Ուդ նվագող հայ վարպետների ժառանգությունը

Բելգին Ջենգիզ

Մալաթիացի վարպետ Ջենջիզը կեսարացի, թոքաթցի, յոզղաթցի հայ վարպետների ուդերից բաղկացած հավաքածու ունի: Վարպետ Ջենգիզը ուդ նվագող հայ վարպետների մերօրյա ներկայացուցիչն է…  

Ռեժիսոր Էրիկ Նազարյանի «Ինձ մի մոռացիր, Ստամբու’լ» ֆիլմի նախագծի մեջ ընդգրկված «Պոլիս» կարճամետրաժ ֆիլմի աշխատանքների ընթացքում հնարավորություն ունեցանք ծանոթանալ վարպետ Ջենգիզի հետ: Մալաթիացի վարպետ Ջենգիզը ուդ վերանորոգող է: Հասեկիի շրջակայքում գտնվող արվեստանոց-խանութում տասնյակ, հարյուրավոր թուրքիացի և օտարերկրյա երաժիշտներ են հյուրասիրվում, գծագրվում է նրանց երազած ուդը, մեկ առ մեկ զրուցում է փայտերի հետ, պատրաստում է ձայները և ուդերը հանձնում տերերին: Վարպետ Ջենգիզի ձեռքը բավական հին, ինչպես նաև` նոր ուդեր են ընկնում: Վարպետը դրանք վերանորոգում է, ապա մի մասը պահում, իսկ մյուս մասը` վաճառում: Նրա պահած ուդերի մեջ կան 1800-ականներից մնացած Անատոլիայի ուդեր, որոնցից մի քանիսը եղել են կեսարացի, յոզղաթցի և թոքաթցի հայ վարպետների պատրաստած և նվագած ուդերը: Այս հավաքածուում այժմ կա 120 ուդ: Ում ուդն ասես, որ չկա վարպետ Ջենգիզի մոտ…  

Անցյալի հետքերին երաժշտությամբ հետևող վարպետ Ջենգիզի հետ խոսեցինք իր և իր հավաքածուի մասին:

–         Ո՞վ է վարպետ Ջենգիզը:

Ծնվել եմ 1949 թ. Մալաթիայում: Մենք այստեղի Աքչադաղից ենք: Նախնական և միջնակարգ կրթությունս ստացել եմ Մալաթիայում: 1966 թ. տեղափոխվեցի Ստամբուլ, ուր ավելի շուտ գնացել էի որպես զբոսաշրջիկ: Այստեղ ավարտեցի Ստամբուլի համալսարանի Արվեստի պատմության ֆակուլտետի թուրքական և իսլամական կոթողների բաժինը: Հավելյալ սովորել եմ նաև բյուզանդական արվեստ և պատմություն: Համալսարանական տարիներից առաջ Մալաթիայում ամառային արձակուրդների ժամանակ անհրաժեշտ էր լինում կամ գնալ գյուղ դաշտերում աշխատել, իսկ եթե դաշտ չգնայի, մեկ այլ արվեստով էի զբաղվելու: Որպեսզի պարապ չլինեմ, ընտանիքս ինձ նախ դաշտ ուղարկեց: Մեկ տարով գնացի, բայց աշխատանքս շատ դժվար էր: Գնացի Մալաթիայի սազ նվագող Ջաֆեր Բաքըրի մոտ և գործի անցա: Սկսեցի վարպետ-աշկերտ կարգավիճակով: Դրանից հետո բոլոր ամառային արձակուրդներին աշխատեցի այնտեղ: Լիցեյն ավարտելիս արդեն կարողանում էի սազ նվագել: Երբ եկա Ստամբուլ, հայրս մահացել էր: Կրթության համար գումար էր հարկավոր, սկսեցի աշխատանք փնտրել: Ձեռքիս սազ ունեի, մի քանի հոգու հետ աշխատեցի: Երեկոյան խաղատներում սազ էի նվագում: Փողն արժեք ուներ այն ժամանակ: Երբ սազս փչացավ, ծանոթացա Հակոբ Օհանյանի հետ: Փակ շուկայում էր նստում: Սազս վերանորոգման տարա, ասաց. «Թող այստեղ և գնա, երեք օր հետո կգաս, կտանես»: Ասացի, որ աշխատում եմ, երեկոյան համերգ ունեմ, իսկ ուրիշ սազ չունեմ… Նրան ասացի. «Ինձ սոսինձ տվեք, կկպցնեմ, մի հատ էլ մետաղալար տվեք կամրացնեմ, էլ ինչու եմ ձեզ գումար տալիս»:

Հարցրեց. «Սազ պատրաստել գիտե՞ս, ո՞վ է վարպետդ»: Մալաթիայի իմ վարպետի` Ջաֆերի մասին պատմեցի, ասաց, որ իրար ճանաչում են:

Ինձ նստացրեց, թեյ հյուրասիրեց, սազս վերանորոգեց և ինձ նվագել տվեց այն: Ասաց նաև, որ երբեմն իր մոտ գնամ: Հետո սկսեցինք միասին աշխատել: Ինձ ասում էր. «Շատ մի աշխատի, համալսարան գնա»: Այդ տարիներին բոյկոտներ սկսեցին: Համալսարանում դաս չէր լինում: Այդ ընթացքում անընդհատ խանութում էի, մեկ այլ վարպետի հետ էլ ծանոթացա: Նրան «Քել Պողոս» էին ասում: Նրա մոտ էլ էի գալիս-գնում, որպեսզի ուդ պատրաստել սովորեմ: Վարպետ Հակոբից սովորեցի տամբուր պատրաստել: Քել Պողոսն ինձանից շաբաթավարձ էր վերցնում, ես չէի կարողանում հասկանալ դրա պատճառը: Քել Պողոսը Կեսարիայից էր, մի օր նրան հարցրեցի. «Վարպե’տ, ինչու՞ ես ինձանից գումար վերցնում»: Վարպետը պատասխանեց. «Որդի’ս, դու այդ հարցի պատասխանը կհասկանաս 20 տարի հետո»: Հետո հասկացա, որ իմ բարկանալու և սովորեցրածս գործն արժևորելու համար է եղել…  

Երաժշտության միջոցով լավ էի վաստակում, վարպետների կողքին գործերս մի քիչ դժվար էին… 1973 թ. բացեցի իմ սեփական խանութը: Նույն ժամանակում էլ ավարտեցի համալսարանը և սկսեցի դասավանդել Վեֆա լիցեյում: Կես օր լիցեյում էի, կես օր` խանութում: Խանութ սկսեցին հաճախել հայտնի մարդիկ` Քադրի Սենչալար, Հրանտ Քենքուլյան, Բայրամ Դուրմազ: Գալիս էին նաև ռադիոյի ոլորտում աշխատող արվեստագետներ: Հին ուդերը գնում, վերանորոգում և վաճառում էի, այդ շրջանում նոր ուդերից շատ գումար էի վաստակում: Քադիր Բաբային հարցրեցի այդ մասին, նա ինձ բացատրեց իրավիճակը. հին ուդերը և հատկապես հայ վարպետների ուդերը շատ արժեքավոր էին: Արշակ Քյոսեյանի, Արմանակ Քալֆայանի, Մկրտիչ Քարիբյանի պես վարպետների ուդերն էին բերում: Այն ժամանակ Մկրտիչի եղբայր Օնիկը ողջ էր, նա էլ էր Փակ շուկայում` Ջաֆերի խանում: Նա ինձ հետ էր աշխատել: Մտերմություն էր իմ հանդեպ զգում, քանի որ բեկթաշի եմ: Մենք Մալաթիայում հայերին շատ ենք թաքցրել, պապս վեց ամիս իր տան մեջ թաքցրել է մի ընտանիքի բարեկամի: Հորեղբայր Տիգրանը մահացավ 107 տարեկան հասակում: Երբ առաջին անգամ թմբուկ նվագեցի, նա ինձ գովեց և ասաց. «Պապդ աղա է, դու էլ թմբուկ ես նվագում»…  

-Անցում ուդի հավաքածուին

Հնավաճառները շատ բաներ էին բերում խանութ` բաղլամա /արևելյան երաժշտական գործիք/, ջութակ և ուդ… Սկսեցի բոլորն անխտիր գնել: Սկզբնական շրջանում պատրաստում և վաճառում էի, հետո, երբ ռադիոյով ելույթ էի ունենում, ընկերներիցս մեկն ասաց, որ հավաքեմ հին գործիքները: Ես էլ գնելով լավերը` պահեցի դրանք, իսկ մանր-մունր բաները վերանորոգեցի և վաճառեցի: Վաճառածներս ներառյալ` 120 ուդ հավաքվեց:

2004 թ. հասկացա դրանց կարևորությունը: Ինտերնետային կայքէջ բացեցինք: Այն ժամանակ մարդիկ դեռ նոր-նոր էին կայք մտնում: Այս ուդերի նկարները դրեցի կայքում: Ամեն օր արաբերեն, ֆրանսերեն, անգլերեն հարցեր էին ուղղում: Հին ուդ գնողները շատ էին… Ես էլ չէի վաճառում, նրանց ասում էի, որ դա իմ հավաքածուն է: Հետո ինտերնետային կայքերում տեսա, որ բազմաթիվ կայքեր կան, հին ուդերի արժեքը շատ բարձր է: Տեսան` չեմ վաճառում, սկսեցին Ստամբուլի խանութ հաճախել որպես գնորդ: Քանի որ հայ և հույն վարպետների ավանդույթը շարունակող վարպետը ես եմ, իմ հետևորդները սկսեցին ավելանալ: Այս պահին աշխարհի ամենահին ուդն ինձ մոտ է, այն թվագրվում է 1826 թ. … պատրաստվել է Մահմուդ 2-ի օրոք պալատական երաժշտական դպրոցի` Էնդերունի համար: Վարպետը եղել է Արմենակ Խալֆայանը: Իսկ ուդը նվագել է Յուսուֆ Բեկը: Ուդի վրա գրված է, որ պատրաստվել է կայսերական հրամանով… Այս ուդը չորս ուդի հետ մեկտեղ գնել եմ Բուրսայից: Այն ժամանակվա գինը 20 հազար դոլար էր: Արդեն Բուրսայում էլ ոչ ոք հին ուդերը էժան չի վաճառում: Սրանք հավաքելը դժվար չէ, խնդիրը դրանց վերանորոգման մեջ է: Ինձ մոտ հին կափարիչները և մասերը շատ են: Դրանք պահում եմ, և երբ օրիգինալին մոտ է լինում, օգտագործում եմ:

–Անատոլիայում ուդը ե՞րբ է թվագրվում:

Բյուզանդացիներին է վերագրվում, օրինակ` տամբուրն էլ է այդպես: Սպիտակ հոների և բյուզանդացիների միջև լուրջ առևտուր էր կատարվում, որի շնորհիվ էլ տարածվում էր մշակույթը: Ինչպես գիտենք, հայերի, հույների եկեղեցիներում և հրեաների սինագոգներում եղանակներ և ձայնաշարքեր կան: Նրանք հոգևոր երգեր են կատարում, որոնք այնքան գեղեցիկ են, որ կարծես թուրքական ազգային երաժշտություն լինի: Նրանց ձայնաշարքերը գրեթե նույնն են… Կան մոտ 500 հայտնի հայ, հույն և հրեա կոմպոզիտորներ, որոնցից ամենահայտնին Բիմեն Շենն է: Նրա ազգանունը դրել է Աթաթուրքը: Հայ հայտնի վարպետներից են Արտակի Ջանդան, Սարը Օնիկը /Սվաս, Թոքաթ/, վարպետ Սերոբեն /Կեսարիա/, Միրիջան Հակոբյանը…  

Քանի որ այս հավաքածուն համացանցում է, արտերկրից շատ հայեր եկան և ծանոթացան ինձ հետ, շատ լավ բարեկամություն ենք հիմնել: Նրանց մեծ մասը թուրքերեն գիտի: Օրիգինալ ուդեր չեմ վաճառում, բայց պատրաստում եմ դրանց շատ նման: Այս հավաքածուն ցուցադրվել է նաև Ամերիկայի և Իսպանիայի ամսագրերում: Արաբները վերջին տարիներին սկսել են հետաքրքրություն ցուցաբերել հին ուդերի նկատմամբ, սակայն չեմ վաճառում նրանց: Անփոխարինելի են, օրինակ` Միրիջան Հակոբյանի ուդը միայն մեկ օրինակ ունի…

Այս պահին «Վարպետների գաղտնիքները» վերնագրով գիրքն եմ պատրաստում: 500 էջից բաղկացած աշխատություն է, որը ներառում է վարպետների կենսագրությունն ու նրանց տեխնիկան: Անգլերեն-թուրքերեն է լինելու:

–Վարպե’տ, Ձեզ վրա ամենաշատ ազդեցությունը թողած պատմությունը ո՞րն է:

Գրիգորի պատմությունը… Գրիգորը որդեգրում է երկու հայ եղբայրների, որոնք արմատներով Դիարբեքիրից էին: Մեծին իր մասնագիտությունն է սովորեցնում և խանութ բացում: Լևոն Պողոսյանն իր սեփական խանութն է բացում: Լևոնի եղբայրը մեծանում և Մոսուլ է գնում: 1933 թ. Գրիգորը
պսորիազից մահանում է: Եղբայրների միջև կապը կտրվում է: Տարիներ անց Մոսուլում երաժշտական միջավայրում ուդ ուսումնասիող Հակոբը /եղբայրը/ վերադառնում է և եղբորը գտնելու համար գալիս Ստամբուլ: Իրար գտնում են: Գրիգորի կինը` Շուշանը, հայկական դպրոցում ուսուցչուհի է լինում: Շուշանից ծնված տղան Գրիգորից հետո ուդի խանութ է բացում: 1954 թ. խանութը հրկիզվում է, երեխան էլ խանութի մեջ այրվում է, որից հետո Շուշանը նույն տարում որդու կարոտից ինքնասպան է լինում: Եվ այլն, և այլն…

Սրանցից երեքը հանգչում են նույն գերեզմանում` հայկական գերեզմանոցում: Գրիգորի հոգեզավակ Լևոնի որդին տարիներ անց հարստանում է և գնում այդ գերեզմանատունը: Ինքն էլ է այնտեղ ամփոփվում: Սա շատ տխուր պատմություն է:

-Ինչո՞ւ են հայերը հետաքրքրված այս արվեստով և երաժշտությամբ: Եվ այնքանով, որքանով ճանաչում եք հայերին, ինչպե՞ս կբնութագրեք նրանց:Մալաթիայում մենք մի բակում չորս տուն ունեինք: Հայերը ոչ մեկի պատվին չէին նայում, աշխատում էին: Պղնձագործ հորեղբայր Գրիգորն ու հորեղբայր Տիգրանը թաղիքագործությամբ էին զբաղվում… Քիքին իմ դպրոցական ընկերն էր, նա էլ ատամնաբույժ դարձավ… Մալաթիայում մենք շատ էինք միախառնված: Այստեղ երբ նայում եմ մեր վարպետների մոտ եկող-գնացողներին, այնտեղ գալիս էին կեսարացի և յոզղաթցի հայերը: Շատ լավ մարդիկ էին, որոնք գիտեին իրենց աշխատանքը: Ամեն ինչից առաջ ես նրանցից սովորեցի, թե ինչ բան է աշխատելը: Աշխատելու, ապրելու և սիրո գաղտնիքները ես սովորեցի այս մարդկանցից: Հայերից սովորեցի հաճախորդի նկատմամբ լինել գթասիրտ և ճանաչել լավի ու վատի միջև սահմանը: Արտասահմանից եկածներն ինձ վշտացնում են:  Ամաչում են, չեն ասում, որ Թուրքիայի հայ են, սակայն ես հասկանում եմ: Թուրքիայում ապրելու համար շատ են կարոտում: Ըստ էության, ամերիկացիները հանգստացել են: Հա, նաև շատ են սիրում ոսպով սուպ, ըմբոշխնելով ճաշակում են այն: Շատ եմ տեսել, թե ինչպես հաց կտրելիս, քաբաբ ուտելիս արտասվում են: Մեծ մասի հետ բարեկամացանք: Շատ եմ կարևորում նրանց շիտակությունը: Արաբական երկրներից եկած հայ բարեկամներ էլ ունեմ, նրանք էլ են շատ լավ երաժիշտներ: Թուրքիայի հայերն ավելի աղքատ են, բոլորը կարծում են, թե այս ժողովուրդը հարուստ է, այդպես չէ, արդեն այդպես չէ: Իրենց մեջ շատ ազդեցիկ կապեր կան:

–Որտեղի՞ց է գալիս ալևիների և հայերի միջև առկա բարեկամությունը:

Բայազետ 2-րդից սկսած ալևիները եկան մինչև Սվաս: Այս պատճառով էլ մեկ անգամից իրար հասկանում ենք: Իսկ մեր Հյունքար Հաջի Բեքթաշը վելի էֆենդիի ասած 72 ազգի մեկ հոգի լինելու հանգամանքը փիլիսոփայաբար մեզ իրար է մոտեցնում: Անհրաժեշտ է, որ բոլորին նայենք նույն աչքով: Աստված ամենուր տեսանելի է, այդ իսկ պատճառով էլ հայերը մեր բարեկամներն են: Աստված նրանց մոտ էլ տեսանելի: Հայերին չսիրել, ասել է թե` Աստծոն մերժել:

–Որո՞նք են Ձեր հավաքածուի մեջ ամենասիրելի ուդերը:

Բոլորն էլ սիրում եմ: Կախված է իրավիճակից: Շատ հաճախ է պատահել, որ նեղության մեջ ենք եղել: Հայերի տնտեսական վիճակը նկատելի է նրանց պատրաստած ուդերից: Նայում ես օգտագործված փայտին և ասում, որ տնտեսական պայմանները սուղ են եղել: Ուդ պատրաստելիս մտածիր նաև այն ժամանակների մասին: Միգուցե կինը տանն է, երեխայի է սպասում, շատ քիչ փող է վաստակում, հնարավոր է նաև սոված է: Հիմիկվա պես հաղորդակցման հնարավորություններ չկային, հեռախոս չկար: Սրանից ելնելով` կարող ես հասկանալ, թե ինչպիսի զգացմունքներով է ուդ պատրաստել: Ուրախ է եղել, թե ոչ: Այսինքն, այդ մարդուն հասկանում ես իր պատրաստած ուդի միջոցով: Այդ իսկ պատճառով բոլորն էլ իրենց մեջ պահում են թանկագին կյանքի պատմություններ: Այս ուդը մեկ վայրկյանում ներկայացնում է իր վարպետների ապրուստը: Նայելով ուդի վրա կատարած նկարներին` տեսնում ես նրանց վիճակը:
Նայում ես մեկ այլ վարպետի պիտակի, ավելի ունևոր է երևում: Հետո մտածում ես` այս մարդիկ ինչ էին անում, ինչպիսին էր նրանց ուրախ օրը, և ինպիսին` տխուրը: Ստամբուլում մի ուդը կարող է աչքի առաջ սփռել մեկ մարդու, մեկ ընտանիքի կյանքը: Ինձ համար իմ հավաքածուում գեղեցիկը հենց դա է: Նրանք ինձ պատմում են բազմաթիվ վարպետների կյանքի մասին:

Նյութը ներկայացնում ենք կրճատումներով:

«Ակօս», թիվ 781

Թարգմանությունը` Անահիտ Քարտաշյանի