Իսմեթ Ինենյուի դերսիմյան ծրագիրը

Պատմական փաստերն ու վավերագրերը ցույց են տալիս, որ 1938 թ. Դերսիմում կատարված գործողությունները մեկնարկել են հանրապետական շրջանում Թուրքիայի վարչապետի և նախագահի աթոռները զբաղեցրած Իսմեթ Ինենյուի կողմից պատրաստված “Քրդական զեկույցից” հետո: Դերսիմի դեպքերի ընթացքում արված լուսանկարներից երևում է, որ ժողովուրդը բռնագաղթեցվել է զինվորների ուղեկցությամբ:

Ինչպես հաղորդում է թուրքական “Իհլաս” լրատվական գործակալությունը, Ժողովրդահանրապետական կուսակցության ցուցակով Դերսիմից ընտրված պատգամավոր Հյուսեին Այգյունի հայտարարության պատճառով սկսված բանավեճը շարունակվում է: Նշենք, որ հիշյալ պատգամավորն ասել էր. “Դերսիմի կոտորածի պատասխանատուն Ժողովրդահանրապետական կուսակցությունը և պետությունն են: Աթաթուրքն էլ է տեղյակ եղել այդ դեպքերի մասին”:

Աղբյուրի փոխանցմամբ` նախանցած օրը Բիթլիս (Բաղեշ) այցելած վարչապետ Էրդողանը ևս անդարդարձել է Դերսիմի կոտորածին: Էրդողանը Ժողովրդահանրապետական կուսակցությանը կոչ է արել առերեսվել Դերսիմի ջարդերի հետ և հայտարարել. “Իսմեթ Ինենյուն նույնպես, որպես վարչապետ և նախագահ, դեր է ունեցել այդ կոտորածներում: Ես փաստաթղթերով եմ դա ապացուցել: Հիմա էլ Թունջելիի (Դերսիմ) պատգամավորի դեմ նախաձեռնված Լինչի դատաստանի մասին են լռում”:

Աղբյուրի համաձայն` պատմական վավերագրերը ևս հավաստում են, որ Դերսիմի կոտորածն ուղղորդվել է Ժողովրդահանրապետական կուսակցության կողմից, և որ Իսմեթ Ինենյուն անձամբ խառնված է եղել այդ գործին: Դերսիմյան գործողությունների մեկնարկումից առաջ Իսմեթ Ինենյուն իր-իսկ կողմից պատրաստված “Քրդական զեկույցը” ներկայացնում է Քեմալ Աթաթուրքին: Ինենյուն սույն զեկույցում գրում է, թե իրավիճակը Դերսիմում վատթար է, և որ պետք է խիստ արագ կերպով ռազմական գործողություններ ձեռնարկել այնտեղ: Զեկույցում ասվում է. “Հայերի լիովին հեռանալու պատճառով հրապարակը մնացել է դերսիմցիներին: Էրզինջանին (Երզնկա) մոտ գտնվող դատարկ գյուղերն արագորեն լցվում են Դերսիմի պարարտ ժողովրդով: Էրզինջանի բեյերն իրենց հողատարածքները գործածելու համար  դերսիմցիներին օգտագործում են ագարակատերերի անվան տակ: Այդ բեյերը մի տեսակ պատսպարվում են Դերսիմի հովանու ներքո: Այդ գյուղերը և ագարակատերերը նշանակալի դեր են կատարում Դերսիմի կողոպտիչների տարածման առումով: Տեղին է այն մտահոգությունը, որ կարճ ժամանակ անց Էրզինջանը կդառնա քրդական կենտրոն, և ի հայտ կգա Քուրդիստանը”:

Ինենյուն զեկույցում կետ առ կետ ներկայացնում է այն ամենը, ինչ պետք է անել` Դերսիմում դրության բարելավման ուղղությամբ, և ժամանակ նշում` ռազմական գործողություններն սկսելու համար. “Դերսիմ նահանգի վերաձևավորմամբ պետք է ռազմական կառավարում ստեղծել և Դերսիմի բարեփոխումը կատարել` ըստ մի ծրագրի: Այդ ծրագրում պետք է ընգրկվեն նախապատրաստական աշխատանքները, զինաթափումը և, եթե պահանջվի, վերաբնակեցման փուլերը: 1935 և 1936 թվականներին կկառուցվեն ճանապարհները և ոստիկանական տեղամասերը: Եթե դրանք մինչև 1937 թ. գարուն պատրաստ լինեն, այդ ժամանակ Դերսիմի բնակչությունն արագ կերպով կզինաթափվի”:

Դերսիմի ռազմական գործողություններին որպես օդաչու մասնակցած Սաբիհա Գյոքչենին (Աթաթուրքի հոգեդուստրն է, որին վերագրում են հայկական ծագում-Ակունքի խմբ.) 1937 թ. մայիսի 28-ին մեծ հանդիսավորությամբ շնորհվել է թանկարժեք քարերով մեդալ: Մեդալի հանձման արարողությանը մասնակցել են նաև Աթաթուրքը և Ինենյուն:

Դերսիմում իրականացված ռազմական գործողություններից հետո իրենց ընտանիքներին կորցրած կանայք և երեխաները պետության  միջոցով փոխադրվել են այլ շրջաններ, որոշ մանուկներ էլ որդեգրվել են օտար ընտանիքների կողմից:

Ինենյուի վերոհիշյալ զեկույցի համաձայն` 1935 թ. հրապարակված Թունջելիի օրենքով լայն լիազորություններ են շնորհվել տեղի նահանգապետին: 1936 թ. հունվարի 4-ին Դերսիմ նահանգի անունը փոխվել է և դարձել Թունջելի: Դերսիմում նախ բոլորից հավաքվել են զենքերը: Դերսիմի բնակչությունը հանձնել է 7.880 զենք: Հետագա տարիներին Դերսիմում կատարված ռազմական գործողություններին զոհ են գնացել 13.100 հոգի:

Հազարավոր դերսիմցիներ բռնագաղթեցվել են այլ վայրեր: Իսմեթ Ինենյուն Դերսիմի կոտորածների ժամանակ` 1937 թ. հունիսի 14-ին, Թուրքիայի մեջլիսում հայտարարել է. “Կառավարությունն ու ժանդարմերիան Դերսիմում լիովին հաստատված են: Բարենորոգումների ծրագիրը շարունակում է անխափան իրագործվել: Ճանապարհ ենք կառուցում, դպրոց ենք կառուցում, տեղամաս ենք կառուցում…”:

20.11.2011

Akunq.net