ԲԱԼՈՒ

ԲԱԼՈՒ, Բալա, Բալահովիտ, Բալիոբիտ, Բալովիտ, Բալուահովիտ, Բալուես, Բալուիս, Բուլու, Հրոմանոպոլիս, Պալա, Պալու, Պոլիս, Ռոմանոպոլիս, Փալու. բերդաքաղաք Մեծ Հայքի Չորրորդ Հայք աշխարհի Բալահովիտ գավառում, մինչև 6-րդ դ. Եղել է գավառի կենտրոնը, ուշ ժամանակներում մտնում էր Դիարբեքիրի նահանգի Արղանամադենի գավառի Բալուի գավառակի մեջ և վերջինիս կենտրոնն էր:

Բ-ն կառուցված է Արածանի գետի աջ ափին` ձորամիջում, որտեղ գետի ոլորանը երեք կողմից շրջապատում է քաղաքը: 12-րդ դ. ասորական հեղինակ Միխայել Ասորին Բ-ի հիմնադրումը վերագրում է Սելևկիոս թագավորին (2-րդ դ. մ.թ.ա.): Ըստ ավանդության` Բ-ն է կոչվել տեղում բալենու ընդարձակ անտառակ լինելու պատճառով: Հիշատակություններ կան, որ Բ-ի շրջակայքում դեռևս անցյալ դարի կեսերին պահպանվում էին շատ մեծ ու բարձրահասակ ծառեր: Քաղաքի մերձակա բարձրաբերձ լեռնաժայռը, որի վրա հնում կառուցվուծ է եղել Բ–ի բերդը, կոչվում էր ս. Մեսրոպի լեռ, որտեղ, իբր, Մեսրոպ Մաշտոցը յոթ շաբաթ մնացել ու վերջնականապես վերամշակել է իր հայտնագործած հայերեն տառերը: Այստեղ գտնվել է ուրարտական թագավոր Մենուա I-ի (9—8-րդ դդ մ.թ.ա.) 29 տողից բաղկացած սեպագիր արձանագրություն: 19-րդ դ. կեսերից բերդը արդեն ավերվել ու կորցրել էր իր շուքը:

Բ-ն 1830—50-ական թթ. ուներ շուրջ 6000, դարի վերջերին՝ 7500, 1914-ին՝ 10000 հայ, թուրք, քուրդ, ասորի, հույն բնակիչ: Բնակչության կեսը միշտ էլ կազմել են հայերը, որոնք բնակվում էին քաղաքի չորս թաղերում և զբաղվում հացահատիկի, բամբակի, կտավատի, կանեփի, պտուղների մշակությամբ և խաղողագործությամբ, շերամապահությամբ, մեղվաբուծությամբ, անասնապահությամբ: Հայտնի էին Բ-ի հացահատիկն ու ընտիր գինին, որ վաճառում էին նաև հարևան գավառներում:Բ-ի հայերը նաև հմուտ արհեստավորներն էին, զբաղվում էին կտավագործությամբ, կոշկակարությամբ, ինչպես նաև առևտրով:

Բ-ում կար հայկական հինգ եկեղեցի՝ Քաղցրահայաց ս. Աստվածածին (որ երբեմն հիշատակվում Է նաև իբրև վանք), ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, ս. Սահակ Պարթև, ս. Կիրակոս, ս. Նարգիս: Այստեղ հիշատակվում Է նաև ս. Գեորգ վանքը (15-րդ դ): 1915 թ. նախօրյակին Բ-ում կար չորս հայկական երկսեռ վարժարան` շուրջ 250 աշակերտներով, 14 խանութ և արհեստանոց, մի քանի ջրաղաց: Քաղաքը հանդիպակաց ափի հետ միանում էր Արածանիի վրա կառուցված քարե կամուրջով: Բ–ի շրջակայքում կան պղնձի և քարածխի հանքեր:

Բ-ում աղետաբեր երկրաշարժեր են տեղի ունեցել 995, 1758, 1789, 1911 թթ., իսկ 1692 թ. ժանտախտից քաղաքում զոհվել են շուրջ 1000 հոգի:

Բ-ի հայերը 1895-ին ինքնապաշտպանական հերոսական կռիվներ են մղել համիդյան ջարդարարների դեմ, Մեծ եղեռնի ժամանակ՝ 1915-ին, նրանք դարձյալ դիմեցին զինված պաշտպանության, սակայն քչերը միայն փրկվեցին: Ազատվածների մի մասն այժմ ապրում է ԱՄՆ-ում, մի մասն էլ` Հայաստանում: Ոմանք Բ-ն նույնացնում են ուրարտակաան աղբյուրներում հիշատակվող Շեբետերի (այլ ընթերցմամբ՝ Պուլերիաս, Պուտերիաս) քաղաքների հետ: Այժմ Բ-ն մի հետամնաց բնակավայր է` շուրջ 4000 բնակչով:

Բ-ում են ծնվել հայ մշակույթի նշանավոր գործիչներ Երվանդ Օտյանը, Աղաթոնը, Լևոն Փաշայանը: