ԲԻԹԼԻՍ (ԲԱՂԵՇ)

 ԲԱՂԵՇ, Բաղաղեշ` Բիթլիս. քաղաք Մեծ Հայքի Աղձնիք նահանգի Սալնոձոր գավառում՝ Վանա լճից 18 կմ հարավ-արևմուտք՝ ծովի մակերևույթից մոտ 1500 մ բարձրության վրա: Հսկել է Հայկական Տավրոսի ամենամատչելի լեռնանցքը` Ձորա պահակը: Արաբ առաջին աշխարհագիրները Բաղեշը անվանել են Արմինիայի ծաղկող քաղաք, իսկ Թովմա Արծրունին այն հիշատակում է որպես ՙշահաստան՚:

Xդ. 2-րդ կեսին՝ արաբական ամիրայությունների քայքայումից հետո, Բաղեշում հաստատվել են քրդական ցեղեր, որոնք XVI-XVIII դդ. ստեղծել են հզոր խանություն: Թուրքիան հարկադրված ճանաչել է այն` որպես Վանի նահանգում առանձնաշնորհ հյուքումեթություն: 1849թ. ընկճելով քրդական խանության դիմադրությունը` թուրքական զորքը գրավել է Բաղեշը, ավերել բերդը, բազմաթիվ կառույցներ: Բաղեշը այնուհետև վերածվել է համանուն նահանգի կենտրոնի:

Բաղեշի ձորի կենտրոնում վեր խոյացող ժայռաբլրին (հայտնի Սեպուհ կամ Քարալեռ անունով) գտնվում էր բարձրապարիսպ և ատամնաշար աշտարակներով միջնադարյան բերդը՝ 3 շարժական կամուրջներով: Բերդի մետաղակուռ դարպասները գտնվում էին հարավային կողմում: Խանի ապարանքը, ինչպես և ավագանու մոտ 300 տուն, բերդի ներսում էին: Բուն քաղաքը եղել է անպարիսպ և ունեցել է 6 դարպաս` Վանի, Չիթճիլերի, Արաբ չարսուի (Ամիրա շուկայի դուռն), Մեյվանեի և Օղրունի (Գաղտան դուռն): Քարաշեն տներն ամֆիթատրոնի ձևով փռված էին ձորի լանջերին: Զգալի թիվ էին կազմում բազմահարկ ապարանքներն ու կարավանատները: Շուկան գտնվում էր ձորի մեջ:

Մինչև 1915թ. կար 4 եկեղեցի և 4 մենաստան (ըստ քաղաքի 4 կողմերի և 4 թեմերի), որոնք ունեին ընդարդձակ ագարակներ, անդաստաններ և այգիներ: Հարավարևելյան կողմում գտնվում էր Ամլորդվու (Ամրդոլու) Ս.Հովհաննես մենաստանին պատկանող Կարմրակ Ս.Նշան (հնում` Ս.Կիրակոս) գմբեթավոր եկեղեցին: XVI-XVIII դդ. հայ դպրության այս նշանավոր կենտրոնում սովորել կամ աշխատել են Վարդան, Առաքել, Ներսես Բաղիշեցիները, Բարսեղ Աղբակեցին, Հովհաննես Կոլոտը, Գրիգոր Արճիշեցին և այլ վարդապետ-գիտնականներ: Ս.Գևորգ եկեղեցին պատկանում էր Ս.Աստվածածին կամ Խնդրակատար մենաստանին, Ս.Սարգիսը` Ս.Աստվածածին մենաստանին, իսկ Պողոս-Պետրոս առաքյալների Հինգ խորան եկեղեցին` Տատրաբնակ Ս.Աստվածածին մենաստանին: Բաղեշում կային նաև բազմաթիվ մզկիթներ ու մինարեներ, որոնցից նշանավոր էր Կըզլ Մաջիդը (հնում` եկեղեցի):

Բաղեշի միջով հոսող գետակներից նշանավոր էին Ավեխու կամ Ամպա ջուրը (Համեղաջուր) և Խոսրովու կամ Խոցերու ջուրը (Ամրդոլչայ): Գետակները, միախառնվելով կենտրոնական ձորում, կազմում էին Բաղեշ գետը, որը թափվում էր Տիգրիսի մեջ:

Բաղեշի հայերը, երկրագործությունից զատ, զբաղվում էին նաև առևտրով ու արհեստագործությամբ (կաշեգործություն, կտավագործություն, դերձակություն, զինագործություն, ներկարարություն, առանձնապես հռչակված էր Բաղեշի կարմիր տորոնը կամ շիլա ներկը):

Ըստ Լինչի՝ XIX դ. վերջին Բաղեշի մոտ 30 հազար բնակիչների մեկ երրորդը հայեր էին: Նրանք XX դ. սկզբին ունեին 5 արական և 3 օրիորդաց դպրոցներ:

Բաղեշի հայերը բռնությամբ տեղահանվել են 1915թ. Մեծ եղեռնի ժամանակ: Մեծ մասը զոհվել է գաղթի ճանապահին: Քաղաքում մնացած սակավաթիվ հայերը Բաղեշից տարագրվել են 1916թ. հետո, երբ հեռացել են ռուսական զորքն ու հայ կամավորական ջոկատները:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 1, Երևան, 1990: