ԵՎԴՈԿԻԱ

ԵՎԴՈԿԻԱ, Թոխաթ, Թոքաթ. քաղաք Փոքր Հայքում (այժմ` Թուրքիայի Թոքաթի իլի վարչական կենտրոնը): Հռոմի և Բյուզանդիայի տիրապետության ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. I – մ.թ. XIIդդ) հայաբնակ Եվդոկիայում հաստատվել են սակավաթիվ հույներ, իսկ հետագա մահմեդական նվաճողների, հատկապես օսմանյան տիրապետության ժամանակաշրջանում` զգալի թվով մահմեդականներ:

XIXդ. վերջին Եվդոկիայում ապրել է մոտ 11 հազար, 1915թ. Մեծ Եղեռնի նախօրեին` շուրջ 14 հազար հայ բնակչություն:

Հայերը կարևոր դեր են խաղացել Եվդոկիայի տնտեսական և մշակութային կյանքում: Զբաղվել են արհեստագործությամբ (պղնձնագործություն, ջուլհակություն, ոսկերչություն, կաշեգործություն և այլն), առևտրով, շերամապահությամբ, այգեգործությամբ: Եվդոկիայում եղել է միջնադարյան հայ գրչության կենտրոն, որտեղ ընդօրինակվել են բազմաթիվ ձեռագրեր: Հայերն ունեին 2 վանք (Ս.Հովհան Ոսկեբերան կամ Ս. Նշան և Ս.Հովակիմ Աննայի), 7 եկեղեցի (Ս.Երրորդություն, Ս.Մինաս, Ս.Աստվածածին, Ս.Լուսավորիչ, Ս.Կարապետ, Ս.Գևորգ, Ս.Քառասուն մանկունք), նույնքան վարժարաններ, մանկապարտեզներ: Գործել են թատերական խմբեր (1912թ. Դանիել Վարուժանի ղեկավարությամբ բեմադրվել է Հ.Պարոնյանի «Մեծապատիվ մուրացկանները»): Եվդոկիայում հրատարակվել են «Երախայրիք» ամսագիրը, «Իրիս» կիսամսյան, գործել են տպարաններ:

Մեծ եղեռնի ժամանակ Եվդոկիայի բնաչության զգալի մասը կոտրովել է, մի մասը՝ տարագրվել օտար երկրներ: 1939թ. Եվդոկիայում ապրել է շուրջ 400 հայ: Քաղաքի արևմտյան կողմի լեռան կատարին պահպանվում է հնագույն և կիսավեր բերդը:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995: