Հայկական տարեգրքերը

Զաքարիա Միլդանօղլու

Տարեգրքերը, որոնք պատրաստվել են, որպեսզի ամբողջությամբ ներկայացնեն մեկ տարվա «կարևոր» իրադարձությունները, մամուլի ասպարեզում դասվում են պարբերականների շարքին: Արևմուտքում «almanac» բառն Օսմանյան Կայսրությունում անվանվել է սալնամե (‘sal’ (տարի) ve ‘name’ (գիրք)` տարեգիրք: Օսմանյան պաշտոնական տարեգրքերը անդրադարձել են ընդհանրապես կայսրության և մասնավորապես քաղաքների տնտեսական ու սոցիալական կյանքին, բնակչությանը, այնպիսի ոլորտներին, ինչպիսիք են` առողջապահությունը, կրթությունը, տնտեսությունը: Եվ քանի որ դրանք որակվում են որպես վավերագրեր, տեղ են գտել սկզբնաղբյուրների շարքում: Օսմանյան Կայսրությունում սահմանափակ թվով հրապարակվել են նաև մասնավոր տարեգրքեր:

Ամեն մի տարեգիրք չի դասվում պարբերական մամուլի շարքին: Օրինակ` ընկերությունների հրապարակած տարեկան գործունեության վերաբերյալ զեկույցները, հաշվեկշիռներն ու նմանատիպ փաստաթղթերը չեն կարող այս ոլորտ ներառվել:

Սալնամեի հայերեն համարժեքը տարեգիրքը կամ տարեցույցն է: Հայկական պարբերական մամուլի կազմում տարեգրքերն առանձնահատուկ տեղ են զբաղեցնում` այդ բնագավառին հաղորդելով բազմազանություն և հարստություն: Անկախ տարեգրքերի հետ մեկտեղ եղել են խառը տիպի տարեգրքեր, որոնք թերթերի և ամսագրերի անվան տակ տեղ են հատկացրել գրականության, արվեստի, կինոյի, երգիծանքի, գյուղատնտեսության և բժշկության պես առանձնահատուկ թեմաներին, ինչպես նաև նպատակ են հետապնդել անդրադառնալ կլոր տարվա բոլոր կողմերին:

Երբ ասում ենք հայկական տարեգիրք, անմիջապես հիշում ենք հետևյալ տարեգրքերը` Թեոդիկ (Թեոդորոս Լափչինջյան) և «Ամենուն տարեցույցը» այնուհետև՝ «Ընդարձակ տարեցույց Սուրբ Փրկիչ Ազգային հիվանդանոցի»: Այս տարեգրքերին, որոնք պարունակում են բազմաթիվ կարևոր պատմական փաստաթղթեր ու տեղեկություններ, նկարներ և ծաղրանկարներ, կենսագրական նյութեր, որոնք այլ աղբյուրներում հնարավոր չէ հանդիպել, անդրադառնալու ենք առաջիկա շաբաթների ընթացքում:

Հայ պարբերական մամուլում իրենց առանձնահատուկ տեղն են զբաղեցնում երգիծական և սատիրիկ պարբերականները, որտեղ լուրերը, մեկնաբանություններն ու քննադատական հոդվածներն ուղեկցվում են նկարներով և ծաղրանկարներով: Փորձել են օրվա քաղաքական, տնտեսական, մշակութային, սոցիալական, սիրային և բամբասանքի միջավայրն արտահայտել ծաղրանկարների միջոցով: «Գավրոշի» ու «Գիգոյի» նման տասնյակ պարբերականներում լուրերն ու մեկնաբանություններն մեծամասամբ արտահայտվել են ծաղրանկարների միջոցով: Այս պարբերականներում մեծ տեղ են հատկացրել ծաղրանկարներին:

«Գիգոն» կեղծանունը պատկանում է լրագրող Գրիգոր Թորոսյանին: 1909 թ. Թորոսյանի հիմնած այս հայերեն պարբերականը տարբեր պատճառներով փակել են տվել, փակվել է, սակայն մինչև 1915 թ. «Կոհակ», «Զուռնա», «Կինտո», «Հուգո» անուններով շարունակել է իր գոյությունը: Բացի այդ՝ Թորոսյանը հրապարակել է 17×12 սմ, մոտ 300 էջանոց տարեցույց, որը կոչվել է «Գիգոյի տարեցույց»:

Մեր այս շաբաթվա զրույզում անդրադառնալու ենք Գիգոյի տարեցույցում տեղ գտած երեք ծաղրանկարի.

Առաջին ծաղրանկարում հակիրճ տեղեկություն տանք վերոհիշյալ պատրիարք Զավեն տեր Եղիայանի (1868-1947) մասին և ծաղրանկարը այդպես ընկալենք.

Պատրիարք Զավենը ծնվել է Մուսուլում 1868 թ.: 1895 թ. ավարտել է Իզմիթի Արմաշ հոգևոր դպրոցը: 1897 թ. հոգևոր ծառայություն է մատուցել Ստամբուլի տարբեր եկեղեցիներում: 1898 թ. նշանակվել է Էրզրումի հոգևոր փոխանորդ, իսկ 1906 թ. նշանակվել է հոգևոր առաջնորդ, սակայն հրաժարվել և վերադարձել է Ստամբուլ: 1908 թ. նախ հոգևոր փոխանորդ է նշանակվել է Վանում, այնուհետև հոգևոր առաջնորդ` Դիարբեքիրում: Դիարբեքիրում հոգևոր ծառայության ժամանակ 1910 թ. ստացել է եպիսկոպոսի աստիճան: 1913 թ. ընտրվել է Պոլսո պատրիարք: Կարծես բավարար չէր այն, որ Օսմանյան Կայսրության վերջին պատրիարքը եղած Զավեն տեր Եղիայանը պատրիարքի պաշտոնում է եղել պատմության ամենավատ ժամանակաշրջանում, նաև մեղադրվել է և’ պետության, և’ ժողովրդի կողմից:

«Ագօս», թիվ 782

01.04.201