Բասքըն Օրան
Այսպիսով՝ մեր շուկայում գերիշխող օտարներին հեռացնելով՝ թուրքական շուկան հանձնելու ենք թուրքերին:
Ոչ մուսուլման Թուրքիայի Հանրապետության քաղաքացիները, որոնք չէին կարողանում վճարել սարսափելի ծանր Ունեցվածքի հարկը, 1943 թ. ուղարկվել են Աշքալեի աշխատանքային ճամբար:
Իմ ավագ ընկեր, Քաղաքական գիտությունների շրջանավարտ Ջահիթ Քայրան (1917 թ. Ծնունդ) հրապարակել է «Պատերազմ, Թուրքիա և Ունեցվածքի հարկ» վերնագրով մի գիրք: Տաս տարի առաջ Հանրապետությունում մտցված «այս հարկը ռասիստական էր» (էջ 116) սահմանումից հրաժարվեց` ասելով ամբողջությամբ սրա հակառակը. «Ռասայականություն կամ նման բան չի կատարվել: Թուրքերը ոչ մուսուլմաններից նույնիսկ ավելի շատ են վճարել»: Չեմ կարող հասկանալ, թե այսքան կրթված մարդը դեպքից 69 տարի հետո ինչպես է այս բանն արել: Սակայն գրքում ասում է, որ իրեն խրախուսել են իր մի խումբ ծանոթները (Էջ 17-18): Ինձանից մեծին խելք սովորեցնելն իմ գործը չէ, բայց երանի թե բանը դրան չհասներ:
Չհասներ, որովհետև չկա մեկը, ով չիմանա, որ այս հարկը հանրապետության պատմության մեջ ամենամեծ պաշտոնական ամոթն է: Թեև օրենքի տեքստում չկա, այս հարկը հարկատուներին պաշտոնապես բաժանում է երկու մասի` M կատեգորիա (մուսուլման) և G (ոչ մուսուլման) կատեգորիա: Նպատակը հետևյալն էր`շուկայում առկա փողերը կլանելու քողի տակ չափազանց բարձր հարկահանության ճանապարհով G կատեգորիային սննկացնել և այս ծանր իրավիճակում իրենց ունեցվածքը M կատեգորիային վաճառել: Հարկը սրանով չէր սահմանափակվում. հարկատուներին բաժանում էր երեք մասի` մի խումբ M-երի հայտարարեց D (դյոնմե) կատեգորիա, նրանց հետ ևս արեց այն, ինչ որ G-երին: G կատեգորիայի վրա ամբողջությամբ կամայականորեն դրված հարկը նույն հարստության մակարդակի վրա գտնվող M կատեգորիայից վերցրածից 2-2.5 անգամ ավելի է եղել:
Սրանց մասին մենք իմացել ենք անձամբ որպես Ստամբուլի դեֆթերդար, բոլոր այս դեպքերին մոտիկից հետևած Ֆաիկ Օքթեից: Նա իմ ավագ ընկերոջ (նկատի ունի Ջահիթ Քայրա-Խմբ.) ուսուցիչն էր (Քաղաքագիտության ուսանողներն իրենց ավագ կոլեգաներին հարգանքով «ուսթադ» էին ասում, որը հայերեն նշանակում է ուսոցիչ): Օքթեն 1951 թ. հրատարակած «Ունեցվածքի հարկի ողբերգությունը» գրքում պատմում է Ունեցվածքի հարկի իրական կողմի մասին: Բացի այդ՝ 90-ականների վերջից մինչև հիմա այնպիսի գրողներ, ինչպիսիք են Ռ. Աքարը, Ռ. Բալին, Ա. Աքթարը, Ս. Աքգյոնուլը, Չ. Օքութան, ավարտին են հասցրել այն, ինչ որ կիսատ էր մնացել:
Այժմ իմ ավագ եղբայր Քայրան «Այդընլըք» ամսագրի շրջանակներում ստեղծված «Թեորի» ամսագրում, որպես որոշ ժամանակմ բացված ազգայնական կամպանիայի շարունակություն, հերքում է իր ուսուցչին: Անհավատալի է, սակայն նշում է նաև թիվը. «M կատեգորիային պատկանողները մեկ մարդու համար վճարել են 6.102 թուրքական լիրա, իսկ G կատեգորիային պատկանողները` 5.326 թուրքական լիրա» (էջ 183):
Չեմ կարող պատմել, թե ինչքան զարմացա: Բոլոր աղյուսակներն աչքի անցկացրեցի: Ինքս ինձ չվստահելով` նաև Այհանին (Աքթար) հարցրեցի: Պարզվում է՝ խնդիրը չափազանց պարզ է եղել. իմ ավագ ընկերը մի բան է անում, որ երբեք կարիք չկա` վիճակագիրը կատարի:
Նախ՝ հավաքում է թե’ G կատեգորիայի և թե’ M կատեգորիայի ենթախմբերի հարկերը, որոնք եկամուտի տեսանկյունից երբեք չի կարելի միավորել, այնուհետև գումարում է G կատեգորիայի և M կատեգորիայի հարկատուների թիվը: Հետո ստացված հարկերի գումարն ու հարկատուների ընդհանուր թիվը բաժանում է իրար:
Ահա այստեղ է բացահայտվում հարցի անհավատալի կողմը, որովհետև G կատեգորիայի բազմամարդ հարկատուների երկու ենթախումբը հավասարազոր չէ M կատեգորիային: Այսինքն` վարչապետ Սարաջօղլուի հրամանով G խմբի «շրջիկ վաճառականները» և «ծառայող մասնագետների» ենթախմբերը ենթարկվել են հարկման, սակայն այս M խմբի երկու ենթախմբերը ազատվել են հարկից: Այս երկու խմբի հարկատուների ընդհանուր թիվը 26.404 է, այսինքն` Ստամբուլի 65 575 հարկատուները կազմել են Ունեցվածքի հարկի հարկատուների 42 տոկոսը: Բնականաբար, եթե G խմբի ընդհանուր հարկը բաժանենք այս բազմամարդ թվին, G խմբի մեկ մարդու հարկը M խմբից ավելի ցածր կլինի: Սա պետք է լինի այս արտահայտության գեղեցիկ օրինակներից մեկը` «ստիպիր, որ վիճակագիրները սուտ խոսեն»: Ձեր խոնարհ ծառան հատ-հատ հաշվել է Օքթե Աքթարի (Ունեցվածքի հարկը և թուրքացման քաղաքականությունը, էջ 154) մեջբերած ենթախմբերը, տեսեք, թե ինչ է ստացվել:
Արտակարգ (բացառիկ) հարկատուներ (M)` 17.294.549 թուրքական լիրա / 460 մարդ= 37.596 թուրքական լիրա (G): 189.969.980 թուրքական լիրա / 2563 մարդ= 74.120 թուրքական լիրա: Այսինքն` այստեղ G խմբի հարկատուները M խմբի հարկատուների համեմատ մեկ մարդու համար197 տոկոս ավել են վճարել (կրկնակի):
Հայտարարագիր ունեցող հարկատուներ (M): 3.128.310 թուրքական լիրա / 924 մարդ=3.385 թուրքական լիրա. (G): 10.364.466 թուրքական լիրա / 1259 մարդ = 8. 232 թուրքական լիրա: Այսինքն՝ այստեղ G խմբի հարկատուները 243 տոկոս ավել են վճարել (2.5 անգամ ավել):
Արհեստավորներ և առևտրականներ` (M): 4.055.100 / 2589 մարդ = 1.566; (G): 72.811.850 / 24.151 մարդ = 3.014 թուրքական լիրա. Այսինքն` G խումբը 192 տոկոս ավել է վճարել (կրկնակի):
Աքթարի մոտ շատ օրինակներ կան. շինափայտի բեռնատարը 25 թուրքական լիրա է, հայ ատաղծավաճառից հարկված հարկը կազմել է 150 հազար թուրքական լիրա: Այս սարսափելի հարկերը եղել են բյուրոկրատների ձեռքին. ըդդիմանալ չկա, դատական գործ չկա, 15 օրվա ընթացքում վճարելու է, հակառակ դեպքում հարկատուի ողջ ունեցվածքը անմիջապես հանվում է վաճառքի: Եթե ապրում է իր բարեկամի մոտ, նրա գույքը ևս հանվում է վաճառքի: Իսկ եթե բավարար չէ, ապա աքսորում են Աշքալեի աշխատանքային համկենտրոնացման ճամբար: Վերոհիշյալ G խմբի երկու ենթախմբերի խեղճերի (մանրավաճառներ և ծառայողներ) վիճակի մասին ընդհանրապես մի հարցրեք, որովհետև ոչ մուսուլմանները օրենքով մինչև 1965 թ. չէին կարող պաշտոնյա լինել (փաստացիորեն հիմա էլ չեն կարող լինել): Եթե սա կրոնական և ռասայական խտրականություն չէ, ապա ի՞նչ է:
Ռասիստական օրենքի պաշտպանությունը
Այժմ մաթեմատիկայից անցնենք փիլիսոփայությանը: Իմ ավագ ընկերոջ կատարածը լրջորեն ցավալի է: Մի անգամ, երբ խոսում է մեծամասնությունից, ասում է «թուրք», իսկ փոքրամասնության մասին խոսելիս` «ոչ մուսուլման», ամբողջությամբ «տիրապետող ազգ» եզրն է: Այսպիսի ողբերգությունը «բացատրելու» համար հակիրճ թվարկում է հետևյալը. 1. «Այն երիտասարդները, որոնք չեն ապրել այդ օրերին, չգիտեն, գրել են լսելով (էջ 14, 23)»: Լա’վ, իսկ Ֆ. Օքթեի գրածները և՞ս լսածների արդյունք են: 2. «Այլ երկրներում էլ են չափազանց բարձր հարկեր սահմանել, մարդկանց աքսորել (Էջ 36, 167-169)»: Մեկը ասելով, թե մյուսների տան առաջն էլ է կեղտոտ, իր տան առաջը մաքրած կլինի՞: 3. «Աշքալե աքսորվածները հանգիստ էին, ընդհանրապես նրանց վիճակը վատ չէր: Ավելին` Էրեղլիի ածխահանքերում ևս հարկադիր աշխատանք կար (էջ 159, 165, 170)»: Պրոֆեսոր Գյունգյոր Ուրասը, ով Քայրային դրդել է գրել այս գիրքը, ասում է, որ M և G խմբերը խառն են եղել, նրանցից 11-ը այնտեղ մահացել է (Միլլիյեթ, 18.03.11): Ա. Աքթարն այդ օրվա թերթերում նշվածների անունները ամբողջությամբ հանել և ուղարկել է, 528 հոգուց և ոչ մեկի անունը մուսուլմանական չէ: Ավելին` Օքթեն պատմում է, որ մահացածների թիվը 21 է, որոնք բոլորը ոչ մուսուլման են: 4. Գիրքը ոչ մուսուլմանների հարստությունը ներկայացնում է որպես մեղք` «Երբ մուսուլման բնակչությունը ապրում է փտած տներում, նրանք ապրում են Բեյօղլուում: Իրենց համար հատուկ մետրո են կառուցել (1872 թ. Թունել): Այս մետրոն հատուկ նրանց համար է (էջ 188, 189)»: Արդեն իսկապե’ս չեղավ:
Ավագ ընկերս՝ Քայրան, երկար-բարակ պատմում է, թե Թուրքիան պատերազմի ժամանակ ինչեր է տեսել, սակայն չի պատմում այս հարկի հոր` վարչապետ Սարաջօղլուի մասին: Սարաջօղլուն ամբողջովին ռասիստ էր. «Մենք թուրք ենք, թուրքական ենք և միշտ էլ մնալու ենք թուրքկան: Մեզ համար թուրքականությունը որքան որ արյան, այնքան էլ խղճի և մշակույթի խնդիր է» («Այըն թարիհի», 1942 թ. օգոստոս, էջ 31): Նա Ունեցվածքի հարկը բացատրում է այսպես. «Մեր շուկայում գերիշխող օտարներին այսպիսով հեռացնելով՝ թուրքական շուկան հանձնելու ենք թուրքերին (Ա. Աքթարը մեջբերել է ժամանակի Տրապիզոնի պատգամավոր Ֆ. Ա. Բարութչուի հուշերից)»: Ուշադրություն դարձրեք. այստեղ «թուրք» բառը Քայրայի նման օգտագործում է «մուսուլման թուրք» իմաստով, ամբողջովին ոչ մուսուլմանի հականիշն է: Ինչպես և իթթիհադականների օրոք, այնպես էլ այդ ժամանակ նախադասությունն արտահայտում է նույն իմաստը, այն է` ոչ մուսուլման առևտրականից վերցնելով՝ տալ մուսուլման առևտրականին: Բացի այդ՝ Սարաջօղլուն ցանկացել է, որ այս ունեցվածքը ոչ մուսուլմաններին վաճառվի չնչին գներով: Այսպես, օրինակ, Օքթեն պատմում է, որ իրենց միջև եղել է հետևյալ խոսակցությունը. «Անհանգստանում եմ, որ հարկատուները շատ կարճ ժամանակահատվածում լիկվիդացնող գումար չեն կարող գտնել: Սարաջօղլուն ասում է. «Այս գործի մեջ գնային քաղաքականություն կա, երիտասա’րդ: Ունեցվածքը շուկա ենք հանելու: Գնի վերաբերյալ մեր ձգտումներն իրականացնելուց հետո քեզ կտամ քո ցանկացած ժամանակահատվածը»:
Վարպետիս ասածը չէ, հայրիկիս ասածն է
Գիտե՞ք որ, ըստ էության, Օքթեի կամ էլ մյուսների ասածն ինձ այլևս չի հետաքրքրում, ինձ հետաքրքրում է 1890 թ. ծնված պատգամավոր հորս` Էքրեմ Օրանի ասածները, ով մոլի քեմալական էր: Մեր հյուրասենյակում պատի երկայնքով Քեմալի ու Ինոնյուի նկարն էր կախված: Նա ասում էր. «Անօրինականություն է կատարվել: Փեղկ յուղող մի հրեայի գրել էին յուղ վաճառող: Մի հրեա նպարավաճառ կար, երկու պուլիկ շաքարավազ ուներ, նրան էլ հրուշակագործ էին գրել: Երկուսն էլ դժբախտացան»: Ինչևէ, հորս տարիքի ավագ ընկերոջս` Ջահիթ Քարյայի գիրքը ինձ ստիպեց սրանց մասին գրել: Համբուրում եմ նրա ձեռքերը, սակայն կատարեցի քաղաքացիական պարտքս:
27.03.2011
Leave a Reply