22 (22)
ԱՆԴՐԵԱՍ ԵՍԱՅՈՒ ԳՅՈՒԼԱՆՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ
ԾՆՎ. 1905 Թ.
ՇԱՏԱԽ
Մոտ մի տարի էր անցել, երբ երիտթուրքերը 1908 թվից իշխանության գլուխն էին անցել և իրենց ձևացնում էին որպես Թուրքիայում ապրող բոլոր ազգային փոքրամասնություններին հարազատ։ Եվ հայտարարում էին, որ Թուրքիան բոլոր ազգերի հայրենիքն է։ Սակայն այդ բոլորը կեղծիք էր։ Նրանք նպատակ ունեին օգտագործել Առաջին համաշխարհային պատերազմը և որպես Գերմանիայի դաշնակից ներխուժել Հայաստան՝ կոտորել հայերին։ Այդ նպատակը իրականացնելու համար գաղտնի ժողովներ են եղել, և այդ բոլորը գործադրվեցին Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին։
Մեր Շատախի գյուղացիները ակտիվ մասնակցել են ինքնապաշտպանությանը և պատմում էին զանազան պատմական դեպքեր, որոնք ես լսել ու հիշում եմ։
1895-96 թթ. տեղի ունեցած հայկական կոտորածներից անցել էր քսան տարի, արդեն 1915 թ. գարունն էր։ Երիտթուրքերը Կ.Պոլսից կարգադրել էին Վանի նահանգապետ Ջևդեթ փաշային, որը Թալեաթի, Էնվերի, Ջեմալի դաժան գործակատարն էր, կոտորել Վանի, Շատախի հայությանը։
Առաջին հերթին ձերբակալեցին և գլխատեցին Շատախի հայտնի ղեկավար Հովսեփ Չոլոյանին, որը ՀՅԴ-ի ղեկավարն էր՝ Վանի կողմից նշանակված դեռևս 29 մարտի 1915 թվից։ Նա Շատախի գայմագամի ծանոթն էր, բայց փողոցով անցնելիս նրան իր հինգ ընկերների հետ ձերբակալեցին ու տարան Շատախի Թաղ կոչվող կենտրոնը։ Նրա ընկերներից էր Տիգրան Բաղդասարյանը, որը ռուս-թուրքական ճակատում վիրավորվել, ազատվել և եկել էր Շատախ։ Նա գնում է և գայմագամին ասում. – Ինչու՞ եք բանտարկել Հովսեփ Չոլոյանին, չէ՞ որ նա գավառի հայկական դպրոցների տեսուչն է և բանտարկության ենթակա չէ։
Շատախի գայմագամ Մեյթի բեյը, որը ֆրանսիական կրթություն էր ստացել, պատասխանում է. – Ոչինչ, որ Հովսեփ Չոլոյանին ձերբակալել ենք։ Նա սենյակում նստած է, շուտով ազատ կարձակենք իր ընկերներով, պայմանով, որ հիսուն-վաթսուն երիտասարդ թաղեցիների իրենց զենքերով պիտի բերեք հանձնեք մեզ, այն ժամանակ կազատենք Հովսեփ Չոլոյանին։
Տիգրան Բաղդասարյանը պատասխանում է. – Թուրքական կառավարությունը արդեն հինգ-վեց ամիս է զորահավաք է հայտարարել, և Թաղի բոլոր երիտասարդները զորակոչվում են կռվելու ռուսների դեմ։ Մենք զինված մարդ չունենք։
Գայմագամը պատասխանում է. – Մենք ամեն ինչ գիտենք։
Դու մի ասի՝ Շատախի ղեկավարությունը Հովսեփ Չոլոյանի անմիջական ղեկավարությամբ դեռևս մեկ-երկու ամիս առաջ՝ մարտ-ապրիլ ամիսներին 1915 թվի, հաշվի են առել Շատախի հիսունհինգ հայկական գյուղերում ո՞ր գյուղացին ի՞նչ զենք և քանի՞ պատրոն ունի։ Կազմակերպել են խմբեր, որոնք Թաղի տներում և Շատախի կարևոր հայկական գյուղերում ինքնապաշտպանության մարտեր պիտի մղեն, երբ որ թուրքական կողմը դիմի հայասպանության։ Իսկ Շատախում մոտ տասներկու հազար հայություն կար, որից հազար երկու հարյուրը՝ Թաղ քաղաքատիպ ավանում։ Այդ բոլոր ցուցակները գտնվելիս են եղել Հովսեփ Չոլոյանի գրպանում։ Խուզարկության ժամանակ հայտնվել են։
Երբ Տիգրան Բաղդասարյանը գայմագամից վերադառնում է Թաղ՝ իր տունը, հաջորդ օրը մի ուրիշ ընկերոջ հետ նորից գնում է գայմագամի մոտ, որ նորից խնդրեն Հովսեփ Չոլոյանի ազատվելը։ Բայց գայմագամը նորից նույնն է ասում։ Բացի այդ, գայմագամը կարգադրում է իր ոստիկաններին՝ Շատախի երկու-երեք գյուղերում, տուրքեր հավաքելու պատրվակով, սպանել մի քանի հայերի։ Կարգադրված էր նաև քյուրդ ավազակապետերին, որ նրանք սպանեն Շատախի չորս-հինգ անմեղ հայ երիտասարդների։ Այնպես որ, թուրքերն արդեն սկսել էին հայերի բնաջնջումը։
Դեռ 1914 թ. ուշ աշնանից պահակախմբեր (որոնք գորտոններ էին կոչվում) էին դրված Շատախի բոլոր մեծ գյուղերում, որոնց թվում երկու պահակախումբ դրած է լինում Սիվտիկին գյուղում, մի պահակախումբ գյուղի տներին մոտ, իսկ մյուս պահակախումբը գյուղից հինգ կիլոմետր հյուսիս՝ Արտոս լեռան ստորոտին, որտեղից սկսվում է, պատմաբան Ա-Դոյի խոսքերով, «Շատախի հռչակավոր ձորը», որի արևելյան կողմից Կաուկան լեռնաշղթան է, մյուս կողմից՝ Ռշտունյաց լեռնաշղթան։ Հյուսիսից դեպի հարավ ձորն է, որի հովիտներում, սարերի լանջերին տարածված են վարելահողերը, մարգագետինները։
Հովսեփ Չոլոյանի բանտարկության մանրամասները պարզելուց հետո Շատախի Թաղ կենտրոնում հրավիրվում է գյուղերի փորձված, հասակավոր մարդկանց և երիտասարդների ժողովը, որոնք պիտի խորհրդակցեին, թե ի՞նչ անել։ Որոշում են ընտրել ինքնապաշպանության զինվորական մարմին։
1. Ընտրվում են երեք հոգի՝ Տիգրան Բաղդասարյան, Սամվել Մեսրոպյան (Թաղից) և Ազատ Սիմոնյան (Սիվտիկից)։
2. Որոշում են մեկ-երկու օրվա ընթացքում կտրել Թաղից դեպի հյուսիս՝ Վան տանող հեռախոս-հեռագրի սյուները, որպեսզի գավառապետը չկարողանա կապվել նահանգապետ Ջևդեթի հետ։
Հայերը սուրհանդակներ ունեին՝ լուր ուղարկելու համար։
3. Այդ երկու օրվա մեջ ոչնչացնել Սիվտիկին գյուղում երկու պահակակետերը, որովհետև այդտեղից ճանապարհները գնում են Ոստանով և Հայոց ձորով դեպի Վան։
Ես անձամբ ականատես եմ եղել, իմ մոր հետ, գյուղի բարձունքներից մեկում այդ կռվին, որը տեղի ունեցավ Սիվտիկին գյուղում։ Որոշեցին, որ կանայք, փոքր երեխաները գնան սարերը, մինչև կռիվը վերջանա։
Մարտի 31-ին Արշակ Պետրոսյանի խումբը (Սիվտիկին գյուղից) Հաշկանց գյուղից գալիս է Սիվտիկին գյուղի եզրը և այնտեղ մնացած հայ կռվողները՝ հայտնի ֆեդայի Բազիկ Պետրոսյանի ղեկավարությամբ, գյուղի չորս կողմը մարտիկներ են դասավորել, և երբ Արշակ Պետրոսյանը հասնում է գյուղի եզերքը, ազդանշանով մի գնդակ է արձակում։ Բազիկ Պետրոսյանը իր գյուղի տներից մեկի դիրքից բղավում է թուրքական պահակախմբի ղեկավարին՝ Բայրի օնբաշիին, անձնատուր լինել։ Բայց թուրքերը անձնատուր չեն լինում։ Եվ սկսվում է երկկողմանի կրակը։ Թուրքերի պետը գյուղի նորակառույց դպրոցի պատուհանում դիրք է բռնում և կրակում է հայերի վրա, երկկողմ հրաձգություն է տեղի ունենում։ Ամբողջ գյուղը մեր աչքի առաջ եռում էր։ Մենք մորս հետ սարում, քարի տակից տեսնում էինք։ Մոտ քառասուն կրակոց եղավ։ Ամեն ինչ դադարեց։ Երկինքը ամպոտ էր, բայց ցուրտ չէր։ Ես, մորս ձեռքը բռնած, իջա ձորը, եկանք գյուղ, ինչպես այլ կանայք եկան գյուղ և պատմեցին, թե ինչ է տեղի ունեցել։ Սպանվել է Բայրի օնբաշին, և իր օգնականն ու նրանց ասկյարները իջևանատան պատուհանից իրենց հրացանները գցում են ներքև և ձեռքերը բարձրացնում, անձնատուր լինում։ Մերոնք բանտարկում են նրանց՝ մի պառավ հայ կնոջ տանը։ Սիվտիկին գյուղի կռվի մանրամասները հասնում են Վան։ Վանի նահանգապետ Ջևդեթ փաշան կանչում է հայ նշանավոր գործիչ Իշխանին (ղարաբաղցի), կարգադրում է նրան (Իշխանը ընտրվել էր Վանի մեծը)՝ «մի քանի ոստիկանների հետ գնա Շատախ՝ տես, ինչու՞ է կռիվ լինում։ Գնա հանգստացրու»։
Իշխանը դեռ Սիվտիկին գյուղի ճամփի կեսը չհասած, ոստիկանների հետ, Հայոց ձորի Հիրճ գյուղում (Շատախ-Վանի մեջտեղում) մութը վրա է հասնում։ Թուրք ոստիկանապետը Իշխանին ասում է. – Մութը ընկավ, ինչպե՞ս շարունակենք։ Արի Հիրճ գյուղում հանգստանանք, առավոտը գնանք Շատախ, հանդարտեցնենք հայերին։
Բայց դա խաբեություն էր։ Երբ Իշխանը իր չորս ընկերներով գիշերում է, թուրք ոստիկանները նրանց սպանում են, գիշերով թաղում, հողն էլ վրան ծածկում։ Նույն օրը Ջևդեթ փաշան կանչում է Պոլսի մեջլիսի անդամ Վռամյանին, որը գործում էր Վանում։ Տանում է Վանա լճի ափ, Ավանց գյուղը, քար է լցնում տոպրակի մեջ, կապում է նրա վզին և Վանա լճի մեջ խեղդում։ Բայց, բարեբախտաբար, Վռամյանին հաջողվում է մինչ այդ մի նամակ գրել Արամ Մանուկյանին, որը Վանի ինքնապաշտպանության ապագա ղեկավարն էր։ Մի երկտող է գրում, տալիս իր կնոջը, որ եթե Ջևդեթը Արամին կանչի, նա չներկայանա, քանի որ նրան էլ կսպանեն։
Եվ սկսվում է Շատախի ինքնապաշտպանությունը*: Թուրքերը հարձակվում են հայերի գյուղերի վրա։ Ինքնապաշտպանությունն սկսվում է ապրիլի 4-ից, տևում է մինչև մայիսի կեսերը, մոտ քառասունհինգ օր։ Ինչպես Վանը, նույնպես և Շատախը դիմադրում է թուրքական և քրդական գերազանցորեն զինված դահիճներին։ Ընդհանուր առմամբ, Շատախի ինքնապաշտպանության ժամանակ հայերը լավ պաշտպանվում են, չնայած թուրքերը լավ զինված էին։
Շատախի ինքնապաշտպանության այդ քառասունհինգ օրերին հայերը, ընդհանուր առմամբ, հաջող դիմադրում են, չնայած պաշարված էին, զենք և փամփուշտը պակաս էին։ Սակայն Շատախի մի գյուղի՝ Սոզվանց անունով, որը Թաղից երեք-չորս կիլոմետր լեռնալանջին էր հարում, դիրքի հայ պաշտպանները ցրտի պատճառով սխալ են գործում, չնայած իրենց ղեկավար Գարումյան Հովսեփի դիմադրությանը, դիրքերից քաշվում են և գնում հեռու, տների մեջ հանգստանում։ Առավոտն էլ շատ ուշ են գնում իրենց դիրքերը։ Սոզվանցը Շատախի պահեստարանն էր։ Էդ գյուղը թուրքերը գրավում են։ Շատախի առանձին խմբերի մեջ որոշ հուսահատություն է նկատվում, բայց հիմնական խմբերը քաջություն են ցուցաբերում՝ ասելով. – Պիտի մեռնենք, պիտի ապրենք՝ միասին։
Հետո այդ Սոզվանցը կրկին հայերի կողմից գրավվում է։ Շատախը շարունակում է ինքնապաշտպանվել։ Բարեբախտաբար, ռուսական զորքերը Ալաշկերտից հասնում են Բերկրի, մոտենում են Վան քաղաքին։ Ջևդեթը փախուստ է տալիս իր զորքերով։ Ռուսական կայսերական զորքերը, պատմության մեջ առաջին անգամ, մտնում են Վան քաղաքը՝ 1915 թ. մայիսի 6-ին (հին տոմարով)։ Նրանց հետ էր նաև հայ նշանավոր զորավար Դրոյի կամավորական խումբը։ Մայիսի 15-ին (նորով՝ 27-ին), Շատախի ղեկավարության պահանջով, Արամ Մանուկյանը Դրոյի խմբին ուղարկում է Շատախ։ Շատախի թուրքերը՝ լսելով կամավորների գալը, փախուստի են դիմում։ Այսպիսով, Շատախի ինքնապաշտպանության քառասունհինգ օրվա հերոսամարտը պսակվում է փառահեղ հաղթանակով։ Վանում ստեղծվում է նահանգապետություն՝ Արամ Մանուկյանի ղեկավարությամբ, իսկ Շատախում՝ Տիգրան Բաղդասարյանի ղեկավարությամբ։
Գյուղացիները բարձրանում են ամառանոցները, իսկ քաղաքում վերականգնվում են խաղաղ աշխատանքները՝ և՛ հողագործությունը, և՛ արհեստները, և՛ առևտուրը։ Հայերը Վանում և Շատախում դիմավորում են ռուսներին։
1915 թ. հուլիսի վերջերին ռուսները Վանա լճի հյուսիսային և հարավային մասով միանում են, սակայն այդտեղ տեղի է ունենում մի դեպք։ Թուրքերին հաջողվում է յոթ կիլոմետրով ճեղքել ճակատը, և ռուսները նահանջում են։ Հինգ-վեց օրվա մեջ՝ կռվելով ետ են քաշվում մի քանի հարյուր կիլոմետր, հասնում են Ալաշկերտ, Աբաղայի դաշտը, մինչև Բերկրի են հասնում։ Ստեղծվում է վտանգ Վանի հայության համար։
Վանում գեներալ Նիկոլաևը կանչում է Արամ Մանուկյանին, ասում. – Վանում մոտ քսանչորս հազար հայ բնակչություն և գավառների գաղթականություն կա կուտակված, ժողովրդին պետք է գաղթեցնել Արևելյան Հայաստան։
Սկսվում է Վանի նահանգի և Շատախի գավառի գաղթը։ Այն սկսվեց օգոստոսի սկզբին։
Մենք մեր Քրդասար ամառանոցում էինք, սարի գլխին, ոչխար-տավարով։ Դեռ լույսը չբացված, մութ-խավարին հայրս եկավ, մեզ քնած տեղից արթնացրեց. «Վե՜ր կացե՛ք, պիտի գաղթենք»։
Բարձեցինք անասունները, երկու-երեք օրվա մեջ հասանք գյուղ։ Գյուղի տան մեջ ծնողներս ինչ-որ ուտելիք վերցրին, բարձեցինք էշերին և վերջին անգամ տխուր-տրտում, մելամաղձոտ, տուն-տեղը թողած, պապական օջախը թողած, բռնեցինք գաղթի ճամփան։
Երկու օրից հասանք Վան, որը մեր գյուղից մոտ քառասուն կիլոմետր էր։ Վանի ժողովուրդն արդեն երկու օր առաջ գաղթել էր, տներում թողնելով առևտրական ապրանքներ։ Վան քաղաքի մոտ մենք մնացինք մեկ գիշեր, դա արդեն երրորդ գիշերն էր։
Երկու հարյուր հազար հայեր գալիս էին։ Ժողովուրդը տներում, խանութներում եղածները՝ շաքար, չիթ, թոփով կտոր, վերցրեց իր հետ, որոնք ճանապարհին թալանի գնացին։
Երեք օրից, կեսգիշերին հասանք Բերկրի։ Այնտեղ մի կամուրջ կար գետի վրա։ Սարսափելի մութ էր։ Երեկոյան դեռ արևը մայր չմտած, մի կողմից Վանա լճի հյուսիսային ափով ռուսական զորքն է մոտենում Բերկրիին, իսկ մյուս կողմից Զիլանի քյուրդ ավազակապետերը հարձակվում են Բերկրիի կամուրջի վրայով անցնող գաղթականների վիթխարի քարավանների վրա, որոնք ոտքով էին, երեխաները շալակած, անասունների վրա բարձած իրենց ունեցվածքը…։ Դա մի սարսափելի տեսարան էր։ Երկու հարյուր հազար հայ գաղթում է՝ մի ծայրը հասել է Իգդիր, մյուս ծայրը դեռ Վանի հարավի գավառներում է՝ Շատախում, Մոքսում, Գավաշում։ Մի անգամ ինձ նստեցրին էշի վրա, տեսա շարժվող գաղթականական խմբին և՛ ետևում, և՛ առջևում, ժողովուրդը փոշու մեջ կորած, ամառվա շոգին՝ օգոստոս ամիսն էր…։
Երբ մենք հասանք Բերկրի, մութ կեսգիշեր էր։ Ամբողջ օրը քայլել ենք առանց դադարի։ Հասել ենք Բերկրիից տասը կիլոմետր հյուսիս Բանդիմահու գետի կամուրջին։ Մի կողմից՝ գաղթականությունը ուզում է անցնել, մյուս կողմից՝ ռուսական զորքի ձիավորները՝ իրենց երկանիվ սայլերով։ Ամեն մեկը ուզում է անցնել, հասնել Աբաղայի դաշտը, որ փրկվի։ Իմ հայրը և մերոնք տեսան, որ կամուրջով անցնելու հնարավորություն չկա, շատ կանայք երեխաներին գցում են ջուրը, քանի որ անհնարին վիճակ էր։ Հայրս մեզ մի կողմ քաշեց, որ սպասենք, որ նոսրանա ամբոխը. կնոսրանա՞, մի ծայրը Վանում է։ Հայրս տեսավ, որ այս վիճակը չի լավանա։ Կանայք, տղամարդիկ՝ բեռնված անասունների վրա մտան օղակի մեջ, որ անցնեն կամուրջը։ Մինչև իրար հրմշտկելով անցանք կամուրջը, մենք իրար կորցրինք։ Ես, մեծ՝ ամուսնացած եղբայրս կնոջ հետ, որի գրկում յոթ ամսական երեխան էր, մեկ էշով և եզով, իսկ հայրս, մայրս, տատս և միջնեկ եղբայրս միասին՝ կորցրինք իրար։ Շատերը սպանվեցին այդ Բանդիմահու կամրջի մոտ։ Ամբողջ գիշերը մթության մեջ գնում ենք իրար կորցրած։ Միայն կամուրջը անցել ենք։ Ամբողջ գիշերը ոչ մի հանգիստ, գնու՜մ ենք, գնու՜մ դեպի Աբաղայի դաշտը, որտեղ ռուսական զորքն է։ Մթության մեջ երևաց մի կարմիր լույս օդում։ Ժողովուրդը կարծեց՝ դա թշնամու զենքն է։ Բայց մթության մեջ քայլում ենք մինչև արևածագ, հասանք Աբաղայի դաշտը, ուր ռուսական զորքերն են։ Ժողովրդի մի մասը հանգստանում է, մի մասը ճանապարհը շարունակում է։
Առավոտյան ժամը տասի մոտ իմ կորցրած հայրը, մայրը, տատս, միջնեկ եղբայրս եկան, մեզ գտան։ Բան չենք կերել։ Հայրս վերցրեց ինձ և միջնեկ եղբորս՝ գաղթի ճանապարհից երկու-երեք մետր հեռու մի մեծ բազալտ քար կար՝ էնտեղ նստեցինք։
Աբաղայի դաշտը կանաչ էր, իսկ քարը գետնից մի քիչ բարձր էր։ Հայրս ինձ տարավ էդ քարի վրա նստեցրեց, մի տոպրակ կար՝ լավաշի փշրանքներով, փշրանքները թափեց քարի վրա, ասաց՝ կերեք փշրանքները։
Ոնց եղավ, ես նորից կորցրի հորս, միջնեկ ախպորս։ Երևի կերա լավաշի փշրանքները, ծարավեցի, գնացի ջրի։ Վերադարձա, տեսնեմ մերոնք չկան։ Երկու-երեք ժամ ես ընտանիքի մյուս անդամներին փնտրում եմ՝ ժողովրդի մեջ քայլելով՝ ո՛չ մերոնց եմ գտնում, ո՛չ ջուր եմ գտնում։ Վերջապես տեսա տավարի սմբակի ոտնահետքի տեղը ջուր էր կուտակվել։ Ես կզվեցի, ուզեցի ծծել՝ նեխահոտ էր, կուլ չտվի։ Շարունակեցի ճամփան։ Մեկ էլ գաղթականների քարավանների զանգվածի միջից հերս կանչեց. «Ա՛յ Անդրո, ա՜յ շան լակոտ, ու՞ր կորար»։ Ուրախությանս չափ չկար։ Մեր բեռների մեծ մասը թալանվել էր։ Ժողովրդի հետ վերջապես հասանք Բանդիմահու գետի վերին հոսանքին։ Հերս իր ոտնամանները հանեց, շալվարը ծալեց, ինձ էլ գրկեց, ջրի մեջ մտավ, որ անցնի, բայց ջրի մեջ քարերը լպրծուն են։ Անցանք գետը։ Սկսվեց Թափառիս բարձր լեռը. բարձրացանք։ Գիշերը վրա տվեց։ Էնտեղ գիշերեցինք, բաց երկնքի տակ։ Առավոտ լույսը չբացված՝ գաղթը պիտի շարունակենք։ Էդ գիշեր երազի մեջ ես տեսա, որ մեր գյուղի ամառանոցում ենք։ Մայրս ինձ բերեց մածնի սեր, պիտի կերցնի։ Երազի մեջ եմ։ Էդ պահին հերս ասաց. «Վե՜ր կացեք, պիտի գնանք»։ Ինձ նստացրին էշի վրա։ Պիտի անցնենք Հին Բայազեդի մոտ՝ Գըզըլ դիզա։ Մութ էր, հասանք, մի քիչ արև կար, էնտեղ գիշերեցինք։ Առավոտյան շուտ լուսաբացին ենք ելնում։ Բարձրանում ենք Մեծ Արարատ լեռան արևմտյան լանջը, Օրգով է կոչվում։ Դա ռուս-թուրքական սահմանն էր։ Գիշեր էր։ Բարձր տեղ էր։ Չնայած ամառ էր, բայց ցուրտ էր, մոտ երկու կիլոմետր բարձր էր։ Սաստիկ քամի էր, մի գիշեր էդտեղ մնացինք։ Առավոտյան իջանք սարի ստորոտը։ Մի առու կար, ժողովուրդը հարձակվեց վրան, սկսեց խմել, բոլորն էլ ծարավ են։ Մինչև իջանք՝ մեկ օր տևեց։ Հասանք Իգդիր՝ Ավետիս Ահարոնյանի ծննդավայրը։ Իգդիր կանգ չառանք, անցանք, եկանք Արաքս գետը, որի վրա ռուսները երեք կամարանի կամուրջ էին շինել։ Գետի ձախ ափին Մարգարա գյուղն էր։ Շատ տներ չկային։ Գյուղի եզրին մի բաց տեղ մեր բեռները վար առինք, եղած-չեղածը դրինք գետնին, նստանք հանգստանալու։ Էնտեղ բամբակ էին ցանել։ Էդտեղ մնացինք մոտ երկու-երեք շաբաթ։ Ուտելիք չկա, եղածն էլ թալանել են, ո՛չ բժշկություն, ո՛չ սանիտարիա, բաց, չոր տեղ, չորս կողմը՝ փշատի ծառեր և բամբակի դաշտեր։
Առաջին գիշերը մնացինք։ Առավոտյան հայրս ասեց.
– Արա՜ Անդրո, էս էշերը տար չիմանը արածեն։
Էնտեղ մի անգամ մթերք տվին։ Հերթը շատ էր։ Եղբայրս ասեց. – Դու սպասիր, ես առնեմ կգամ։
Չորս-հինգ կգ ալյուր և մեկ կգ շաքար բաժանեցին ամեն մի ընտանիքին։ Հաց չկա։ Ալյուրը շաղախեցինք, կրակի վրա եփեցինք։ Մի կողմից՝ օգոստոսյան շոգը, մյուս կողմից՝ Արաքսի առվի կեղտոտ ջուրը։ Տարածվել են տիֆը, խոլերան։ Մեր ընտանիքի անդամներից երևի շատերը հիվանդացան։ Էդ շոգի դիմաց ամեն մեկը մի փայտ է տնկած, վրան մի շոր է գցած։ Մեր ընտանիքը ութ անդամ էր։ Ես ոչ մի տեղ չեմ գնացել, զարմանքով առաջին անգամ տեսնում եմ ավտոները ռուսական զորքի համար մթերք են տանում։ Մերոնք հիվանդ են բոլորը։ Մարգարայի սոսկալի օրերը մոռանալու բան չեն։ Եթե մեր երեք հազար ոչխարները մեզ հետ լինեին, մենք Իգդիր չէինք գնա, լեռնային մի տեղ կմնայինք, անասնապահությամբ կզբաղվեինք։
Առաջին հիվանդը եղավ իմ պապերից մեկի կինը՝ Շարցին։ Նայում էր՝ Արարատ սարի գլխին ձյունը նստած, ասում էր. – Ի՞նչ կլինի էն գավուց մի քիչ բերեիր, ես ուտեմ ու մեռնեմ։
Ամուսինը գնաց, էշով ձյուն բերեց։ Նա կերավ ու մեռավ։
Լուր տարածվեց, որ ռուսները նորից գրավել են Վանը։ Թուրքերը երեք օր են մնացել Վանում։ Քրդերը չեն հասցրել թալանել։ Ժողովուրդը լսեց՝ Վա՜ն։ Շատերը հասել են Թիֆլիս, Երևան։ Երեսուն-քառասուն հազար հայ գաղթականներ Էջմիածնից, Մարգարայից ետ դարձան՝ հույսով, որ Երկիր են գնում։ Օգոստոսի վերջն է արդեն։ Գնում ենք ետ։ Վիրավորներ, հիվանդներ, մահամերձների հառաչանքներ։ Մինչև Վան հասնելը, ճանապարհին իմ միջնեկ ախպերը էշի բեռի միջից ասաց. – Ինձ իջեցրեք, ես հանգստանամ։
Հայրս ասաց. – Արա՜մ ջան, քիչ մնաց։
Կես ժամ անցած՝ գնացինք, բայց հայրս գիտի, որ նա ծանր հիվանդ է։ Սարի լանջով որ իջանք, բեռները դրինք, հանգստացանք։ Բոլորը նստել են բեռների շուրջը, ես նստել նայում եմ դեպի ճամփան, հերս ասաց. – Արա՜մ ջան, վեր կաց, գլուխդ բարձրացրու, տե՛ս քանի մանեթ է, որ գնամ բոստանը ձմերուկ առնեմ բերեմ, – երեք անգամ ասաց, պատասխան չտվեց։
Առավոտ լույսը չբացված՝ բեռները բարձին, Արամին դրին ջվալի մեջ՝ գլուխը դուրս՝ Տատո էշին։ Ճանապարհը երևում էր։ Մեկ էլ երկու ժամ հետո տատս ասաց. – Արամ մեռավ, – քանի որ նրա վիզը թեքվել էր։
Հասանք Գըզըլ դիզա։ Մեր գյուղացիները փոսեր փորեցին, շատ մեռելներ կային։ Տարան թաղեցին։ Կես ժամ հետո շարժվեցինք։
Երկու-երեք օրից հասանք Բերկրի։ Անցանք Փանզ գյուղը՝ Վանա լճից դեպի արևմուտք, մնացինք էդտեղի տների պատերի տակ։ Մեծ ախպորս ոտքը ցավալ սկսեց։ Ավելի ուռեց, ընկավ անկողին։ Ասին՝ այծի մորթին թարմ-թարմ քաշես վրեն՝ չօգնեց։ Մեծ ախպերս էլ էնտեղ մեռավ։ Էկանք Վանից երեսուն կիլոմետր հեռու՝ Ջանիկ գյուղ կա։ Էդտեղով անցնում ենք. իմ մեծ ախպոր կինը, որ չխոսկան էր, ձևերով հասկացրեց, որ յոթ ամսական երեխան մեռավ. հենց ճամփին հողի փուխր թումբի մեջ երեխին թաղեցին։
Երկրորդ օրը հասանք Լեզք կոչված Վանի գյուղը։ Մենք էնտեղ տների պատերի տակ տեղավորվանք։ Տատս, մերս ցախ հավաքեցին, օջախ սարքեցին։ Ջրով ցորեն խաշեցին օջախի վրա։ Տատս հանկարծ ետ գնաց ու մեռավ։ Տարանք, հայկական գերեզմանատուն կար, թաղեցինք։
Իմ հորաքույրը, որ ամուսնացած էր, երկու ջահել տղա ուներ, տղաներից մեկն էլ մեռավ։ Հարսը գնաց իր հորանց հետ։ Մնացել ենք հորաքույրս, մերս, հերս ու ես։ Մայրս՝ Շաղզիկը, արդեն հիվանդ էր։ Լեզքում անկողին ընկավ։ Ոչխարն արդեն թալանվել է։ Էշերին ես տանում եմ արածելու։ Խաղող, խնձոր, տանձ կար։ Վանի ինքնապաշտպանությունից հետո, երկու ամիս, վանեցիները լավ իշխանություն էին ստեղծել նաև Շատախում՝ հողը վարել, մշակել էին, լավ բերք էր տվել։ Մերս ու հորաքույրս մեռել էին, ես չեմ իմացել։ Էկա արածացնելուց, տեսա մերս չկա։ Մնացինք ես ու հերս։
Ես ու հերս Լեզք գյուղից գնացինք Հայոց ձորի մոտ՝ Բերդակ գյուղը մնացինք, որ Վանից տաս կիլոմետր հեռու է։ Մնացինք էդտեղ 1915-ի ձմեռը։ Ետ վերադարձին մի պոպոքի ծառ կար, հերս թափ տվեց, կոտրում էր, ուտում էինք, դրանով էլ ապրեցինք։
Գարուն որ եկավ, Բերդակից իջանք մյուս լանջով, գնացինք Հայոց ձոր, Գելբալասան գյուղ։ Այնտեղ շատ գայլեր կային։ Գյուղը սարի լանջին էր, կողքով Խոշաբ գետն էր գնում, Ոստանի մոտ թափվում էր Վանա լիճը, մեջը լիքը ձուկ կար։ Կողքից էլ Շամիրամա առուն էր գնում, որը ուրարտացիներն էին շինել, վաթսուն կիլոմետր, Հայոց ձորից գալիս էր Արտամետով՝ Վանի բոստանները ջրում է, այդ մասն էլ կոչվում է Այգեստան, որի մեկ կողմը հայ էր, մյուս կողմը՝ թուրք։ Շատախում թուրք չկար գրեթե, իսկ Վանում՝ կեսը հայ էր, կեսը՝ թուրք։
Գելբալասան գյուղում մենք մնացինք 1916 թ գարուն և ամառը։ Հետո օգոստոս ամսին լուր եկավ, որ թուրքերը Ոստանի կողմից հարձակվում են, պիտի մտնեն կոտորեն ռուս զորքին և հայերին։ Հայոց ձորում տեղավորված տարբեր գավառների գաղթականներս Վան քաղաքի միջով անցանք, դեռ Բերկրի չհասած՝ լուր տարածվեց, որ սուտ է։ Մենք ետ վերադարձանք, մեզ հետ՝ նաև այլ գաղթականներ. եկանք Վան, Չաղլի փողոցը մի տուն կար, 1916 թվի աշնանից մինչև 1917 թ. գարուն մնացինք էդտեղ։ Ես Նորաշենի դպրոցի երկրորդ դասարանը գնացի։ Էդտեղ մնացինք մինչև 1918 թ. ապրիլ ամսի 5-ը։
Մեր՝ Վան վերադարձած երեսուն հազար հայ գաղթականների ղեկավարը ղարաբաղցի Կոստյա Համբարձումյանն** էր։ Նա ուզեց մեզ Բերկրիով բերել Արևելյան Հայաստան, բայց Բերկրիում թուրքերը կտրել էին ճամփան։ Դեպի Երևան գալը հնարավոր չէր։
Արդեն հեղափոխություն էր եղել. 1917 թ. հոկտեմբերյան հեղափոխությունն էր եղել, ռուսական զորքերը ետ քաշվեցին։ Համբարձումյանը ուզեց Խոյով, Ջուլֆայով, Նախիջևանով մեզ բերել Երևան։ Էդ ճամփան էլ փակ էր։ Մենք՝ Վանից գաղթած երեսուն հազարը, Կոտուրի ձորով դեռ Խոյ չհասած՝ թեքվեցինք, գնացինք Սալմաստ։ Կռիվ էր։ Քրիստոնյա ասորիները հայերի հետ կռվում էին թուրքերի և քրդերի ավազակախմբերի դեմ։ Դա այն ժամանակն էր, երբ Անդրանիկը գրավում է Ջուլֆան, Խոյը, որպեսզի հասնի Սալմաստ և օգնի Վանից եկած հայ գաղթականներին ու նրանց ապահով տանի դեպի Համադան-Քիրմանշահ, որտեղ անգլիական զորքերն են՝ եկած Պարսից ծոցից։
Ինձ և մեր շատ ուրիշ գյուղացի երեխաների ուղարկում են Համադան, նոր բացված որբանոցը, իսկ գաղթականների մնացած զանգվածին անգլիացիները երկաթուղիով տանում են Բաղդադի մոտ՝ Միջագետք՝ Բաքուբա կոչված քաղաքի մոտ։ Տիգրիսի գետափին, անապատում տնկած անգլիական մեծ վրանների տակ հինգ-վեց ընտանիք ապրում են մոտ երեք տարի՝ 1918 թ. հոկտեմբերից մինչև 1922 թ. հունվար-փետրվար։ Գաղթականների որոշ մասը շոգին չդիմանալով՝ մահացավ։ Բայց երեք տարի մնացին վրանների տակ, Բաքուբա, հետագայում՝ Նաջր-ումար, Բասրա քաղաքի, Պարսից ծոցի մոտ։ Ողջ մնացած շուրջ տաս հազար հայերին անգլիական երեք նավերով՝ ամեն նավի մեջ մոտ երեք հազար անձ, Պարսից ծոցով, Հնդկական օվկիանոսով, Կարմիր ծովով, Սուեզի ջրանցքով, Պորտ-Սայիդով, Միջերկրական ծովով, Բոսֆորի նեղուցով, Սև ծովով, Բաթում հասանք։ Էնտեղից երկաթուղիով մեզ հանձնեցին Ալեքսանդր Մյասնիկյանին՝ նոր ստեղծված Սովետական Հայաստանին։ Մեզ տեղավորեցին Արտաշատի (Ղամարլու), Արարատի (Մեծ Վեդի) շրջանների գյուղերում։ Մի քանի օր մնացինք Դավալու գյուղում։ Ես ու հայրս եկանք Երևան։ Ես գնացի Ամերկոմ, Մերձավոր Արևելքի նպաստամատույց կոմիտեի գրասենյակը, մտա աշխատելու որպես նամակատար. ցերեկը աշխատում էի, գիշերը՝ սովորում։ Սովորեցի նաև բանֆակում։ Հետո ընդունվեցի Պետական համալսարանի գյուղատնտեսական ֆակուլտետը։ Դարձել եմ վաստակավոր գյուղատնտես։ Մասնակցել եմ Հայրենական պատերազմին և արժանացել բարձր կոչումների։
* Վանի վիլայեթի Շատախի գավառի հայ բնակչության ինքնապաշտպանական մարտերը թուրք ջարդարարների դեմ 1915 թ. տևեց 45 օր՝ ապրիլ-մայիս ամիսներին:
** Կոստի Համբարձումյան (Ուխտավոր) (1882, Շուշի – 1918, Իրաք) – ազգային ազատագրական շարժման գործիչ: 1915 թ. մայիսին մասնակցել է Վանի ազատագրմանը:
http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=22
Շարունակելի
Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին:
Leave a Reply