնթապով և երբ տեսնում է, որ այստեղ հայերը կրոնական արարողությունները քարանձավներում են կատարում, վշտանում է, Երուսաղեմ ուխտի գնալուց հրաժարվելով` որոշում է եկեղեցի կառուցել: Անմիջապես հավաքում է Այնթապում ապրող հայերին և որոշում կայացնում: Այդ ընթացքում ստանում է նաև օսմանյան սուլթանից անհրաժեշտ թույլատվություն: Սակայն եկեղեցին 1807 թ. օգոստոսի 30-ին մի վայրկյանում փլվում է:

1873-1893 թթ. պալատական ճարտարապետ Սարգիս Բալյանի նախագծով եկեղեցին կառուցել է քարտաշ Սարգիս Թաշչյանը: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կառուցված է 1100 քառ. մ մակերեսի վրա և ունի 30 մ բարձրություն: Այնթապ/Հալեպ շրջանի քարե ճարտարապետությունը հաջողությամբ համադրելով հայկական եկեղեցու ճարտարապետության բազմանկյուն գմբեթի համակարգի հետ, մի քիչ էլ փոխառելով 1800-ական թթ. եվրոպական եկեղեցիների ճարտարապետությունից որոշ տարրեր՝ շատ հետաքրքիր համադրություն է ստացվել:

Կառույցի անկյունները, պատուհանների քիվերը կառուցվել են տեղական սպիտակ և սև քարերից: Ուղղանկյուն նախագիծ ունեցող խաչաձև եկեղեցու ներսը դեպի խորան ուղղահայաց սյուներով բաժանված է երեք հարթակի: Խաչի թևերը դրսից ֆրոնտոնի ձև ունեն, իսկ ներսից խաչվող կամարներով է ծածկված: Գլխավոր շինության միջնամասը կլոր, բավականին բարձր գմբեթ ունի: Սրբատաշ քարից կառուցված պատերի առաջին երկու շարքում՝ սուր կամարներ, իսկ վերին շարքում էլ կլոր պատուհաններ կան:

Կառույցը ծածկված է ծալքավոր տանիքով: Խորանը ուղղանկյուն որմնախորշի ձևով ուղղված է դեպի դուրս: Խորանի պատին եռաշարք պատուհան է տեղադրված: Ֆրոնտոնի մեջտեղում ևս կլոր պատուհան կա:

Կառույցը գլխավոր գծերով գոթական ոճով է կառուցված: Եկեղեցին ունի հինգ դուռ: Գլխավոր մուտքը արևմուտքում է: Երկու դուռը բացվում է դեպի հյուսիս, երկուսը` դեպի հարավ: Այն, որ գլխավոր մուտքը նայում է դեպի արևմուտք, նրա համար է, որ երբ հայերը եկեղեցի մտնեն, արևը երեսներին ընկնի:

Ժամանակակի հայկական ճարտարապետության ու աշխարհի ամենագեղեցիկ օրինակներից մեկն է: Եկեղեցու զանգը Հարավային Աֆրիկայում հատուկ պատրաստել է տվել բրազիլիաբնակ հայ Հրանտ Քյոշքերյանը: Զանգը կշռում է մոտ 3 տոննա, այժմ գտնվում է Գազիանթեփի թանգարանում:

Միայն հայկական եկեղեցիներին բնորոշ մի քանի առանձնահատկություններ ունի.

-Եկեղեցական երգչախմբի համար նախատեսված գմբեթին մոտ վերնահարկ ունի:

-Մուտքն արևելյան կողմից է:

Այնթապցի հայերը, ովքեր առևտրի հետ միասին իրենց ձեռքում էին կենտրոնացնում նաև արհեստը, 18-րդ սարի կեսերից սկսած՝ քաղաքի տնտեսական կյանքում կարևոր տեղ են զբաղեցրել: Քաղաքը հռչակ է ձեռքբերել բրուտագործությամբ, կաշեգործությամբ, տեքստիլի արտադրությամբ և ասեղնագործությամբ: Հայ գործարարների շնորհիվ հենց այս ժամանակ են կատարվել արդյունաբերության մեջ առաջին քայլերը: Հայերը մեծավ մասամբ զբաղվում էին նաև խաղողագործությամբ, ծխախոտագործությամբ, բրդագործությամբ, ձիթապտղի յուղի և մեղրի արտադրությամբ, խեցեգործությամբ, ատաղծագործությամբ, դարբնությամբ և ոսկերչությամբ:

1919 թ. սկզբին անգլիական ուժերի` Այնթապ մուտք գործելը պատճառ հանդիսացավ, որ 1915 թ. Հայկական բարձավանդակից բռնի գաղթից ողջ մնացածները վերադառնան: Տարեվերջին հետ վերադարձածների թիվը կազմում էր 45 հազար բնակչություն ունեցող քաղաքի մոտ 1/3-ը (18 հազար):

Հայերի բռնի գաղթը քաղաքում մեծ ավերածությունների պատճառ էր հանդիսացել, շրջակայքում ապրող հազարավոր մուսուլմաններ գաղթել էին արևմուտք: Կրկին ապահովելով իրենց անվտանգությունը` հետ վերադարձած հայերը ավերակների վերածված քաղաքը վերակառուցեցին:

1919 թ. հոկտեմբերին անգլիացիները լքեցին քաղաքը` իրենց տեղը զիջելով փոքրիկ ֆրանսիական ջոկատի, որին աջակցում էր հայկական ջոկատը, սակայն այս նոր պաշտպանության կարգը վտանգեց շրջանի հավասարակշռությունը: 1920-1921 թթ. այնթապցի հայերը, շուրջ 314 օր պայքարելով կառավարական ուժերի դեմ, կարողացան ճեղքել շրջափակումը: Երբ Ֆրանսիան, Անկարայի հետ համաձայնության գալով, հետ կանչեց իր զորքերը, մարեց հայերի` շրջանում ապրել շարունակելու հույսը, և 1922 թ. Սկսած՝ կոտորածների չենթարկվելու համար ստիպված մեկընդմիշտ լքեցին իրենց երկիրը:

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին երկար ժամանակ չի գործել, քանի որ Թուրքիայի Հանրապետության հռչակումից հետո իրենց երկրից տեղահանված և կոտորված հայերը այլևս չկային: Իսկ հետագայում` մինչև 1980 թ., օգտագործվել է որպես բանտ: 1984 թ. եկեղեցին վերանորոգվել է, 1988 թ. գործել է որպես Քուրթուլուշ մզկիթ:

Քուրթուլուշ մզկիթը, որը պատմության գանձի պես նախկին շքեղությունից ոչինչ չի կորցրել, Գազիանփեպի ամենամեծ մզկիթներից է:

Նկատելի է, որ Անատոլիայում որդեգրած դիրքորոշումը, այն է՝ ընդհանրապես կոծկել հայոց պատմությունը, ըստ էության, արտահայտում է Այնթապի ընդհանուր տեսակետը: Այնթապի բնակչությունը Այնթապի հայերի պատմության հետ բավականին համերաշխ է:

Բոլորն էլ գիտեն և ասում են, որ հայտնի Քուրթուլուշ մզկիթը եղել է նախկին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին:

1800-ական թթ. Այնթեպում 25 հայկական կրթական հաստատություն է եղել: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցական համալիրից 100 մ հեռավորության վրա շրջանի մեջ եղել են նաև բազմաթիվ փոքր եկեղեցիներ: Սուրբ Աստվածածին թաղամասի կառույցների մեծ մասը, որքան էլ որ կիսավեր շինություններ են, որպես հայկական թաղամաս` իր ողջ պերճությամբ սփռվում է աչքի առաջ: Տեսնում ենք հայկական փողոցների ողջ պատմությունը:

Որպես արդյունք, եթե կարիք լինի ընդհանրացնել Թուրքիայում հայկական կոթողների նկատմամբ տարվող ոչնչացման քաղաքականության, նաև անցյալի ու ներկայի նկատմամբ վերաբերմունքը, կարելի է միայն մեկ բան ասել`Թուրքիայում որևէ հայկական մշակութային ժառանգություն, որը հիշեցնում է հայերի գոյության մասին, ոչնչացվում է:

Կանգուն մնացած կառույցները դադարել են լինել քրիստոնեական ծիսակատարությունների տաճարներ, այլևս դարձել իսլամական աղոթավայրեր: Ներքևում զետեղված զույգ նկարները ցուցադրվել են իրականությունը ցույց տալու համար: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցուն, որի անցյալը և ներկան ցուցադրված է երկու նկարով, հետագայում հավելել են մինարեթ` վերածելով իսլամական մզկիթի:

Երեկ որպես հայկական եկեղեցի գործող կառույցում երբեք որևէ դրոշ չի եղել, այսօր խորանում թուրքական դրոշն է: Անմիջապես հետևյալ միտքն է գալիս` Աստծո տանը ի՞նչ գործ ունի ազգի դրոշը, եթե գործ ունի, ապա ինչու՞ Թուրքիայի այլ մզկիթներում թուրքական դրոշ չենք տեսնում:

Եկեղեցու անցյալն ու ներկան և այս ընթացքում առաջացած երբեմն շնչահեղձ անող, երբեմն ցնցող, սակայն բացարձակապես շշմեցնող փոփոխությունը ցանկացանք ցույց տալ անհավատալի նկարով:

Նկարները մեզ միայն իրականությունն են ցույց տալիս: Նայելով այս նկարներին՝ տեսնում ենք հիասքանչ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու անցյալն ու ներկան, իսկ հետևությունները թողում ենք մեր հարգելի ընթերցողներին:

http://team-aow.discuforum.info/t1923-Antep-Surp-Astvadzadzin-Kilisesi-Simdilerde-Cami.htm

Թարգմանությունը` Akunq.net-ի