Արդյո՞ք Դերսիմի քրդերն օգնել են հայերին

 1915 թ. Խարբերդի ջարերից փրկված Էսթեր Մկրտչյան անունով մի հայ կնոջ «Թուրքական թակարդում. Մի հայ ընտանիքի փախուստի պատմությունը» հուշերը ձեռքս ընկան: 90 տարի առաջ հրատարակած իր հուշերում Մկրտչյանը մանրամասնորեն պատմում է Խարբերդում կատարված ոճրագործությունների մասին, և թե ինչպես Դերսիմի աշիրեթների օգնությամբ հաջողեցրեցին փախչել ռուսների հսկողության տակ գտնվող շրջաններ:

Խարբերդը` ներկայիս Էլյազիգը, կարևոր կենտրոն էր, որտեղ ապրում էր Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստան-Խմբ.) հայերի վերնախավը: Երբ ցեղասպանությունն սկսվեց, բնականաբար, դարձավ իթթիհադականները թիրախ ընտրած կենտրոններից մեկը: Նահանգապետ Սաղըրօղլու Քեմահլը Սաբիթ բեյի հրամանատարությամբ 1915-17 թթ. ընթացքում Խարբերդի հայերը գրեթե ամբողջությամբ բնաջնջվեցին:

Սաբիթ բեյը Ժողովրդակահանրապետական կուսակցության հիմնադիրներից Սաբիթ Սաղըրօղլուն է: Ցեղասպանությունից առաջ երկար ժամանակ Խոզաթում կայմակամ էր (գավառապետ): Նա Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ամենավստահելի մարդկանցից է եղել: Էլյազիգում «աշխատանքն» ավարտելուց հետո 1917 թ. գնացել է Ստամբուլ և Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո պատասխանատվություն է կրում Էլյազիգի հայերի կոտորածների համար: Ձերբակալվելուց հետո անմիջապես Մալթա է աքսորվել, որտեղից Մուսթաֆա Քեմալի բռնած անգլիացի պատանդների դիմաց ազատ արձակված Սաղըրօղլուն ավելի ուշ պաշտոնավարել է որպես Էլյազիգ և Էրզրումի պատգամավոր:

Եթե ցանկանում եք ավելի մոտիկից ծանոթանալ, նա երգիչ Դեմեթ Սաղըրօղլուի պապիկն է: Ասում են, թե հարստացել են ցեղասպանության ընթացքում հայերի ունեցվածքի շնորհիվ: ԱՄՆ-ի Խարբերդի հյուպատոս Ա. Լեսլի Դևիսը նրա մասին խոսում է որպես «կոպիտ, անկուլտուրական» մարդու:

Համաձայն առասպելի` նահանգապետ Սաբիթ բեյը աչք է փակել այն հանգամանքի վրա, որ այս շրջան բազմաթիվ հայեր, Խարբերդից փախչելով, անցել են Էրզրումը նվաճած ռուսական հսկողության տակ գտնվող շրջաններ: Դևիսն իր հուշերում գրում է, որ Սաբիթ բեյը շատ միջոցներ չձեռնարկեց, որպեսզի խոչընդոտի հայերի` քաղաքից փախուստը դեպի Էրզրում: Բնականաբար, հայերն իրենց կյանքը գոնե կարճ ժամանակով փրկելու կամ էլ Դիարբեքիրի վրայով Սիրիա չուղարկելու համար իրենց ունեցվածքը մաս-մաս, որպես կաշառք, տվեցին իթթիհադականներին: Եվ սրանից ամենաշատը օգտվեց Սաբիթ բեյը:

Նաև հայտնեմ, որ համաձայն հայկական փաստաթղթերի` Խարբերդի գյուղերում ապրող աղքատ գյուղացիներից գրեթե ոչ մեկը կոտորածից չի փրկվել:

Խարբերդի հայկական էլիտայի՝ դեպի Էրզրում փախուստի միակ ճանապարհը Դերսիմն էր, որտեղ իթթիհադականների ազդեցությունը չափազանց սահմանափակ էր: Աշիրեթների իշխանության տակ գտնվող Դերսիմի վրայով փախուստը հիմնականում կազմակերպում էին Խարբերդում գտնվող արևմտյան երկրների միսիոններն ու օգնության կազմակերպությունները: Մկտչյանն էլ է այս կերպ խույս տվել կոտորածից:

Մկրտչյանն իր հուշերում գրում է, որ նախ՝ իր որդուն փողի դիմաց հանձնել է դերսիմցի տարեց կնոջ խնամքին, որից հետո նա դերսիմցիներից կազմված մի խմբի հետ Խարբերդից փախել է: Դերսիմ անցնելու ճանապարհին սկսում են հայերեն երգեր երգել, հայ փախստականները ևս միանում են քարավաններին: Հասնում են Աղզունիք գյուղ:

Այժմ Աղզունիքը գտնվում է Խոզաթում: 1915 թ. եղել է հայկական գյուղ: Նաև ասում են, որ այն ժամանակաշրջանում Վերին Փիլեվենքից զազա քրդեր են եկել և այստեղ բնակություն հաստատել:

Համաձայն ԱՄՆ-ի Խարբերդի հյուպատոս Դևիսի` ռուսական հսկողության տակ գտնվող շրջաններ փախած հայերի հանդիպման կենտրոնը Դերսիմն էր: Այստեղ հասած հայերն ավելի ուշ սուրհանդակների միջոցով Էրզրում կամ էլ Թիֆլիս էին ուղարկվում: Ճանապարհին նրանց ոչ ոք չէր կողոպտում, որովհետև ընդհանրապես Աղզունիքում, ճանապարհ ընկնելուց առաջ, հայերը վաճառում էին իրենց ձեռքի տակ եղած իրերը: Բնականաբար՝ շատ ցածր գներով:

Հայկական աղբյուրներում այս փախուստների ընթացքում հայերին օգնած հատկապես միայն Քոչուշաղը աշիրեթի, նրա ղեկավար Իբրահիմ աղայի անունն է նշվում: Այն ժամանակ, երբ փախուստները մեծ թիվ էին կազմում, Իբրահիմ աղան Երզնկայում էր ապրում: Այս ձևով բազմաթիվ հայեր ցեղասպանությունից փրկվեցին:

Բնականաբար, քոչուշաքցիները հայերի ձեռքին եղած ողջ ունեցվածքը և գումարը հափշտակել են: Իբրահիմ աղան էլ նման ճանապարհով դառնում է լուրջ, մեծ հարստության տեր:

Քազըմ Կարաբեքիրը ևս իր հայտնի «Դերսիմ» զեկույցում ասում է, որ Արևմտյան Դերսիմում Իբրահիմ աղան հայերի և տարատեսակ «ավազակների» գրկաբաց է ընդունել. «Այսօր պաշտպանել է նույնիսկ լրտես համարվող Նալբանդ Նասուհի հային անգամ: Հիշատակվող անձի՝ կառավարությանը ենթակայությունն ու հավատարմությունը մշտապես լոկ խեսքեր են եղել»:

Քոչուշաղը աշիրեթը ևս անցել է 1926 թ. սկզբին «33 գնդակ» կոչված դեպքերի հերոս Մուսթաֆա Մուղլալըի հրամանատարությամբ թուրքական բանակի միությունների կազմակերպած սպանդի միջով: Բազմաթիվ պատմաբաններ ասում են, որ գործողությունները կատարվել են, որպեսզի վախեցնեն Սեիդ Ռիզային և Դերսիմի աշիրեթներին: Սրա իսկությունը քննարկվում է, որովհետև Դերսիմի աշիրեթների մեծ մասը Քոչուշաղը աշիրեթին պատժելու ժամանակ անցավ պետության կողմը: Նուրի Դերսիմին էլ այս ապստամբության ժամանակ պետությանը ցուցաբերած աջակցությունը պարզաբանել է այսպես. «Պետությանը խաղի մեջ ներքաշել, գաղտնի աջակցել Քոչուշաղին»: Սրա իսկությունը ևս քննարկվում է:

Արդյունքում՝ փախուստի ժամանակ հայերին ցուցաբերած օգնության համար քոչուշաղցիների հանդեպ վրեժը ցավալի է եղել: 1926 թ. սեպտեմբերի 6-ին սկսած գործողության ժամանակ Մուսթաֆա Մուղլալըն քարանձավներում ապաստանած հարյուրավոր քոչուշաղցիների մեկ առ մեկ սպանեց: 54 օր տևած գործողության վերջում ողջ քոչուշաղցիներն աքսորվեցին:

Այժմ եթե չկարողանանք ասել, թե Դերսիմի աշիրեթներն ամբողջությամբ դեմ են եղել հայերի ցեղասպանությանը, սխալ չի լինի ասել, որ հատկապես Արևմտյան Դերսիմի աշիրեթները հազարավոր հայերի փրկել են կոտորածներից: Սակայն բնականաբար ճիշտ էլ չէ ասել, որ պատմությունը միանման է եղել: Չպետք է մոռանալ նրանց, ովքեր Արևելյան Դերսիմում ռուսների դեմ մղված 1916 թ. պատերազմի ժամանակ Փյուլյումյուր գետի մոտ հազարավոր հայերի են սպանել:

Դողան Բարըշ Աբասօղլու

http://www.firatnews.com/index.php?rupel=nuce&nuceID=39601