Նախագահ` գեներալ-լեյտենանտ Մուստաֆա Նազմ փաշա.
Անդամներ`
Գեներալ-մայոր Զեքի փաշա
Գեներալ-մայոր Մուստաֆա փաշա
Գեներալ-մայոր Ալի Նազըմ փաշա
Գնդապետ Ռեջեբ Ֆերդի բեյ:
Դատի տրված ներկա գտնվող մաղադրյալների անունները – Նախկին Շեյխ ուլ-իսլամ Մուսա Քեազիմ Էֆենդի, նախկին Շեյխ ուլ-իսլամ Էսատ Էֆենդի, նախկին սենատի նախագահ Ռեֆաթ բեյ, նախկին Փոստի և հեռագրատան նախարար Հյուսեյն Հաշիմ բեյ:
Հառակա կարգով դատի տրված մեղադրյալների անունները – Նախկին (մեծ) վեզիր Թալաաթ Փաշա, նախկին Ռազմական նախարար Էնվեր Էֆենտի, նախկին Ծովային նախարար Ջեմալ Էֆենտի, նախկին Հանրակրթական նախարար դոկտ. Նազմ բեյ, նախկին Ֆինանսների նախարար Ջավիտ բեյ, Փոստի և հեռագրատան նախկին նախարար Սուլեյման Էլպիստանի Էֆենդի, նախկին Առևտրի և Հողագործության նախարար Մուստաֆա Շերեֆ բեյ:
Դատավճիռ
Սույն դատավարության ընթացքում լսեցին մեղադրվող և պաշտպանվող երկու կողմերին, մանրակրկիտ ուսումնասիրվեցին և հետաքննվեցին նաև բոլոր դատական փաստաթղթերը:
Թերևս մեղադրյալները և նրանց դատապաշտպանները ջանացին ուրանալ գործադրված հանցագործությունները և պահանջեցին ազատություն, այնուհանդերձ 1335 (1919) Մայիսի 3, 20, 22 և Հունիսի 9, 10, 25 թվագրությամբ մեղադրական եզրակացություններով (բացահայտվեց) լուծարքի ենթարկված Միություն և առաջադիմություն կուսակցության իրավական դեմքը և հաստատվեց նրա մեղավորությունը կատարված բազմաթիվ հանցագործությունների մեջ:
(Կուսակցության) իրավական դեմքն արտահայտող ընդհանուր Մեջլիսի հիշյալ անդամները մեղսակցություն են ունեցել գործադրված հանցագործություններում, ուստի հայց էր հարուցվել լսելու նրանց դատական գործը և որոշելու նրանց պատժի չափը: Կուսակցության հիմնադրումից ի վեր, եթե ծանր ու թեթև արվի նրա ծավալված գործունեությունը, ապա այսօր էլ կարելի է նկատել հեղափոխությունից առաջ մի շարք անձանց մոտ հադես եկած հայրենասիրական զգացմունքների առկայությունը: Այս կապակցությամբ անհրաժեշտ է համառոտակի կանգ առնել հեղափոխությունից հետո տեղի ունեցած դեպքերի ու ծավալված գործողությունների վրա:
Ազատության և արդարության անհամբեր սպասող օսմանցիները 1324 (1908) թվականի հուլիսի 9-ին Ռեսնեի լեռներից զուլալ ջրի նման բխած ազատությունը ընդունեցի երկնային սպեղանու տեղ և եկան այն ընդհանուր համոզմունքի և հավատքի, որ միայն այդ միջողով կարելի է բուժել զուլումի և կեղեքումի վերքերը: Այդ ցասկոտ հեղեղի հոսքը, մինչև իր բնական տեսքի գալը, մխիթարեց բոլորին, իսկ նրա ազդեցության ոլորտը անարգել տարածվեց բոլոր վայրերում` արդարության և ազատության հույս ներշնչելով Օսմանյան կայսրության բոլոր շրջանի ժողովուրդներին: Եվ մերթ ընդ մերթ լսվող այդ հոսանքի հաճելի ելևէջները ուժ և եռանդ էին տալիս բոլորին:
Մինչդեռ անցած ժամանակի ընթացքում կատարված քաղաքական հանցավոր սխալների հետևանքով Օսմանյան կայսրության բազմաթիվ երկրամասեր տարբեր պատրվակներով ձեռքից գնացին: Եվ այդ ուղղությամբ բավականի ջանքեր գործադրվեցին, որպեսզի այդ բոլորը վերագրվի նախկին կառավարության վարած սխալ քաղաքականությանը: Կատարվում էր սպասված հույսերի ճիշտ հակառակը: Չկար մի իսկական նախաձեռնություն, որպեսզի ի չիք դարձներ տեղի ունեցած այդ բազմաթիվ աղետները:
Չնայած որ ազատության հաստատումից հետո անցել էր բավականին ժամանակ, այնուհանդերձ երկիրը լավ հիմքերի վրա դնելու համար չկար մի որոշակի ուղղություն: Դեռ ավելին՝ իրար հաջորդող (հողային) կորուստները, Իտալիայի (107) և Բալկանյան (108) պատերազմների ցավալի հետևանքները ազատության կարոտ ժողովրդի համար առավել շատ վիշտ ու մտատանջություն էին պատճառում: Ազգային կարիքներ համար նրանց մտահղացած ծրագրերը մնացին սոսկ որպես նախաձեռնություն, իսկ նենգ նպատակները իրացնելու համար նրանց մի մասը կանգնեց բոլորովին սխալ ուղու վրա: Այդ հուսաբեր շարժումը (109), որ զուլալ ջրի նման ազատություն էր բերում ժողովրդին, սկսեց երկրի մի մասը քայքայել, իսկ մյուս մասը հասցնել ամբողջովի ամայացած ցավալի վիճակին: Եվ սրանց մոտ ծագեցին իր նմանը չունեցող անիմաստ մտքեր: Հետևանքը եղավ այն, որ երկրի կառավարումը իր ուղուց շեղելով` սկսեցին զբաղվել անօրեն բախտախնդրություններով: Եվ այդպես, տևական խարդավանքով զբաղվող այդ մոլորյալ անձերից ստեղծվեց մի գործադիր հանձնաժողով , որը, ենթարկելով իրեն օրինավոր կառավարության նախարարների խորհրդին, աստիճանաբար երկրի ամբողջ կառավարումը վերցրեց իր ձեռքը: Այսպես (կուսակցության) պարագլուխները, սողոսկելով Մեճլիս, սկսեցին իրագործել իրենց ծրագրերն ու նպատակները:
24-26 Թեշրին-ի սանի 1334 (1918թ. Նոյեմբերի) թվագրությամբ պատգանավորների Մեջլիսի 5-րդ մասնաճյուղի արձանագրության մեջ Ֆինանսների նախարար Ջավիտ բեյի ելույթից հասկացվում է, որ Միություն և Առաջադիմություն կուսակցության գործադիր կոմիտեն երկրին և ժողովրդին վերաբերվող կենսական հարցերը քննարկելու խնդրում կատարել է վերին աստիճանի անհանդուրժելի գործարքներ: Պատերամզ հայտարարելու խնդրում անհարժեշտ չի համարել տվյալ հարցը գոնե քննարկել պատգամավորների Մեջլիսում, մինչդեռ վեհապետերն անգամ տարակուսել են նման հարցում անմիջական վճիռ ու հրաման արձակել: Նույնիսկ ընդդիմադիր անձինք, որոնք ինչ-որ չափով համակրություն են ունեցել կուսակցության նկատմամբ, քննադատել են նրա այդ ընթացքը, քանի որ իրենց հեռատեսությամբ կռահել են, որ նման կառավարումը ի վերջո կունենա վատ հետևանքներ:
Հայտնի է, որ հեղափոխության սկզբնական շրջանում ակամայից հայտարարած արտակարգ դրությունը բավականաչափ երկար տևեց, և կուսակցության ղեկավար կազմից մի խմբավորում, հարձակվելով Բարձրագույն Դռան վրա, սպանեց Ռազմական նախարար Նազմ փաշային, նրա թիկնապահին և այնուհետև լուծարքի ենթարկեց Քեամիլ փաշայի դահլիճը և կազմեց Միություն և առաջադիմություն կուսակցության դահլիճը (110): Փորձառու, պատվավոր և կարող պաշտոնյաները հեռացվեցին, և նրանց տեղ նշանակվեցին կուսակցության անդամները, որոնց քմահաաճ կառավարումը ոչնչով չէր տարբերվում ինքնակալության շրջանից: Ինչ խոսք, որ բռնապետությունից դժգոհ էին բոլորը, հատկապես դժգոհ էին ոչ-մահմեդական տարրերը: Նամանավանդ մեզ բոլորիս խաղաղություն, ապահովություն և արդարություն բերող սահմանադրության հարցում հայ ժողովրդի գործադրած ու ունեցած խորը համոզմունքը նրանք ճիշտ չհասկացան և սկսեցի առաջ քաշել (հայերի) նախկին ազգայնական տենչանքների աճման պատճառաբանություններ, երկպառակություններ ու ոխակալություն սերմանել այլ տարրերի միջև, և նույնիսկ ազգայնական ու ցեղային հարցեր առաջ բերել մահմեդական ժողովուրդների միջև:
Օսմանցիներին հասցված վնասը ակնհայտ էր: Հետևաբար կատարված հարցաքննությունը, մանրամասն հետաքննությունը, մեղադրական եզրակացությունը և ստորև շարադրված ռազմական ատյանի 5 հոդվածները լիովին հաստատում են Միություն և առաջադիմություն կուսակցության` նրա իրավական դեմքին վերաբերվող հանցագործությունները, և մենք բոլորս համոզված ենք, որ կուսակցության պարագլուխները իրենց անհանդուրժելի արարքներով արատավորեցին հիշյալ կուսակցության անունը:
Այսպիսով՝ գործադրված հանցավոր արարքները չեն կարող վերագրվել կուսակցության բոլոր անդամներին, այլ հիշյալ հանցագործությունների հետ առնչություն կամ մասնակցություն ունեցողներին, և նրանց հանդեպ է որ գործադրվելու են օրենքի պահանջները:
Պաշտպանության ընթացքում դատապաշտպանը նշեց, որ քաղաքական կուսակցությունների առկայությունը բխում է սահմանադրության անհրաժեշտությունից, որ այսօր էլ մեր երկրում գոյություն ունեն այլ կուսակցություններ և վերջապես այն հայտարարությունը, որ Ազատություն և համաձայնություն (112) կուսակցությունը Միություն և առաջադիմություն կուսակցության նման ունի կենտրոնական կոմիտե, ընդհանուր ժողով և մասնաճյուղեր, որ այդ կուսակցության ղեկավարները ևս հրավիրվում են Մեջլիսներին: Այդ մասին եզրակացնելով` անհրաժեշտ է նշել հետևյալը: Սահմանադրությամբ կառավարվող պետություններում կուսակցությունների գոյությունը, եթե անհրաժեշտություն է, բացարձակ չի կարող միջամտել պետության գործերին: Ազգային ժողովներում մեծամասնություն կազմելու իրենց նպատակը իրականացնելուց հետո, վստահության արժանացած դահլիճներին պետք է կատարելապես ազատ թողնեն և բոլորովին չխառնվեն նրանց գործողություններին: (Կուսակցությունները) կարող են միայն ջանք գործադրել կազմվող օրենքները իրենց ծրագրերին հարմարացնելու խնդրում և իրենց դուր չեկող դահլիճները ցրելու համար ոչ թե սպառնալիքներ, այլ գուցե չվստահելու ջանքեր գործադրեն:
Ինչ վերաբերում է մեր երկրի կուսակցություններին մինչև Օսմանյան ազգային ժողովի բացվելը, քանի որ հայտնի է, թե որ կուսակցությունն է ձայների մեծամասնություն հավաքել, ուստի այն չի կարող իր ազդեցությունը պարտադրել կամ միջամտել կառավարության գործադիր կոմիտեի աշխատանքներին, սահմանադրության դրույթները խախտել կամ օրենքները փոփոխել: Այսպիսի անօրեն արարքներ կատարելու դեպքում պարզ է, որ յուրաքանչյուր կուսակցություն նման վախճան է ունենալու: Այսպիսով՝ դատավարության ընթացքում վերոհիշյալ դատապաշտպանի ելույթը զուրկ է ամեն մի հիմքից:
Նախապես հայտարարած հինգ հոդվածները հետևյալներն են:
Առաջին. Ռազմական ատյանի դատավարության վերջում բացահայտվեց, որ Տրապիզոնում, Եոզղաթում,Բողազլեանում ու այլուր տեղի ունեցած կոտորածները կազմակերպվել ու գործադրվել են Միություն և Առաջադիմություն կուսակցության պարագլուխների կողմից: Դատապաշտպանության ընթացքում նշվեց, որ այդ կոտորածների մասին իբրև թե նրանք տեղեկացրել են գործադրվելուց հետո: Մինչդեռ լիովին բացահայտվեց, որ այդ մասին իրազեկ դառնալուց հետո էլ ոչ մի միջոց չեն ձեռնարկել այդ կոտորածները կանխելու համար:
Երկրորդ. (Մեջլիսի) ընդհանուր նախագահ, նախկին (մեծ) վեզիր Սայիտ Հալիմ փաշայի` Մեջլիսին հղած զեկուցագրի բովանդակությունից պարզվում է, որ նա, պատերազմի սկզբում կենտրոնական կոմիտեի անդամներին իր ծովեզերյա ապարանքը հրավիրելով, հայտնել է պատերազմի մասնակցելու վտանգավորության մասին և բացատրել, որ պետության համար առավել նպաստավոր դիրքորոշումը չեզոքությունն է, բայց չի կարողացել համոզել նրանց: Միևնույն ժամանակ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության պատասխանատու ներկայացուցիչներից Ռիզա բեյի հարցաքննության ժամանակ խոստովանեց, որ պատերազմ հայտարարելուց առաջ Տրապիզոնում կազմակերպված չեթեների խմբին հարձակման նպատակով ուղարկել է Ռուսաստանի խորքերը:
Ստույգ հաստատված է, որ պատերազմը հայտարարվել է առանց Մեջլիսի որոշման: Տվյալ ժամանակ ֆինանսների նախարար Ջավիդ բեյը, Հասարարական աշխատանքների նախարար Չյուրյուք Սուլի Մահմուտ փաշան, Փոստի և Հեռագրատան նախարար Օսկան Էֆենտին և Առևտրի նախարար Սուլեյման Էլպիստանի Էֆենտին հրաժարականի խնդրանք են ներկայացրել այն պատրվակով, որ պատերազմ հայտարարելու որոշումը կայացել է Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ցանկությամբ, այլ ոչ թե նախարարների խորհրդում:
Երրորդ. Բերված վկայությունների արձանագրություններից եզրակացվում է, որ նախկին մեծարգո վեզիր Ահմեդ Իզզեթ փաշայի՝ Ռազմական նախարարությունից հրաժարական տալը տեղի է ունեցել կուսակցության միջամտության ընթացքում տեղի ունեցած վեճերից հետո:
Չորրորդ. Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի նախաձեռնությամբ Ստամբուլի պատգամավոր Քեմալ բեյը պարենավորման հարցերով նշանակվել է պաշտոնի և այնուհետև նրա պաշտոնավարությունը հաստատվել է ընդհանուր ժողովում և համագումարում: (Քեմալ բեյի) կողմից ստեղծվել է նախ՝ առևտրական հանձնախումբ, հետո՝ մի քանի ընկերություններ և հաստատություններ: Այսպիսով՝ առևտրական գործերի մենավաճառությունը իրենց ձեռքն առնելով` սկսել են բռնագրավել ժողովրդի ունեցվածքը և հանձնել վերոհիշյալ ընկերություններին և մի շարք անձանց: Այս պարագան պատճառ է հանդիսացել օսմանցիների աղքատացման, հուսահատության և նույնիսկ մահվան: Վերջապես այդ բոլորը նպաստել են երկրի պաշպանողական ուժի թուլացմանը: Կառավարական մի շարք պաշտոնների նշանակումը տեղի է ունեցել Միություն և առաջադիմություն կուսակցության Ստամբուլի կենտրոնի միջամտությամբ: Այս բոլորի մասին հայտնի է դարձել 1332թ. (1916) համագումարում ընդունված բանաձևի բովանդակությունից, ինչպես նաև՝ այս խնդրին վերաբերող քաղաքային տեսչության ուղարկած ներփակ գրությունից:
Հինգերորդ. Երբ սենատում քննարկվում էր Շարիաթական դատարանը Արդարադատության նախարարություն փոխադրելու հարցը, Շեյխ ուլ-իսլամ Քեազիմ Էֆենդին ասել է. «Իմ կարծիքը մի հարցրեք, կուսակցությունը այդպես է ուզել, ուրեմն` այդպես էլ պետի լինի»: Դատավարության ընթացքում այդ խնդրի արծարծումը ցույց է տալիս կուսակցության` պետական գործերին միջամտելու փաստը:
Վերևում բերված հինգ հոդվածները և զանազան տարաձայնություններով տեղի ունեցած քննարկումներն ու նրանցից բխած եզրակացությունները ցույց են տալիս, որ պետության կարևոր գործերի մի մասը կյանքի է կոչվել իրենց իսկ նպատակների և մտադրությունների համաձայն և անմիջական միջամտությամբ՝ առանց հաշվի առնելու պետության նախարարների կարծիքն ու տեսակետը: Հետաքննությունը ցույց տվեց, որ Օսմանյան պետության օրենքներն ստեղվել են «երեքի զորությամբ», և այդ օրինազանցությունը կատարվել է ահաբեկչական ուժ գործադրելու միջոցով: Այսպիսով՝ վերոհիշյալ հանցագործ արարքների անմիջական հեղինակներն են Միություն և առաջադիմություն կուսակցության իրավական դեմքն արտահայտող նրա պարագլուխներն ու ընդհանուր Մեջլիսի անդամները: Այդ թվում՝ փախուստի մեջ գտնվող նախկին մեծ վեզիր Թալաաթ փաշան, նախկին Ռազմական նախարար, այժմ զինվորական շարքերից վտարված Էնվեր փաշան, նախկին Ծովային նախարար, նույնպես զինորական շարքերից վտարված Ջեմալ Էֆենդին և նախկին Հանրակրթական նախարար դոկտ. Նազըմ Էֆենդին, որոնց անմիջական հեղինակությամբ կատարվել են այդ հանցագործությունները: Տվյալ հանցագործություններին անուղղակիորեն մասնակցել են նաև հիշյալ Մեջլիսի անդամներից, նույնպես փախուստի մեջ գտնվող նախկին Ֆինանսների նախարար Ջավիդ բեյը, ինչպես նաև՝ Առևտրի և հողագործության նախարար Մուստաֆա Շերեֆ բեյը: Բացահայտված է, որ կատարված հանցագործություններում իրեն մեղսակցությունն է ունեցել նաև նույն ընդհանուր ժողովի անդամներից դատարանում ներկա գտնվող նախկին Շեյխ ուլ-իսլամ Մուսա Քեազիմ Էֆենդին:
Թեև դատապաշտպանը և դատախազը իրենց ելույթներում նշեցին նրա առաքինի, լավ հատկանիշները, կրոնական գիտելիքները, բարձր նկարագրի մասին և տարակուսանք հայտնեցին հիշյալ կոտորածների հղացման և մասնակցության հարցում նրա ունեցած դերին, այնուհանդերձ հաստատվեց, որ հեղափոխությունից հետո նա եղել է հիշյալ կուսակցության կարևոր ապարագլուխներից մեկը և ունեցել է մեծ ազդեցություն:
Արդ՝ դատախազի և դատապաշտպանի նման զարգացած անձնավորությունները եթե հարկադրաբար լավ կարծիք են արտահայտում նրա նկատմանբ և կուսակցության գործունեությունը համարում օրինական, ապա բնական է, որ բոլորովին թյուր կարծիք պիտի ստեղծվեր նաև ոչ բավարար կրթություն ստացած տգետ մարդկանց մոտ: Հայտնի է, որ Մուսա Քեազիմ Էֆենդին ղեկավարել է Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կրոնագիտական մասնաճյուղը: Երբ հարցում եղավ շարիաթի պատվիրակներին հակառակ կատարված արարքների և քարոզների վերաբերյալ, նա պատասխանեց, որ նման արարքների նշաններ չկան, որ ինքը տվյալ խնդրին վերաբերող իր քարոզներում հավանություն չի տվել: Սակայն խոստովանեց նաև, որ հիշյալ արարքի (տեղահանության և կոտորածի-Ա.Փ.) արգելման համար էլ գործնական ոչ մի միջոց չի ձեռնարկել: Իսկ դատավարության ընթացքում նրա արած այն համեմատությունը, որ Միություն և առաջադիմություն կուսակցութունից դուրս գալ՝ նշանակում է իսլամի կրոնից հրաժարվել, չի կարող համընկնել նրա առաքինի, լավ նկարագիր ունենալու մտքի հետ: Հարցաքննությունից և հետաքննությունից պարզվեց, որ վերոհիշյալը առավելաբար զբաղված լինելով կուսակցության կրոնագիտական հարցերով, ուղղակի չի գտնվել հիշյալ կոտորածների բուն կազմակերպիչների շարքում, այնուամենայնիվ նա ունեցել է անուղղակի կապ:
Այսպիսով՝ լիովին բացահայտվում է, որ կոտորածի գործադրման որոշումը հիմնականում համաձայնեցվել է երեքի միջև:
Հետաքքնության ընթացքում սենատի նախկին նախագահ Ռիֆաթ բեյի՝ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության քննարկումներին մասնակցելու հարցը չհաստատվեց: Պարզվեց նաև, որ հիշյալ կոտորածների գործադրման խնդրում ինքը մասնակցություն չի ունեցել: Այսպիսով՝ բոլորի հանաձայնությամբ նա անմեղ ճանաչելով` ազատ է արձակվում: Բացահայտվեց նաև, որ Փոստի և հեռագրատան նախկին նախարար Հաշիմ բեյը, Բեռլինում գտնվելու ընթացքում, առանց իր համաձայնության նշանակվել է (նախարարի պաշտոնում) և Ստամբուլ վերադառնալուց հետո ինքնաբերաբար անցել է պաշտոնի: Անհրաժեշտ է նկատի ունենալ նաև, որ նախարարի պաշտոնում նրա նշանակվելը զուգադիպել է Իթթիհատի դահլիճի վերջին տարիների գործունեության հետ: Ըստ իր խոստովանության՝ երեք անգամ ներկա է գտնվել ընդհանուր Մեջլիսի խորհրդակացություններին, որտեղ կանոնադրությունից դուրս քննարկումներ չեն եղել, և ինքն էլ մնալով սոսկ ունկնդրի դերում, գործունյա մասնակցություն չի ցուցաբերել: Այս արդարացուցիչ հանգամանքը նրա անմեղությանը տեղի տալով` ձայների մեծամասնությամբ որոշվեց նրան ևս ազատ արձակել:
Վերոհիշյալ (մեղադրյալների) պատժի չափը քննարկելու ընթացքում նկատի առնվեց, որ Թալաաթի, Էնվերի, Ջեմալի և դոկտ. Նազըմի կատարած հանցագործ արարքները չափազանց ծանր են, ուստի որոշվեց նրանց դատել կայսերական քաղաքացիական քրեական օրենսգրքի 45-րդ հոդվածի առաջին կետով: Ջավիդի, Մուստաֆա Շերեֆի և Մուսա Քեազիմի համար նկատի առնվեց հիշյալ հոդվածի երկրորդ և նույն կայսերական օրենքսգրքի 55-րդ հոդվածի վերջին մասերը, ուր ասված է:
«Մի խումբ անձնավորություններ մի ոճրագործություն կամ հանցանք խմբովին կատարելու դեպքում, կամ մի խումբ անձնավորություններ բազմաթիվ արարքներից բաղկացած մի ոճրագործություն կամ հանցանք գործելիս, ոճրագործության ընթացքում, նրանցից յուրաքանչյուրը այդ արարքներից որևէ մեկը կամ մի քանիսը կատարելու դեպքում, նույնպես գործակից են համարվում և պատժվում են իսկական հանցանք կատարողի նման»:
«Սահմադրությունը, կառավարության ձևն ու էությունը, կամ վսեմ սուլթանությունում գոյություն ունեցող կարգերը բռնի կերպով փոխելու կամ հեղաշրջելու նախաձեռնության մեջ գտնվող անձնավորությունների գործունեությունը հաստատելու դեպքում սահմանվում է մահապատիժ»:
«Մի ոճրագործության կամ հանցագործության անուղղակի մասնակցություն ունեցած անձնավորությունները, օրենքի չբացահայտված մասերում, պատժի են ենթարկվում հետևյալ կերպ. Եթե գլխավոր հանցագործին մահապատիժ կամ ցմահ տաժանակիր աքսոր է սահմանվում, ապա մեղսակիցներին` 10 տարուց ոչ պակաս ժամանակավոր բանտարկություն…»:
Օրենսգրքում այս առկա հոդվածների հիման վրա` Թալաաթը (113), Ջեմալ (115) և դոկտ. Նազըմը (116) դատապարտվում են մահվան, իսկ Ջավիդը, Մուստաֆա Շերեֆը, Մուսա Քեազիմը` 15-ական տարի ժամկետով աքսորի: Փախուստի մեջ գտնվողներին զրկել քաղաքացիական իրավունքներից, իսկ բռնագրավված ունեցվածքի հարցում գործել համաձայն օրենքի: Վերոհիշյալ Ռիֆաթ և Հաշիմ բեյերին վերաբերող անմեղության որոշումը ընդունված է իրենց պաշտոններից բխած հանգամանքների բերումով և հետագայում գերագույն դատարանում ենթակա չէ քննության:
Հետաքննությունը պարզեց նաև, որ Փոստի և հեռագրատան նախկին նախարար Օսկան Էֆենտին և Առևտրի նախկին նախարար Սուլեյման Էլպիստանի Էֆենդին, երկար ժամանակ Եվրոպայում գտնվելու պատճառով, հնարավոր չի եղել նրանց հրավիրել դատաքննության: Հետևաբար իրազեկ լինելու դեպքում էլ նրանք (Ստամբուլ) վերադառնալու հնարավորությունը չէին ունենա:
Սույն դատավճիռը միաձայն ընդունվեց ի բացակայություն Թալաաթ, Էնվեր, Ջեմալ, դոկտ. Նազըմ, Ջավիդ, ինչպես նաև՝ Մուստաֆա Շերեֆ, Օսկան և Սուլեյման էլպիստանի Էֆենդիների, իսկ իրենց ներկայությամբ ` Ռիֆաթ, Հաշիմ և Մուսա Քեազիմ բեյերի (117):
5 Թեմմուզ 1335թ.
(1919թ. Հուլիսի 5)
Ռազմական արտակարգ ատյանի նախագահ, սպայակույտի գեներալ-լեյտենանտ Նազըմ բեյ Ահմեդ
Ռազմական արտակարգ ատյանի անդամ, սպայակույտի գեներալ-մայոր Ալի Նազըմ
Ռազմական արտակարգ ատյանի անդամ, հետևակային գնդապետ Ռեջեպ Ֆերտի բեյ Մեհմեդ Ալի
«Այս դատավճին մասնակից լինելով հանդերձ` ես այն համոզմունքին եմ, որ մեղադրյալ Հաշիմ բեյը անուղղակի կերպով մասնակցություն է ունեցել նշված հանցագործություններին, քանի որ իր ցուցմունքներն ու առկա ապացույցներն այդ են վկայում»:
Ռազմական արտակարգ ատյանի անդամ, սպայակույտի գեներալ-մայոր Մեհմետ Զեքի
«Կենտրոնական կոմիտեի կողմից ձեռնարկված կոտորածնորի հարցում Մուսա Քեազիմ Էֆենտին իրեն անմեղ է համարում՝ նկատի ունենալով, որ ինքը ծառայել է հիշյալ կենտրոնին` կրոնի և կրոնագիտության պարտականություններից ելնելով: Ես կողմնակից եմ նրանց հետ, ովքեր հաստատում են հանցագործության հետ նրա ունեցած առնչությունը, քանի որ գործադրված հանցագործությունից ոչ մեկի նկատմամբ նա արգելք չի հանդիսացել ու նույնիսկ չի հեռացել իր պաշտոնից: Հաշիմ բեյի ցուցմունքներից ևս բացահայտվում է, որ նա նույնպես կապված և հավատարիմ է եղել հիշյալ կենտրոնին և վերոհիշյալ հանցագործությունների կատարման ընթացքում ոչ մեկի դեմ չի պայքարել: Մինչդեռ դատաքննության օրերին նա իրեն արդարացնում էր, որ ինքն առնչություն չի ունեցել հիշյալ կենտրոնի կատարած հանցագործ արարքների հետ: Ես նույնպես կողմնակից եմ նրանց հետ, որոնք դատապարտում են նրան անուղղակի մասնակցություն ունենալու մեղադրանքով»:
Ռազմական արտակարգ ատյանի անդամ` սպայակույտի գեներալ-մայոր
Մուստաֆա բեյ Ազիզ Սուլեյմանի
Հաստատվում է
Դատավճռի սույն արձանագրությունը վավերացված է Ռազմական արտակարգ ատյանի անդամների կնիքով:
5 Թեմմուզ 1335թ.
(1919թ. Հուլիս 5)
(Կնիք) (ստորագրութուն)
ՌԱԶՄԱԿԱՆ ԱՐՏԱԿԱՐԳ ԱՏՅԱՆ ՆԱԶԸՄ
Ռազմական արտակարգ ատյանի արձանագրական հանձնախմբի պետ Աբիդին Տավեր
Takvim-I Vekayi, 5 Temmuz 1335 )1919) N0 3604
Աւետիս Փափազեան, Հայերի ցեղասպանութիւնը ըստ երիտթուրքերի դատավարութեան փաստաթղթերի, Լոս Անճելես, 2005:
Leave a Reply