Դերսիմի շրջանի հավատամքների համակարգը

Պատրաստեց` Հ. Ծ.

«Ազգը» արդեն տեղեկացրել է, որ հոկտեմբերի 28-30-ը Երեւանի «Կոնգրես» հյուրանոցի դահլիճում, մասնակցությամբ աշխարհի բազմաթիվ երկրներից ժամանած շուրջ 30 գիտնականների, առաջին անգամ տեղի ունեցավ միջազգային գիտաժողով` «Զազա: Ժողովուրդ, պատմություն, լեզու, մշակույթ, ինքնություն» վերտառությամբ: Գիտաժողովի ընթացքում հետաքրքրական զեկուցումով հանդես էր եկել Նադիրի Կունդաշ Ալդատմազը` նյութ ունենալով «Դերսիմի շրջանի հավատամքների համակարգը» թեման:

Ստորեւ թարգմանաբար քաղվածքներ այդ զեկուցման գրավոր տեքստից, որ տրամադրվել է խմբագրությանը: Ուշագրավ են նմանությունները քրիստոնեականության հետ, հատկապես որոշ ծիսակատարությունների դեպքում:

«Դերսիմի շրջան» եզրը օգտագործվում է, որովհետեւ հավատամքների տարբեր ձեւերը վերաբերում են ոչ միայն զազաներին, այլեւ կուրմանջերեն խոսող մարդկանց: Զազաերեն խոսողների մեծամասնությունը ապրում է Դերսիմում: Նրանց հավատամքները մեծապես տարբերվում են մյուսներից, եւ ընդհանրապես ամբողջ Թուրքիայի տարածքում գոյություն ունեցող հավատամքներից: Զեկուցումը միտված է բացահայտելու այդ տարբերությունները:

Մահվան դեմ մարդու անզորությունը, անմահության որոնումները ստիպել են մարդկանց ստեղծել որոշակի կանոններ, հավատամքներ, բարոյական նորմեր, սովորություններ եւ նույնիսկ փիլիսոփայական հայացքներ, որոնք կարգավորել են նրանց կյանքը եւ ձեւավորել ապրելակերպը:

Դրանք, անտարակույս, տարբեր են եղել տարբեր համայնքներում, բայց քանի որ այդ համայնքներն իրարից անջատ չեն գոյատեւել, ապա դժվար է կամ անհնար մեկընդմիշտ տարանջատել մեկը մյուսից:

Առանձնահատուկ են Դերսիմի շրջանի մարդկանց հավատամքները, որոնք մեծապես տարբերվում են ավանդական մահմեդական հասարակության հավատամքներից եւ ավելի շատ կրում են այդ տարածքի նախկին կրոնների ազդեցությունը:

Դերսիմցիները իրենց ալավիներ են բնորոշում, այսինքն` իսկական մահմեդականներ: Բայց, ըստ երեւույթին, նրանք այդ «իսկական մահմեդական» եզրը օգտագործում են վախից դրդված, որովհետեւ չեն ընդունում իսլամի հենասյուներից պարտադիր ամենօրյա հնգակի աղոթքը, ծոմը, պարտադիր բարեգործությունը եւ ուխտագնացությունը: Ավելին, չեն նշում կարեւորագույն երկու տոները` Ռամազանը եւ Կուրբան Բայրամը: Տեսականորեն Մուհամմեդին ընդունում են որպես իրենց մարգարեի, բայց Ղուրանի մասին ոչ մի խոսք չեն նշում: Այդ սուրբ գիրքը կարդացվում է մահացող մարդու սնարի մոտ միայն:

Դերսիմցիները ոչ մահմեդական են, ոչ էլ քրիստոնյա: Նրանց հավատամքը տարբեր կրոնների խառնուրդ է: Դերսիմի ալավի քրդերը ունեցել են իրենց ուխտագնացության վայրերը («զիյարեթները»), բայց որովհետեւ դրանք բռնի դատարկվել են եւ դարձել անհասանելի, թուրք ալավիների նմանությամբ նրանք էլ ստեղծել են իրենց «Ջեմ էվիները»` այսպես կոչված հավաքատեղիները: Նրանց հեղինակավոր առաջնորդներն են Պիրը եւ Ռայբերը: Հավատամքի գլխավոր ձեւերից են հետեւյալները.

1) «Դես ու դի իմամը» (12 իմամներ): Սգո արարողություն է, որի ընթացքում 12 օր ծոմ պետք է պահել, ջուր չխմել (բայց թեյ կամ մրգահյութ կարելի է), միս չուտել, չսափրվել, չշպարվել եւ չլողանալ:

2) «Խիզիրի» ծոմը տեւում է երեք օր (հունվարին կամ փետրվարին): Երիտասարդ աղջիկներն ու տղաները «Իֆթարի» ժամանակ ջուր չեն խմում այն հավատով, որ երազում ում որ տեսնեն իրենց ջուր տալիս, կդառնա իրենց ամուսինը կամ կինը:

3) «Ղարե չաշեմե մարտի» (մարտի սեւ չորեքշաբթի): Մարտ ամսվա 3-րդ չորեքշաբթի օրը «Զիյարեթի» օր է նշանակված, որի ժամանակ մի անասուն են մորթում, կարագով հաց (նիյազ) մատուցում, մոմ են վառում եւ աղոթում:

4) «Ռոզա մերդու» (մեռելոց): Գերեզմանատուն այցելելու օր` աշնանը: Մոմ են վառում, աղոթում եւ կարագով հաց մատուցում: Նաեւ ճաշ են պատրաստում մահացածների հոգու համար (սամիյա մերդու):

5) Արեւի եւ լուսնի պաշտամունքը, որը կապ ունի զրադաշտականության հետ: Արեւածագին եւ արեւմուտքին դերսիմցիները հողն են համբուրում, աղոթք են բարձրաձայնում` ի փառաբանումն արեւի եւ լուսնի:

6) «Մոմ յաքմաք» (մոմավառություն): Բոլոր սուրբ վայրերում մոմ են վառում եւ աղոթում: Եթե անձամբ չեն կարող գնալ այդ վայրերը, ապա խնդրում են, որ իրենց փոխարեն ուրիշները վառեն: Մոմը, մեղրը եւ կարագը համարվում են սուրբ առարկաներ:

7) «Ջումաա գեջեսի» (նախաուրբաթյան գիշեր): Հինգշաբթի գիշեր մոմ են վառում եւ տեղադրում շենքի տանիքին: Լվացք անելն ու եղունգ կտրելը համարվում են վատ բախտ կանխատեսող գործողություններ:

8. Թաղման կարգը ամբողջովին տարբեր է մահմեդական ծիսակատարությունից: Մահացածի մարմինը տանը պահում են, կողքին` մոմեր վառած: Հավաքվածների արձագանքը երբեմն չափն անցնում է, տեղի են ունենում երեսը ճանկռելու կամ մազերը պոկելու տեսարանները: Մահացությունը չեն կապում Աստծո կամքի հետ:

Թաղումից երկու շաբաթ անց այցելում են գերեզմանը եւ ճաշ մատուցում: Քառասունքին նույնպես:

Սրանք են հիմնականում Դերսիմի շրջանի հավատալիքների ու սովորությունների առանձնահատկությունները:

03-11-2011

«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ #197