ԲԱՅԱԶԵՏ

ԲԱՅԱԶԵՏ, Բաբոյնք, Բայազետ, Բայազեթ, Բայազետ Հին, Բայազիդ, Բայազիտ, Բայբոնք, Բայեզիտ, Բիազիտ, Դուղուբայազետ, Դողուբայայազիդ, Պայազիտ, Պայեզիտ Պե յազիդ, Պեյազիտ. քաղաք (բերդ, բերդաքաղաք) Արևմտյան Հայաստանում, Էրզրումի նաhանգի Բայազետի գավառի Բայազետի գավառակում, Բայազետի գավառի և գավառակի վարչական կենտրոնը: Գտնվում է Մասիսից հարավ-արևմուտք, Ծաղկանց (Ալադաղ) լեռների մի ճյուղի՝ Թոնդուրեկ լեռան հյուսիսային լանջերին, մոտ 1900 մ բարձրության վրա:

Գեղատեսիլ է. ընկած է նեղ դաշտի խորքում` մերկ ու Ժայռոտ լեռների արանքում: Երեք կողմից շրջապատված է ժայռոտ լեռնագագաթներով և բաց է միայն հյուսիսային կողմից, որտեղից երևում է Գռնավուկ դաշտի գեղեցիկ տեսարանը: Նրա մոտով հոսում է Կռնատիկ գետակը, որի վրա ձգված էր միակամար քարաշեն կամուրջ` քաղաքի հյուսիսային կողմում, Անտոնի դար կամ Արնաքար բարձրագագաթ քարաժայռ լեռան թեք կողերի վրա բարձրանում էր հինավուրց բերդը, որի մասին գերմանացի Ճանապարհորդ Վագները գրել է. «Հանդուգն և հրաշակերտ մի շինվածք է՝ այնպիսի տեղերի վրա հաստատված, որ բազեներն ու անգղները հազիվ թե կհամարձակվեն բուն դնել»:

Սա բուն հին Դարույնք բերդն է, որը մի Ժամանակ Բագրատունի իշխանների ոստանն էր: Հետագա դարերում թեև վերանորոգվել է, բայց հին է երևում, և ոմանք այն համարում են 12—13-րդ դդ կառույց: Լեռան բոլոր քարաժայռերի վրա բերդն ունեցել է բարձր և բոլորշի աշտարակներ, պարիսպները ձգվել են զիգզագներով: Բ-ն Հայաստանի ամուր և անառիկ բերդաքաղաքներից մեկն էր: Հռոմեացի պատմիչ Տակիտոսը այս վայրը, որտեղից Կորբուլոնի զորքերը Արտաշատի վրա են հարձակվել, կոչում է «Տավրոսի մուտք»:

Բ-ն բաժանված էր երկու մասի. մեկը կառուցված էր Կարաբուրուն, իսկ մյուսը՝ Էսկիկալա լեռան լանջին: Վերջինիս վրա էին գտնվում հին բերդի ավերակները: Բ-ի տները կառուցված էին կարմրավուն քարերով, դարավանդաձև տեղադրված լեռնալանջերին, իսկ փողոցները զառիթափ և դժվարանցանելի էին: Բ-ն Էրզրումի նման համբավավոր է իր աղբյուրներով: Ունի առողջարար օդ, մեղմ ամառ, ցուրտ ձմեռ, անձրևոտ գարուն և չոր ու արևոտ, հաճելի աշուն: Մինչև 14-րդ դ. Բ-ն կոչվել է Դարույնք, 15-րդ դ սկսած կոչվել է Բայազետ: Ենթադրվում է, որ դա կապված է օսմանյան սուլթան Բայազիդ I-ի (1389 — 1402) անվան հետ: Սակայն պատմական փաստերը չեն հաստատում այդ ենթադրությունը: Հայ պատմիչներից Բ-ի մասին առաջինը հիշատակում է Առաքել Դավրիժեցին՝ «Բերդն Բիազտի» ձևով, որ վերցված է 1451 թ. ընդօրինակված Հայսմավուրքի հիշատակարանից: Երբ 1828-29 թթ. Բ-ից գաղթածները Արևելյան Հայաստանում բնակություն են հաստատում և Գեղարքունյաց գավառի Գավառ ավանը վերանվանում են Նոր Բայազետ` սրանից տարբերելու համար, Բ-ն սկսում են կոչել Հին Բայազետ:

Ունենալով ռազմական կարևոր դիրք ու ամուր բերդ և գտնվելով Պարսկաստան-Էրզրում-Տրապիզոն առևտրական ճանապարհի վրա՝ Բ-ն 16—19-րդ դդ. Արևմտյան Հայաստանի պատմական իրադարձությունների մշտական մասնակիցն է եղել, պարսկա-թուրքական, ռուս-պարսկական և ռուս-թուրքական պատերազմների ակտիվ գործողությունների ոլորտ: 1555 թ. Բ-ն անցնում է Թուրքիայի տիրապետության տակ և դառնում համանուն գավառի կենտրոնը:

Գավառում և քաղաքում իշխում էր սլիվանլի քրդական ցեղը, որի կիսանկախ իշխանությունը տևում է մինչև 19-րդ դ կեսը: 17-րդ դ վերջերին Ղ. Ինճիճյանի վկայությամբ, Իսահակ (Իսախ) փաշայի ձեռքով Բ բերդը վերաշինվել է վիմատաշ և բարձր պարսպով: 18-րդ դ. Դարույնք բերդի տեղում կառուցվել Է Բ–ի նոր բերդը, իսկ Ա-Դոն նոր բերդը տեղադրում է Բալաբան լեռան ստորոտներում: 18-րդ դ. Բ-ն բավականին մարդաշատ էր: Այդ դարի կեսերին Բ-ում հաշվվում էր 2000 տուն հայ բնակիչ: Ռուս-թուրքական առաջին պատերազմի ժամանակ (1805 — 1812 թթ) Բ-ն ուներ 1735 տուն հայ և 310 տուն մահմեդական բնակչություն: 1812 թ. Բ–ում եղած Սերովբե Կարնեցին նրա բնակչությունը հիշատակում է 12000: Բ-ն մեծ չափով ավերվել է 1828—29 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ: Մեծ վնասներ է կրել 1840 թ. հունիսի 20-ից մինչև սեպտեմբերի 28-ը տևած երկրաշարժներից:

1829 թ, ռուսական վիճակագրական աղբյուրների համաձայն, Բ-ն ուներ 7000 բնակիչ, մեծագույն մասը` հայեր: Ռուս-պարսկական (1826-28 թթ.) պատերազմից հետո հայերն սկսում են զանգվածաբար այստեղից փոխադրվել Արևելյան Հայաստան, նրանց լքած տները զբաղեցնում են քրդերը: Շուրջ հարյուր տարվա ընթացքում չորս անգամ (1828, 1854, 1878, 1914) Բ-ն գրավվում է ռուսական զորքերի կողմից և ետ վերադարձվում թուրքերին: 1877 թ. պատերազմը հայերի համար ամենից բազմաղետն է լինում: Հայազգի ռուսական զորավար Արշակ Տեր Ղուկասովի հրամանատարությամբ այդ թվի մայիսին Բ-ն գրավելուց և բուն զորքերի՝ քաղաքից հեռանալուց հետո թուրքերը և քրդերը պաշարում են այն (հունիսի 6-ից մինչև 29–ը) և գրավելով հիմնահատակ ավերում՝ հրի ու սրի մատնելով ամեն ինչ: Բ-ի պաշարումը մեծ արվեստով պատկերված է Րաֆֆու «Խենթը» վեպում: Հայ 300 տնից 100-ն է միայն ազատվում, սրանք էլ փախչում են Մակու և Կարս: Այս ավերածից հետո Բ-ում մնում է 260 ծուխ, որից 134-ը` թուրքական : 108-ը՝ քրդական, 18-ը՝ հայկական:

Հետագա տասնամյակներում Բ-ն մասամբ վերաշինվում է: 20-րդ դ. սկզբներին այստեղ հայերը կազմում էին երկու-երեք հարյուր տուն: Բ-ն արդեն ծուռ ու մուռ փողոցների ու անշուք տների մի զանգված էր՝ փռված նոր բերդի տակ` բլուրների վրա: Այս ժամանակներում Բ- երբեմն հիշատակվում է որպես գյուղ:

1909 թ. ուներ մոտ 1000 տուն բնակիչ, որից 350 տունը` հայեր: Հայերը հիմնականում ապրում էին քաղաքի Ավդիգյոռի թաղում: Հայերի հիմնական զբաղմունքները առևտուրն ու արհեստներն էին: Նախկինում զբաղվում էին նաև երկրագործությամբ և անասնապահությամբ: Քաղաքի շուկան այդ ժամանակ ուներ մոտ 200 խանութ ու կրպակ, որոնց մեծ մասը պատկանում էր հայերին: Ուներ երկսեռ դպրոց (Արամյան վարժարան)՝ մոտ 300 աշակերտով: Բ-ում նստում Էին մութասրրիֆը, հայերի առաջնորդական փոխանորդը և ռուսական դեսպանը: 1914 թ. քաղաքն ուներ 5000 բնակիչ, որից 2000-ը՝ հայ մնացածը՝ թուրք և քուրդ:

Բ-ում կային 3 մզկիթ, երկու հայկական եկեղեցի` Սուրբ Կարապետ քարաշեն, փայտածածկ, ոչ հին եկեղեցի, որն ուներ վերանորոգումների (1754-1879, 1818 թթ) վերաբերյալ արձանագրություններ, Սուրբ Վարդան եկեղեցի՝ Ապտիկոր թաղում: Քաղաքի հարավարևմտյան կողմում` հայկական գերեզմանատանը, գտնըվում էին Ամենափրկիչ հնագույն եկեղեցու ավերակները: Էսկի-կալեում պահպանվում էին Դարույնք և Լյուսաղբյուր ուխտատեղիները: Կային նաև Թուխ Մանուկ, Սուրբ Սիմոն, Ղզրո և Գառնիկ աղբյուր ուխտատեղիները: Բերդի դռան մոտ կար սպիտակ ու կարմիր քարերով կառուցված բոլորագմբեթ մզկիթ և քիչ ներքևում` պարսպապատ դարավանդի վրա, կարմրաքար հոյակապ պալատ, որոնք, ըստ Էփրիկյանի, կառուցել էր տվել Մահմուդ փաշան 18-րդ դ. վերջին մի հայ ճարտարապետի ձեռքով: Մի ժամանակ այդ պալատը համարվում էր Թուրքական կայսրության ամենանշանավոր պալատներից մեկը: Նրա դահլիճները մարմարից էին՝ զարդարված բազմաթիվ սյուներռվ և արևելյան ոճի կենդանագրերով: Բացի մզկիթի մինարեից` մնացած շինությունները 20-րդ դ. սկզբին ավերակ էին:

Բ-ում է գտնվել Բագրատունիների տոհմական դամբարանը: 1918 թ, երբ թորքերը նորից ետ են վերցնում Բ-ն, հայերը լրիվ տեղահան են արվում: Այժմ Բ-ն թուրքերով և քրդերով բնակեցված փոքրիկ քաղաք է: Բ-ում է ծնվել բժշկական ծառայության գեներալ-լեյտենանտ Ավետիք Բուռնազյանը: