ԱՐՃԵՇ

ԱՐՃԵՇ. քաղաք Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Աղիովիտ գավառում՝ Վանա լճի հյուսիսային ափին: Հավանաբար հիմնադրել է Արգիշտի Բ թագավորը (Արճեշում գտնվել է նրա անունով երկու արձանագրություն): Պատկանել է արքունի տան կրտսեր անդամներին:

624-ին Արճեշը գրավել և զգալիորեն ավերել են բյուզանդական զորքերը: VIIդ. վերջին արաբական նվաճողներն այնտեղ պահել են կայազոր:

774-775թթ. հակաարաբական ապստամբության ժամանակ Արճեշի մոտ տեղի է ունեցել հայ-արաբական վճռական ընդհարումը: Բագրատունիների թագավորության օրոք Արճեշը ազատագրվել է արաբներից, բարգավաճել և դարձել առևտրական մայրուղու կարևոր հանգուցակետ:

1021-ին Արճեշը զավթել են բյուզանդացիները, 1054-ին` սելջուկյան թուրքերը, 1110-ին Շահ-ի Արմենները, 1208-ին` Էյուբյանները: 1209թ. այն ազատագրել են հայ-վրացական զորքերը: 1231-ին Արճեշը զավթել են մոնղոլ-թաթարները: XIV-XV դարերում տիրել են թուրքմենական և քրդական հրոսակներ:

Արճեշը մեծապես տուժել է XVIդ. թուրք-պարսկական պատերազմներից: 1639թ. վերստին անցել է օսմանյան Թուրքիային, եղել համանուն գավառի կենտրոնը:

XIXդ. սկզբին Արճեշն ուներ մոտ 1500 տուն բնակչություն (մեծ մասամբ հայեր): Ունեին երկու եկեղեցի, վարժարաններ: Արճեշի մոտ են գտնվում Մեծոփա, Արծվաբերդի և Ուռընկարի վանքերը:

XIXդ. կեսին Արճեշը ծածկվել է Վանա լճի ջրերով (ծովախորշի ափին պահպանվել է ավերակների մի մասը): Արճեշից հեռացածները քաղաքից հյուսիս հիմնել են Նոր Արճեշը (1915թ.` 260 տուն բնակչություն):

Հայերի մեծ մասը կոտորվել է 1915-ին:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 1, Երևան, 1990: