Վերժինե Սվազլյան. Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես-վերապրողների վկայություններ, 19 (19)

19 (19)

ՍՐԲՈՒՀԻ ՄԿՐՏԻՉԻ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1911 Թ.

ԲԻԹԼԻՍ ՆԱՀԱՆԳ

ԽԻԶԱՆ ԳԱՎԱՌ

Ս. ԽԱՉ Գ.

Ես Եղեռնից վերապրած եմ, որ հիմա ապրում եմ Երևանում։ Ես ուզում եմ պատմել մեր գերդաստանի մասին։ Ծնվել եմ 1911 թ. Բիթլիսի նահանգի Խիզան գավառի Ս. Խաչ գյուղում, Ս. Խաչ վանքի հարևանությամբ։ Իմ պապերի պապերը Ս. Խաչ գյուղը հիմնել են սարի լանջին, մի գեղեցիկ վայրում, որտեղ ապրում էին միայն տասը հայ ընտանիք և բոլորը իրար հարազատ էին։

Մեր գերդաստանը շատ մեծ է եղել, մոտավորապես հարյուր հոգի։ Իմ պապը՝ Մուրադյան Մուրադը, եղել է Երուսաղեմում և դրա համար նրան անվանում էին Մուղդուսի Մուրադ։ Պապս ունեցել է երեք տղա՝ Հակոբը, որը շատ խելացի մարդ է եղել, նաև Խաչատուրը, որը գաղթի ժամանակ վանքի ոսկյա խաչը գիշերով վար է բերել և թաքցրել պատի մեջ, իսկ իմ հայրը՝ Մկրտիչը, հոգաբարձու էր և քաջ մարդ էր, Բիթլիսի և գյուղի կապը պահել է։ Մուրադ պապս շատ խելացի մարդ է եղել, և իր գերդաստանը մեծ համբավ էր վայելում Խիզան գավառում։

Իսկ մայրական պապս՝ Բաղդասարը, եղել է Խիզան գավառի մի գյուղի գյուղացի։ Նա ունեցել է երեք աղջիկ և շատ տղաներ, որոնցից երկուսին ես հիշում եմ, իսկ աղջիկներից Կաքավը իմ մայրն էր։ Նա ուներ երկու քույր՝ Փարիշան և Նիգյարան։

Դեռևս համիդյան ժամանակաշրջանում իմ պապը, նկատի ունենալով թուրքերի վայրագությունները, իր երեխաներին, նույնիսկ աղջիկներին իր հետ որսի է տարել և ասել է. «Սիրելինե՜րս, մենք այնպիսի ժամանակներ ենք ապրում, որ բոլորդ պետք է հրացան բռնել իմանաք»։ Եվ այդ բանը պապիս հաջողվել է։ Իմ մայրիկը՝ Կաքավիկը, գաղթի ժամանակ երկու հոգու է սպանել, որոնցից մեկը ավազակապետ Ջբոն էր։ Նա գյուղի վրա էր հարձակվել։ Գյուղացիները դիմադրել են, այդ քյուրդ Ջբոն գալիս է գյուղ, ամենահարուստ տան կտուրին նստում է և պահանջում է ոսկիներ։ Մայրս գաղտնի ճանապարհով իմաց է տալիս իմ պապ Բաղդասարին, ասում է. – Ջբոն նորից է եկել, ոսկի է ուզում, բայց ես էլ փող չունեմ։

Պապս ասում է. – Դու դիմադրի՝ ներսից, մենք՝ դրսից կկրակենք։

Եվ այդպես կռիվն սկսվում է։

Էդ ժամանակ իմ հայրը գտնվում էր Պոլսում և մորս ատրճանակ էր ուղարկել։ Մայրս պարտեզից կրակել է. ավազակ Ջբոն մեռնում է մորս բրաունինգի գնդակից։

1915 թվին, երբ թուրքերը հարձակվում են, հայրս՝ ուստա Բաղդասարը, երկաթագործի իր արհեստանոցը տեղափոխում է Խիզանի լեռների քարայր և ինքնաշեն զենքեր է պատրաստում, ատրճանակ, հրացան է սարքում և ուղարկում է մոտակա սարերում թաքնված ֆեդայիներին։

Մայրս՝ Կաքավիկը, իր երեխաներով մնացել էր տանը, բոլորս իրար հետ տասնմեկ հոգի էինք։

1915 թ. թուրքերը հարձակվեցին Բիթլիսի նահանգի վրա, ճանապարհները փակվեցին, և սկսվեց սոսկալի կոտորածը։ Թուրքերը ժողովրդին հավաքեցին, մարագների մեջ լցրեցին և կրակի տվին։ Ոչ մի տարբերություն չէին դնում՝ կանանց, ծծկեր երեխաներին, բոլորին սպանում էին։

Մեր հովիվ Աբրոն, որը քյուրդ էր, եկավ մեզ օգնության։ Մեզ տարավ հարևան Բուսականց գյուղը, որտեղ մնացինք երկու ամիս։ Բայց մեզ մատնեցին և ուզում էին գետը շպրտել ու խեղդել։ Սակայն Բուսականց գյուղի լեռների քառասունհինգ հոգուց կազմված ֆեդայիների խմբի ղեկավար Գնելին իմաց են տալիս. նա իր ֆեդայիներով հարձակվում է թուրքերի վրա ու ճանապարհ է բացում։ Մեզ տարան, հասցրին Բիթլիսից դեպի Վան շարժվող գաղթականների քարավանին։

Ինչքան ես հիշում եմ, ֆեդայիների ղեկավար Գնելը իմ մորաքրոջ ամուսինն էր, որը դեռ 1894-96 թթ. կոտորածի ժամանակվանից կռվելու փորձ ուներ և ֆեդայիների խումբ էր կազմել։ Նա Աղթամարի վանքում ուսում էր ստացել։ 1915 թվին երկու հարյուր հոգիանոց ֆիդայական մի խումբ էր ստեղծել, որոնք լեռնային էդ ճանապարհին, որ թուրքերը փակել էին, գիշերով հարձակվում են թուրքերի վրա, նրանց խուճապի մատնում և բացում ճանապարհը դեպի Վան ու գաղթականներին էլ ուղեկցում դեպի Վան։

Մի բացատում շատ գաղթականներ էին եկել հավաքվել՝ երկրի տարբեր գավառներից։ Եկել էին, մի աղբյուրի մոտ նստոտել, մի քիչ ջուր խմել, հանգստացել։ Այդ խմբերի մեջ էինք նաև մենք։ Կաքավիկ մայրս խուրջինի երկու աչքերի մեջ դրել էր իր փոքրիկ երեխաներին՝ միակ տղա Մուրադիկին և մի աղջկան, իսկ երկու մեծ աղջիկներս՝ ես ու քույրս, նրա ձեռքերից էինք բռնել։ Հանկարծ մի թուրք հայտնվեց. նա տեսավ մորս կախարդիչ գեղեցկությունը և քարացավ, հետո սկսեց կրակել մեզ՝ երեխաներիս վրա, որ մորս փախցնի։ Բայց մայրս իր անթարու տակից հանեց ատրճանակը և կրակեց նրա ճակատին։ Թուրքը ընկավ, բայց ես էլ էի վիրավոր։ Ես ձեռքս երկարացրի, մորս փեշը հազիվ բռնեցի։ Նա տեսավ, որ ես վիրավոր եմ, տարավ ինձ աղբյուրի մոտ, վերքս մաքրեց, լվաց, ջուր խմեցրեց։ Մի քարայրում գիշերեցինք։ Թուրքերը գիշերով հարձակվեցին մեզ վրա ու կրակեցին։ Մայրս իր մարմնով մեզ վրա պառկեց, որ մեզ գնդակ չկպնի։ Երբ թուրքերը հեռացան, մայրս մեզ մեկիկ-մեկիկ համբուրեց։ Բայց Մուրադիկ եղբորս արյունը նրա բերանը լցվեց։ Մայրս շատ լաց եղավ ու ողբաց, ձեռքերով գերեզման փորեց նրա համար, ու լուսադեմին մենք ճամփա ընկանք։ Բավական գնացել էինք։ Հանկարծ ձիերի դոփյուն լսվեց։ Մայրս կարծեց թուրքերն են կրկին հարձակվել, մեզ ասաց. – Ավելի լավ է ջուրը նետվենք, քան թե թուրքերի ձեռքն ընկնենք։

Խեղճ մայրս խուրջինը ուսին դրեց՝ մեջը երկու երեխայով, իմ ձեռքը բռնեց և ջուրը նետվեցինք։ Բայց եկողները ռուս զինվորներ էին, զգացին, որ մայրս հուսահատությունից իրեն և մեզ գցեց ջուրը, իսկույն նետվեցին ջրի մեջ և մեզ ազատեցին, տարան ռուս գեներալի մոտ։ Մայրս որպես շնորհակալություն հանեց իր հրացանը և տվեց ռուս գեներալին ու ասաց, որ դրանով ինքը մի թուրք ասկյար է սպանել։

Այսպես Վանից հասանք Վաղարշապատ։ Մեր գերդաստանը մոտ հարյուր հոգուց էր բաղկացած, բայց մնացինք ընդամենը մայրս, երկու քույրերս և ես։ Իսկ հայրս, որ Պոլսում էր, 1920 թվին վերադարձավ, մեզ գտավ որբանոցում, որտեղ պատսպարվել էինք, այնտեղ մայրս մայրապետ էր աշխատում։ Հայրս մեզ բերեց Երևան։

Երևանում սովորեցի, դարձա գյուղատնտես։ 1953 թ. պաշտպանեցի թեկնածուական դիսերտացիան։ Հիսուն տարի աշխատել եմ խաղողագործության և գինեգործության ասպարեզում որպես գիտական աշխատող՝ Փարաքարում։ Այժմ թոշակառու եմ։

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=19

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: