Թող անվանումը “Որբ Սաբիհա Գյոքչենի անվան օդանավակայան” լինի

Չիղդեմ Մաթեր
Երբևէ Դերսիմ գնացե՞լ եք: Ես գնացել եմ: Մի քանի անգամ: Յուրաքանչյուր այցիս ժամանակ զանազան պատմություններ եմ լսել 1915 թ. և 1938 թ. մասին: Լսել եմ և ամաչել: Դերսիմն այն քաղաքն է, որտեղ ձեզ քաղաք մտնելուն պես յուրաքանչյուր ոք, ջրային կուտակումները ցույց տալով, ասում է` սրանցով արյուն է հոսել:
Եթե հարցնեք` երբ է հոսել այդ արյունը, տարբեր պատասխաններ կստանաք. կպատմեն թե’ 1915 թ., թե’ 1938 թ. մասին:
Կան 1915 թ. իրենց հարևաններին` հայերին, պահպանելու համար իրենց կյանքը վտանգած դերսիմցիներ, մեկ էլ` դերսիմցի կրոնափոխ ալևիներ, ովքեր տարիներ անց են տեղեկացել իրենց հայ լինելու մասին:
Դերսիմահայերը վերջին տարիներին այլևս սկսել են փորփրել իրենց անցյալը և նայել ճշմարտության դեմքին:
Եթե չեք կարդացել, անպայման կարդացեք. երեկ Յավուզ Սեմերջին, ըստ էության, վերջակետ էր դրել “Գազեթեփորթ”-ում և “Հաբերթյուրք”-ում հրատարակված իր հոդվածում.
“Քանի որ դարձյալ բանավեճ եք ծավալել Դերսիմի շուրջ, իմ անունից ասեմ, թե ինչ է ուզում դերսիմցին… ո’չ ներողություն եմ ակնկալում, ո’չ էլ` որևէ ժեստ… ո’չ փոխհատուցում եմ սպասում, ո’չ խղճահարություն, ո’չ էլ` լսել, թե ով է մեղավոր, և ով` իրավացի… Ես քաջապես տեղյակ եմ, թե ինչ է կատարվել, և թե ումից են հրաման ստացել նրանք, ովքեր չեն քաշվել հրացանի փողը մանուկների դեմ ուղղելուց անգամ: Ես շատ լավ գիտեմ այդ ամենը, բայց չեմ ցանկանում մեկ անգամ ևս լսել:
Միակ բանը, որ ուզում եմ իմանալ, հետևյալն է. որտե՞ղ է իմ տոհմի գերեզմանոցը:
Հենց դա եմ ակնկալում վարչապետ Թայիփ Էրդողանից… Դա եմ սպասում պետությունից… Ուզում եմ իմանալ այդ տեղերը, որոնց շուրջը պտտվելով` հարգանքով աղոթելու ենք` մեր ավադույթների և սովորույթների համաձայն, ծաղիկ դնելու նրանց հիշատակին:
Դրանից հետո կարող եք շարունակել փրկել հայրենիքը, առերեսվել անցյալի հետ, եթե դա ձեզ հարմար լինի: Մեզ գոնե ողորմացեք կորուստների հետ գլուխ գլխի մնալու մարդկայնությունը”:
Ահավասիկ որոշ չափով նաև այդ պատճառով ամոթս սաստկացավ, երբ ընթերցեցի Քեմալ Քըլըչդարօղլուի ելույթի մասին, որով նա երեկ մեջլիսում հանդես էր եկել Ժողովրդահանրապետական կուսակցության խմբակցության ժողովի ժամանակ:
Քըլըչդարօղլուն դերսիմցի է, բայց ինչպես իրավամբ նշվում է “Թարաֆ” օրաթերթի վերնագրում, Ժողովրդահանրապետական կուսակցության սինդրոմից անհանգստացած` իրեն պահում է Ստոկհոլմի պատգամավորի նման:
Մեջբերում եմ “Թարաֆ”-ի հրապարակումից.
“Ժողովրդահանրապետական կուսակցության խմբակցության ժողովին ելույթ ունեցած Քեմալ Քըլըչդարօղլուն խիստ քննադատության ենթարկեց վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանին, ով Ժողովրդահանրապետական կուսակցությանը խորհուրդ էր տվել առերեսվել իր պատմության և Դերսիմի կտորածների հետ:
Քեմալ Քըլըչդարօղլուն ասելով, թե “Այս երկրի վարչապետի բանականության քարտեզը համընկնում է հայկական սփյուռքի բանականության քարտեզին”, նաև նշել է. “Այնպես է գազազել, որ չզարմանաք, եթե այս վարչապետը շուտով այս ազգին (ի նկատի ունի թուրք ազգին-Ակունքի խմբ.) Հայոց ցեղասպանության պնդումներն էլ ստիպի ընդունել”:
Քըլըչդարօղլուն ի պատասխան Էրդողանի` “Ժողովրդահանրապետական կուսակցությունը ե՞րբ է առերեսվելու իր պատմության հետ” խոսքերին ասելով, որ Էրդողանը հարձակում է գործել Ժողովրդահանրապետական կուսակցության պատմության վրա, հավելել է. “Ուշքի’ եկ, վարչապե’տ, հենց քեզ կորցնում ես, հարձակվում ես ժողովրդահանրապետական կուսակցության վրա: Էլ ուրիշ բան ու գործ չունե՞ս: Ո՞ր ռևանշի հետևից ես ընկած: Դու ուզում ես Մուստաֆա Քեմալին կպնել և քննադատել նրան”:
Այս հարցը տալիս եմ, որովհետև իրոք հետաքրքրում է ինձ. մի՞թե Քեմալ Քըլըչդարօղլւն երբեք չի լսել իր մեծ մայրերի և մեծ հայրերի պատմությունները: Մի՞թե երբեք չի հարցրել, թե ինչ է պատահել իր ժողովրդին 1938-ին: Բոլորովին տեղյակ չէ մի՞թե: Մի՞թե կարծում է, թե տիեզերքից եկած արարածներն են իրագործել Դերսիմի կոտորածը:
Ես Դերսիմի կոտորածի ողջ պատասխանատվությունը միայն Ժողովրդահանրապետական կուսակցության վրա բարդելն էլ եմ համարում պետության` սեփական օձիքն ազատելու միջոց: Պետությունը, Ժողովրդահանրապետական կուսակցությունը, ժամանակաշրջանի բոլոր մեծ ու փոքր պաշտոնյաներն էլ` հավասարապես պատասխանատու են:
Ժողովրդահանրապետական կուսակցության առաջնորդ Քեմալ Քըլըչդարօղլուն և’ պատասխանատվություն չի ստանձնում, և’ “հայկական սփյուռքի մտայնություն” ասելով` հակառակ կողմից հարվածում է այդ հողերի մեծ ցավերին, հողեր, որոնցից ծագում է նաև ինքը:
Երանի թե նրա մերձավորներից մեկն անմիջապես իրեն բացատրի, որ “հայկական սփյուռք” խոսքը, որն ասել է` վիրավորելու նպատակով, վերաբերում է իր հարևաններին, կամ էլ, ըստ իս, չափազանց ճիշտ քայլ անելով` ինքը անձամբ զանգահարի Ժողովրդահանրապետական կուսակցության` Թունջելիից (Դերսիմ) ընտրված պատգամավոր Հյուսեին Այգյունին, որին ի դեպ հենց ինքն է խցկել խորհրդարան, և Այգյունն էլ իրեն բացատրի:
Բայց, անկեղծ ասած, այս օրվան ենք հասել Ժողովրդահանրապետական կուսակցության ներսում հենց Այգյունի դեմ մեկնարկած արշավի հետևանքով:
Շատ բնական կերպով չուշացավ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի պատասխանը` Քըլըչդարօղլուի ելույթին. վարչապետը խոսեց այսօր:
Նրա ելույթը լսել եք, կրկնելու կարիք չկա, սակայն ուշագրավ է հետևյալ նախադասությունը. “Եթե պետք է պետության անունից ներողություն խնդրել, եթե այդ թեմայով գրականություն կա, ապա ես ներողություն կխնդրեմ և խնդրում եմ”:
Հարգելի’ վարչապետ, իհարկե կա նման գրականություն. Կանադայից Անգլիա, Ավստրալիայից ԱՄՆ և Գերմանիա` պատմությունը լի է նման ներողություններով:
Բայց եթե չլինի, ներողություն չե՞ք խնդրելու, պարտադիր գրականության փնտրտուքների մե՞ջ պիտի լինեք: Մինչ օրս առանց գրականության հետևելու` գործ եք տեսել. հենց ա՞յս հարցում եք գրականությունը հիմք ընդունում: Մի՞թե Ձեզ չի խրտնեցնում հարյուր հազարավոր մարդկանց հուզող ցավն այդպես քաղաքական գործիք դարձնելը:
Մեկ էլ Մեհմեդ Մեթիների խնդիրը կա իհարկե: Մեթիները պետք է որ լինի քաղաքական անցյալի, Դերսիմի և նման այլ պատմական ամոթների մասին ամենաքաջատեղյակ քաղաքական գործիչներից մեկը, այնպես չէ՞:
Այո’: Շա’տ լավ, իսկ ի՞նչ է ասել` թող փոխվի Ստամբուլի Սաբիհա Գյոքչենի անվան օդանավակայանի անվանումը: Ասենք` շատ տեղին և գեղեցիկ առաջարկ է: Լա’վ, իսկ ի՞նչ է նոր անուն է առաջարկել` Մուհսին Յազըջըօղլու և Թուրգութ Օզալ: Ես դրանից հետո այլևս ասելիք չունեմ:
Բայց մի առաջարկ ունեմ` Սաբիհա Գյոքչենի անվան օդանավակայանի անվանման հարուցած անհանգստության կապակցությամբ: Սաբիհա Գյոքչենը Աթաթուրքի հոգեդուստրն է, Թուրքիայի առաջին կին ռազմական օդաչուն… Դրա համար են նրա անունով օդանավակայան կոչել:
Սակայն միևնույն ժամանակ նա 1915-ի որբն է: Հիշե’ք “Ակօս” շաբաթաթերթի հրապարակումը, որը հասցրեց մինչև Հրանտ Դինքի սպանությանը: Լա’վ, իսկ այդ դեպքում եթե Սաբիհա Գյոքչենի անվան օդանավակայանը կոչենք Որբ Սաբիհա Գյոքչենի անվան օդանավակայա՞ն:
Կամ էլ կոչենք Ռուհի Սուի (արվեստի հայտնի գործիչ Թուրքիայում, որին նույնպես վերագրում են հայկական ծագում-Ակունքի խմբ.) անվան օդանավակայան: Եվ եթե օգտվե՞նք նրանից, որ ունենք քաղաքական գործիչներ, ովքեր մեջլիսի ամբիոնից ակամա բացում են Պանդորայի արկղը, բացում` զուտ նրա համար, որպեսզի իրենց հետ հաշվի նստեն:
Եվ եթե այդ արկղը վերցնենք 1938-ից ու փոխադրենք 1915 թվակա՞ն: Իսկ եթե ոգեկոչենք 1915-ի որբ մանուկների՞ն: Եթե հիշատակենք Ռուհի Սուի՞ն: Իսկ եթե հիշենք ոչ թե Դերսիմը ռմբակոծած ռազմական օդաչու Սաբիհա Գյոքչենին, այլ 1915-ի որբուկ Հաթուն Սիբիլջիյանի՞ն (Սաբիհա Գյոքչենի հայկական անունն է-Ակունքի խմբ.):
Մեջլիսի ամբիոնից իր աքսորված հարևաններին որպես վիրավորանքի առարկա օգտագործած Քըլըչդարօղլուին և գրականության վրա հիմնվելով` ներողություն խնդրած վարչապետին նայելիս ինձ չկարողացա զսպել, թեև երկար ժամանակ է, ինչ ապրում եմ Թուրքիայում, այնքան երկար, որ վստահ եմ` իմ առաջարկներից և ոչ մեկը չի իրագործվելու: Մի’ անհանգստացեք:

Չիղդեմ Մաթեր
cigdemmater@gmail.com
23.11.2011
http://www.bianet.org
Թարգմանությունը` Akunq.net-ի