ԲԱԲԵՐԴ

ԲԱԲԵՐԴ, Բայբերդ, Բայբուրդ. բերդաքաղաք Բարձր Հայք նահանգի Սպեր գավառում՝ Ճորոխի զույգ ափերին (այժմ` ք. Բայբուրդ Գյումուշխանե իլում):

Դեռևս մ.թ.ա. II դարում հռչակվել է անառիկ բերդամրոցով: Հայաստանի 387թ. բաժանմամբ անցել է Բյուզանդիային:

VI դարում Հուստինիանոս I կայսրը վերակառուցել է այն և դարձրել զորակայան: Սելջուկյան թուրքերը 1040-ական թվականերին փորձել են գրավել Բաբերդը, սակայն նահանջել են՝ տալով զգալի կորուստներ: 1071-ին նրանք զավթել են քաղաքը և կոտորել բնակիչներին: 1397-ին հիշատակվում է որպես հայկական եպիսկոպոսանիտ քաղաք:

Բաբերդով անցել են իտալական ճանապարհորդներ Մարկո Պոլոն (1271թ.) և Հ.Բարբարոն (1474թ.), որոնցից առաջինը հիշատակել է քաղաքի հյուսիսարևմտյան կողմի արծաթահանքերը, իսկ երկրորդը՝ գովասանքով խոսել 1500 ընտանիք բնակչություն ունեցող քաղաքի մասին:

1514թ. Բաբերդը զավթել է օսմանյան Թուրքիան (հետագայում դարձել է Էրզումի նահանգի Բաբերդ գավառի կենտրոնը):

Քաղաքը եղել է Տրապիզոնից Կարին և Պարսկաստան տանող ճանապարհի կարևոր կայան, առևտրական կապեր ունեցել Ջենովայի և Վենետիկի հետ: Բաբերդում ընդօրինակվել են հայկական ձեռագրեր: 1829թ. Ադիանուպոլիսի պայմանագրով այն վերադարձվել է թուրքերին, որոնց վրեժխնդրությունից խուսափելով` պատերազմի ժամանակ ռուսներին աջակցած մոտ 1000 ընտանիք 1829-30-ին գաղթել է Հայկական մարզ և Ախլցխայի գավառ: 1895թ. թուրք ջարդարարները Բաբերդում կոտորել են հազարավոր հայերի, շատերին բռնությամբ մահմեդականացրել:

1915-ին Բաբերդում (մոտ 30 հազար բնակիչ) կային 481 խանութ և կրպակ, 40 իջևանատուն, 177 ջրաղաց, 3 ձիթհան, 19 փուռ, 1 կաշեգործարան, օճառի, ներկի, մոմի արհեստանոցներ: Քաղաքի մոտ 10 հազար հայերն ունեին հինգ եկեղեցի (Ս.Աստվածածին, Ս.Աստվածամայր, Ս.Հրեշտակապետ, Ս.Նշան, Ս.Օհան), արական (Մեսրոպյան) և օրիորդաց (Հռիփսիմյան) վարժարաններ: Հիմնականում զբաղվում էին երկրագործությամբ, անասնապահությամբ, արհեստներով (հատկապես` ոսկերչությամբ երկաթագործությամբ, գորգագործությամբ), առևտրով:

Բաբերդի հայ բնակչությունը բռնությամբ տեղահանվել է 1915թ. Մեծ եղեռնի ժամանակ: Մեծ մասը զոհվել է գաղթի ճանապարհին, փրկվածներն ապաստանել են տարբեր երկրներում: 1916-ին ռուսական զորքերն ազատագրել են Բաբերդը, սակայն թուրքերը 1918թ. դարձյալ գրավել են այն:

Ճորոխի ձախ ափին՝ ժայռոտ լեռան կատարին, պահպանվել են Բաբերդի հինավուրց բերդի ավերակները: Սրբատաշ քարերով և կրաշաղախով շարված կրկնակի պարիսպներով շրջափակ բերդն ունեցել է զորանոց, ապարանքներ, եկեղեցի (հունական և հայկական արձանագրություններով), ջրամբարներ, գետնուղիներ, այլ շինություններ, որոնց մեծ մասը կործանվել է 1829թ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 1, Երևան, 1990: