Հոռոմոսի վանքը

Պատմական ակնարկ

«Շիրակի շրջանի Հոռոմոս կոչված վանքը կառուցել է Հովհաննեսը, ով այնքան բարեհոգի էր, որ երբ աղքատ էր տեսնում, իր հագուստը նվիրում էր նրանց: Նա ցանկացել է, որ լինի մի այնպիսի վայր, որտեղ եկող-գնացողներն ու ճանապարհորդներն իրենց զգան այնպես, ինչպես իրենց տանը և հանգստանան: Նույն բարեհոգությունը շարունակվում է այսօր վանքում»:

Ստեփանոս Ասողիկ Տարոնցի

Հոռոմոս վանքը մինչ 1920 թ.

Հոռոմոս վանքը գտնվում է Անիից 15 կմ հյուսիս-արևելք` Արփաչայի կողքին: Վանք հասնում են գետի հովտի եզրով անցնող դժվարանցանելի ճանապարհով: Վանքը եղել է Անիի թագավորության ամենակարևոր կրոնական և մշակութային կենտրոններից մեկը: Կառուցվել է Աբաս 1-ին (943-953 թթ.) թագավորի իշխանության օրոք` Հայաստանում վանական զարթոնքի շրջանում: 11-րդ դարի պատմիչ Ստեփանոս Ասողիկը ակնարկում է, որ վանքը կառուցված է եղել քարավանային ճանապարհի վրա:

Հոռոմոսի նշանակությունը բավական մեծացել է, երբ 961 թ. Բագրատունիների թագավորության մայրաքաղաք է դարձել Անին: Բագրատունիները վանքը վերածել են արքայական գերեզմանատան: 982 թ. մուսուլման զավթիչները կողոպտել և այրել են վանքը, սակայն կարճ ժամանակում վերակառուցվել է Բագրատունի թագավորների կողմից, որոնք կառուցել են տվել նոր եկեղեցի և մատուռ:

1. 1232 թ. ձեռագիր, որը մեծ հավանականությամբ ստեղծվել է Հոռոմոս վանքում (Սուրբ Մարկոս Աստվածաշնչի գլխավոր էջը)

2. Եկեղեցին պատկերող նկար, 19-րդ դար

Թուրքերի կողմից Անին գրավելուց հետ վանքի հետագա պատմությունը հայտնի չէ: Որոշ ժամանակ անց՝ դեռևս 1174 թ., նվիրաբերված արձանագրությունները շենքերում սկսեցին վերագտնել իրենց տեղերը: 1180 թ. թվագրված մի տեքստի համաձայն` եղել հայտնի կրոնական և մշակութային վայր: 13-րդ դարում Անիում իշխող Մխարգրձելի ֆեոդալական ընտանիքների համար Հոռոմոսը եղել է կարևոր գերեզմանոց: Վանքն ունեցել է մեծ գրադարան և ազդեցիկ գրատուն, որտեղ արտագրվել են ձեռագրերը: Համարվում է, որ Անիի և Հյուսիսային Հայաստանի արքեպիսկոպոսների նստավայր է եղել:

1. Հայացք հյուսիսից երեք եկեղեցիներին, հորիզոնում մի կերպ նկատվում է նաև Հաղթանակի կամարը

2. Մոտիկից հայացք երեք եկեղեցիներին

Հոռոմոսում միջնադարի ամենաուշ թվագրված արձանագրությունը 1336 թվականին է պատկանում: Այդ ժամանակից մինչ 17-րդ դարը վանքի պատմությունը հայտնի չէ, և հնարավոր է, որ այս ընթացքում վանքը լքված լինի: 1788 թ. վանքը նորոգվել է, դրսի պատերը վերակառուցվել են, կառուցվել է ժամատան աշտարակ (կամ էլ հինի տեղում է կառուցվել): Ճանապարհորդ Ջոն Ուշերը Հոռոմոս այցելել է 1860-ականների սկզբներին և այն գտել է ավերված վիճակում, որը հսկում էր միակ վանականը: Այլ վերանորոգումներ և վերականգնումներ կատարվել են 1852, 1868, 1871 և 1878 թթ.:

1. Հայացք վանքի գլխավոր բաժնի արևելյան երեսին, հին լուսանկար

2. Նույն պատկերն այսօր

Երբեմն Անի այցելած բազմաթիվ այցելուներ, այդ թվում նաև՝ Հ. Ֆ. Բ. Լինչը մնացել են Հոռոմոսում: Վանքը կատարել է իր գործառույթը մինչ 1920 թ.: Ռուսների ձեռքում գտնվելու ժամանակ վանքի գլխավոր մասնաբաժնի շուրջ գյուղ է ստեղծվել, որը, սակայն, այս պահին ամբողջությամբ դատարկ է: 1920 թ. Սկսած՝ վանքը զգալի ավերածությունների է ենթարկվել: Որոշ շինություններ ամբողջությամբ ավերվել են, մնացած պատերի մեծամասնության երեսպատման քարերը թափվել են: 1970-ական թթ. Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու գմբեթն ամբողջությամբ փլվել է: Եթե նախկինում դժվար էր վանք հասնել, այժմ գրեթե անհնար է:

1. Գմբեթի տեսքը նախքան փլվելը

2. Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին և ժամատունը

Միևնույն ժամանակ Հոռոմոս վանքը հայտնի է նաև որպես Գոշավանք: Այս անվանումների արմատները բավականաչափ պարզաբանված չեն: 13-րդ դարի հայ գրողները հավատում էին, որ Հոռոմոս վանքը կառուցել են Հռոմեկան կայսրությունից փախած վանականները, և այս անվանումն էլ, այս դեպքի առնչությամբ, նշանակում է «հռոմեացիներ»: Նման մի պարզաբանում էլ կատարվել է Կիլիկիայի Հռոմկլա բերդի անվան ծագումնաբանության շուրջ: 12-13-րդ դարերում Հռոմկլան եղել է հայոց պատրիարքության նստավայրը:

Տեղադրություն

Վանքը բաղկացած է երկու առանձին խումբ կառույցներից: Վանքի գլխավոր բաժինը գտնվում է Արփաչային նայող խորխորատի եզրին` թերակղզու ամենաբարձր շրջանում` ամուր պարիսպներով շրջապատված հրապարակում: Իսկ գլխավոր համալիրի տակ և հյուսիսում մի բարձրունքի վրա տեղակայված և գետի չորացած ոլորանով շրջապատված

Վանքին մոտ այլ ավերակներ ևս կան: Մոտ 500 մ հյուսիս` Անի գնացող ճանապարհի վրա, մի շինություն կա, որը տեսանելի է վանքի վերևից և հայտնի է որպես «հաղթանակի կամար»: Իսկ վանքից 2 կմ հյուսիս առանձին մի եկեղեցի կա, որի իսկական անունը հայտնի չէ: Այժմ մոտակա գյուղի անունով կոչվում է Թայլար եկեղեցի, որը հավանաբար կառուցվել է 10-րդ դարում:

Շինությունների գլխավոր խումբը

Գլխավոր համալիրը գտնվում է ամուր պարիսպներով շրջապատված ուղղանկյուն հրապարակի մեջ: Պարիսպներից միայն որոշ հատվածներ են մնացել: Այս փակ հրապարակի մուտքը հյուսիսային պարիսպի արևմտյան ծայրից է: Մուտքի աջ կողմում մի հողակտոր է եղել, որտեղ տեղադրված են եղել մի քանի մեծ ու շատ զարդանախշված գերեզմանաքարեր (խաչքարեր): Այսօր բոլորն ավերված են:

Պարիսպներով շրջապատված հրապարակի ներսում այս պահին ավերված, սակայն գոյությունը դեռևս շարունակող երկու խումբ կառույցներ կան: Առաջին խումբը` վանական համալիրի ամենակարևոր եկեղեցին և ժամատունը, այսինքն` արտաքին դահլիճը, կառուցվել է Հոռոմոսի ամենակարևոր շինության` Սուրբ Հովհանես եկեղեցու շուրջը: Երկրորդ խումբը, որը հայտնի է որպես Մասունքների տուն, գտնվում է այս երկուսի հյուսիսում: Նախկինում ժամատան առջևից մի պատ էր անցնում, որը պարսպապատ հրապարակի մուտքի շրջակայքը վերածում էր արտաքին բակի: Այս արտաքին բակում մի տուն է եղել, որը, ենթադրվում է, որ ծառայել է որպես հյուրերի իջևանատուն, իսկ պարսպապատ հրապարակի հարավային ծայրում վանականների օգտագործման համար մի շարք սենյակներ են եղել: Այս երկու շինությունն էլ 20-րդ դարի սկզբներին փլուզված էին, իսկ այսօր ամբողջությամբ ավերված են:

Ժամատունը և Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին

1. Հին լուսանկար, որտեղ ցուցադրվում են մի քանի շենքեր, որոնք նայում են Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու հարավային ճակատին

2. Նույն շինության այսօրվա տեսք

«Հայոց թվարկության 487թ. (1038 թ.) ես` Հովհաննես շահնշահս` որդի Գագիկ շահնշահի, Քուլպում գտնվող իմ այգիները նվիրեցի Հոռոմոսում ժամատան հետ միասին իմ կառուցած Սուրբ Հովհաննես եկեղեցուն: Նաև Պետրոսի պատրիարքության և հայր Հովհաննեսի եպիսկոպոսության ընթացքում ես նվիրում եմ պաշտոնական հարկից ազատված տարեկան հարյուր բեռ աղ: Եթե մեզանից հետո որևէ մեկը այս կարգադրությանը կամ իմ նվիրատվությանը ընդդիմանա, Աստծո առաջ թո´ղ իմ մեղքերի պատասխանատվությունը կրի և իր կյանքում և մահվան ժամանակ Նիկեայում (Իզնիկում) հավաքված 318 պատրիարքների անեծքին արժանանա: Իսկ նրանք, ովքեր կենթարկվեն այս կարգադրությանը, թո´ղ օրհնվեն Հիսուսի կողմից»:

Ժամատան արևմտյան դռան վրայի արձանագրություն

 

Վերոհիշյալ Հովհաննեսը 1020-1042 թթ. Անիում իշխած Հովհաննես-Սմբատ թագավորն է: Վանքի գլխավոր` Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին պատկանում է գմբեթակիր սրահի ուղղանկյուն տիպին, ունի կոնաձև ճակատ, որը կիսաշրջանաձև գմբեթը խոյակներով իր վրա է կրում կոնաձև տանիքը: Եկեղեցու ներսը շատ պարզ է, սակայն հավանաբար եղել են 13-րդ դաից մնացած նկարների հետքեր: Որպես ավելի հին եկեղեցիների առանձնահատկություն` ապսիդում երկու պատուհան ուներ: Հյուսիսային, հարավային և արևելյան ճակատներում սեպաձև արտաքին որմնախորշերը ցույց են տալիս, որ եկեղեցին անկախ շինություն է, որը չի ազդվելու հետագայում նախնական նախագծի հավելումներից: Արևմտյան ճակատում այս որմնախորշերի սակավությունն ու արևմտյան դռան պարզությունն այն տեսակետն են առաջ քաշում, համաձայն որի` սկզբից մտածված է եղել ժամատան հավելման մասին:

10-րդ դաից սկսած՝ հատկապես 13-րդ դարում, հանդիպում ենք եկեղեցիների արևմտյան պատերին ժամատան հավելումներ: Ժամատուն բառը նշանակում է «ժամ և տուն»: Ժամատունը օգտագործվել է որպես մեռելներին թաղելու համար հավաքույթի վայր (եկեղեցում արգելված է թաղման արարողությունը):

1. Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու ավերակները

2. Ժամատան արևմտյան տեսքը

Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու ժամատունը միակ կանգուն կարևոր շինությունն է, որը հայոց ճարտարապետության մեջ կարևոր տեղ է զբաղեցում: Այս կառույցը, ինչպես վկայում է դռան վրայի արձանագրությունը, եկեղեցու հետ գրեթե միաժամանակ կառուցվել է 1038 թ. առաջ, ժամատան շատ հին օրինակ է: Միևնույն ժամանակ ունի շատ անսովոր նախագիծ, և քանի որ այս նախագծի տիպը հանդիպում ենք ավելի շատ 12-րդ դարի վերջերին, նաև ժամանակաշրջանի համար անսովոր զարդանախշեր ունի:

1. Առյուծի ժամատուն, հին լուսանկար

2. Ժամատան ներկայիս վիճակը, հայացք հյուսիս-արևելքին

Ժամատան տանիքը իր վրա է կրում մեծ և կլոր կամարների շարք, որոնք սենյակում երկու ուղղությամբ կիսատ չորս մեծ սյուների վրա են տեղադրված: Այս սյուները տեղադրվել են ութանկյուն հիմքի վրա, որն ունի հաստ, կարճ, պարզ և հաստափոր սյուների խոյակ և հիմք: Կամարները առաստաղը բաժանում են ինը ուղղանկյուն հատվածների: Կենտրոնական առանցքի վրայի կամարներն ավելի երկար են եղել, որպեսզի ժամատան ներսը արևելյան և արևմտյան հատվածների բաժանեն և անցումներով կողաշարված տեսք տան:

1. Ժամատան և եկեղեցու հարավային տեսքը

2. Ժամատան ներսը, հարավարևմտյան անկյունից հայացք հյուսիս-արևելքին

Կենտրոնական նավի առաստաղները, ամբողջանալով անցումի անկյունային կամարների հետ, քառակուսի պատին տվել են ութանկյան տեսք: Կենտրոնական հատվածի հարթ առաստաղն ստացել է ակնապատուհանով ավարտվող ութանկյուն բրգաձև կամարի տեսք: Ակնապատուհանը դրիսից ծածկվել է երկար և նուրբ սյուների վրա նստեցված գմբեթի աշտարակով: Այս աշտարակը կատարել է ժամատան աշտարակի գործառույթ: Բրգաձև կամարը նման է կոնի: Այս կոնի հարթ մակերեսները կազմում են քիչ նյութական ռելիեֆներով և զարդանախշերով զարդարված մի շարք մակերեսներ: Ամենաուշագրավը արևելք նայող մակերեսն է, որը բաժանված է երկու հատվածի: Վերին հատվածում Աստված պատկերված է կոր գահի հովհարի տակ նստած դիրքով (իսկ Լինչը համարում է, որ այս անձը Մայրամ Աստվածածինն է): Գլխավերևի յուրաքանչյուր երկու կողմում կան մեկական հրեշտակ և չորս առաքյալ ներկայացնող արծվի, առյուծի, ցուլի և մարդու խորհրդանիշներ: Իսկ ստորին հատվածում երկու շարքով պատկերված են չորսական անձինք: Երկու շարքի միջև գտնվող արձանագրությունը հայտարարում է, որ այդ չորս անձինք Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը, նրա երկու որդիները` Արիստակեսն ու Վրթանեսը, և Վրթանեսի որդի Հուսիկն են:

1. Ժամատան ներսից հայացք արևելքին

2. Ութանկյուն բրգաձև կամար և ակնապատուհան

3. Բրգաձև կամարի հարավում գտնվող առաստաղ

Կենտրոնական անցումի հյուսիսային և հարավային առաստաղները ևս ուղիղ և հարուստ զարդանախշված են: Յուրաքանչյուր առաստաղի կենտրոնում մի խաչ կա, որի գլուխը թեքված է արևելք: Խաչի յուրաքանչյուր թևի անկյան մեջ փորագրված է եղել համակենտրոն լի կաղապարով շրջապատված փոսաձև վարդանախշ:

1. Ակնապատուհանի վրայի զանգակատան աշտարակը

2. Մի քանի խաչքարերից կազմված պատ

Քանի որ այսօր պատուհաններն ամբողջությամբ և դռների մեծ մասը փակված են, ժամատան ներսը շատ մութ և տրտմածին է (շինությունն օգտագործվում է որպես ոչխարների փարախ): Պատերն ու կամարները, հատկապես աշտարակի ներքևը ծածկված են հայերեն արձանագրություններով:

Սուրբ Հովհաննես եկեղեցուն կից կառույցներ. Ռուզուկանի դամբարան

Մեր օրեր չհասած արձանագրությունը նշում է, որ այս մատուռը 1215 թ. կառուցել է Հաթցի Հաթունը իր ծնողների, հարկապես մոր` Ռուզուկանի և ընտանիքի մյուս անդամների գերեզմանների համար: Դամբարանը կառուցվել է Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու հարավային պատին: Այն երկհարկանի է:

Նկուղում պահոց կա: Սա միջանցքի նման քառակուսի մի սենյակ է, որի արևմտյան եզրը բաց է, ծածկված է ութանկյուն հարթ առաստաղով: Այս սենյակի արևելյան ծայրում չորս շարքից բաղկացած ազդեցիկ զարանախշված գերեզմանաքարեր (խաչքարներ) կան, որոնց առջևի հողը մնացած տեղերից բարձրացել է: Իսկ հարավային պատի վրա երբեմն սարկոֆագ է եղել, համաձայն որի`ասում են, որ Ռուզուկանի գերեզմանն է:

1. Պահոցի ներսի վերակենդանացումը

2. Ռուզուկանի դամբարանի պահոցի ներսում

1. Ռուզուկանի դամբարանի մատուռների հին լուսանկարը

2. Ռուզուկանի դամբարանի ավերակները

Դամբարանի վերին հարկում իրար կողքի կանգնած երեք փոքրիկ մատուռ կա: Կենտրոնական մատուռն ավելի մեծ է, որի վրա նստեցված է կլոր ճակատի վրա հենված գմբեթ: Այս մատուռներում պատարագ է մատուցվել Ռուզուկանի, Հաթցի Հաթունի և իր քրոջ` Նուսթեհի համար:

Անեցի Խաթունի մատուռ

Ռուզուկանի գերեզմանի հարավային պատի վրա հենվող մատուռի ավերակներն են մնացել: Այս շինությունը, որը հայտնի է որպես Անեցի Խաթունի մատուռ, կառուցվել է 13-րդ դարի երկրորդ կեսին: Մտուռը կոչվել է կառուցողի անունով: Այն եղել կամարապատ տանիքով և կենտրոնական միանավ: Մատուռ կարող էին մտնել և´ արևմտյան, և´ հարավային դռներից: Հարավային դռնից, որն այսօր ամբողջությամբ փլված է, բացվում էր մեկ այլ շինություն: Ինչպես և Ռուզուկանի գերեզմանի, այնպես էլ այս ավերված շինության արևմտյան ծայրը բաց է եղել: Սա էլ առաջ է քաշում այն տեսակետը, որ հնարավոր է՝ սա էլ դամբարան եղած լինի:

Ավերված հյուսիսային դամբարան

Հին նկարներից իմանում ենք մի շինության գոյության մասին, որը մեծությամբ և արտաքին տեսքով նման է Ռուզուկանի գերեզմանին և հենվում է Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու հյուսիսային պատին: Սա էլ, մեծ հավանականությամբ, դամբարան էր, որից ոչինչ չի մնացել:

Մասունքների տուն

Մասունքների տան խումբը

Ամրացված փակ հրապարակի մեջ` եկեղեցու հարավ-արևմուտքում գտնվող շենքերի շարքն հայտնի է Մասունքների տուն ընդհանուր անվամբ:

Այս խումբը բաղկացած է միմյանցից առանձին, սակայն մեկը մյուսի հետ կապված երեք շինությունից:

Վաչեի գերեզման

Խմբի ամենահին կառույցը Վաչեի դամբարանն է: Իշխան Վաչե Վաչուտյանը 1213-1232 թթ. եղել է Անիի կուսակալը: Այս դամբարանը կառուցվել է 1229 թ.:

Ներքին պատերից յուրաքանչյուրը բութ կամարների շարքով բաժանվել է երեք հատվածի: Դամբարանը քառակուսի նախագիծ ունի: Տանիքը փլուզվել է նախքան լուսանկարչության գյուտը, սակայն բավականաչափ ապացույցներ կան, ըստ որոնց այն եղել է բջջավոր բարձակե (նեցուկ) բրգաձև կամար: Մեծ հավանականությամբ նման էր Բագնայր ժամատան կենտրոնական կամարին (այժմ էլ կա) և 1310 թ. կառուցված Էրզրումի Յակուտիե մեդրեսեի կենտրոնական սրահին: Դամբարանի հյուսիսային արտաքին պատի վրա մեկ այլ շինության հետքեր կան:

Առյուծի ժամատուն

Խմբի ամենամեծ շենքը Առյուծի ժամատունն է կամ մյուս անվամբ՝ ժողովասրահն է: Նախագծով գրեթե քառակուսի է, ներսը բաժանված է 9 բաժինների: Չորս սյուների և ութ կիսատ սյուների վրա նստեցված են թեթև, սուր կամարներ: Մեջտեղի բաժինն ունի petek bindirmeli (փեթակաձև) կամար: Իսկ մնացած հատվածները Մանուչեհր մզկիթի առաստաղի նման առաստաղներ ունեն:

1. Առյուծի ժամանատան ներսը, հայացք արևմուտքին

2. Առյուծի ժամատան ներսի որմնախորշերից ձախ՝ նախշեր

Մասամբ արևելյան պատի կենտրոնում կառուցված, մեծ կիսաշրջանաձև մի որմնախորշ կա, որը նման է ապսիդի և միրհաբի կտորի: Այս որմնախորշը ապսիդի նման պատից դեպի դուրս տերևանման ելուստ չէ, միրհաբի նման ելուստը դեպի ներս է ուղղված: Ի հակադրություն ապսիդների մեծամասնության` որմնախորշի հիմքից բավական բարձր է: Չնայած որ գործառույթն ամբողջությամբ հայտնի չէ, ասում են, որ որմնախորշի մեջ մի գահ է տեղադրվել, որտեղ նստել են Հոռոմոս այցելած Անիի կուսակալը կամ էլ արքեպիսկոպոսը: Հնարավոր է, որ օգտագործված լինի նաև որպես խորանի ապսիդ կամ էլ սուրբ մասունքների ցուցադրության վայր: Որմնախորշի կենտրոնում մի խաչքար է եղել: Որմնախորշը շրջապատված է եղել շատ զարդաքանդակված «Solomonic» ոլորուն սյուներով: Կողքի պատերին փորագրված են եղել բազմաթիվ խաչեր:

Առյուծի դամբարան

Խմբի երրորդ շենքը մյուս երկուսի համար եղել է մուտք: Հայտնի է եղել որպես Առյուծի դամբարան: Համաձայն մի արձանագրության` կառուցվել է 1277 թ.:

Ճարտարապետության տեսանկյունից մատնանշում է վանքի մյուս շինությունների և (բացառությամբ Առաքելոց եկեղեցու սրահի) Անիի` մեր օրեր հասած շինությունների էական տարբերությունները: Տանիքը իրենց վրա են կրում պատերից ուղղահայաց անկյամբ դուրս եկող և կենտրոնում սենյակի գագաթին հատվող զուգահեռ կամարները: Կամարների հատումը առաստաղի վրա ստեղծում է փեթակավոր կամարակապ քառակուսի հատված, որը ծածկում է ակնապատուհանի վերևը: (Ցավոք ձեռքիս տակ նկար չկա):

Գլխավոր համալիրից դուրս գտնվող կառույցները

Երեք եկեղեցի

1. Սուրբ Գևորգ եկեղեցու հարավարևմտյան անկյունը

2. Սուրբ Մինաս և Սուրբ Գևորգ եկեղեցիները

Գլխավոր համալիրի ներքևում և հյուսիսում` գետի չորացած հունով շրջապատված բարձր հարթակի վրա, երեք եկեղեցի կա: Այս եկեղեցիներն ավելի հին են, քան համալիրի մեջ գտնվող մյուս կառույցները, միգուցե նաև վանքի նախնական վայրը այս տեղն է եղել:

Հին նկարներում երևում է, որ սրանց շրջակայքը շրջապատված է եղել խաչքարերով և այլ հուշարձաններով, որոնցից և ոչ մեկը չի մնացել: Արևմուտքից արևելք հերթականությամբ Սուրբ Մինաս, Սուրբ Գևորգ եկեղեցիները և Աշոտ թագավորի մատուռն է:

Սուրբ Մինասի և Գևորգի եկեղեցիներ

Նախագծի տեսանկյունից այս երկու եկեղեցին գրեթե նույնն են, հասարակ գործարանային արտադրամասի է նման: Ճարտարապետական տեսանկյունից այս երկու եկեղեցին պատկանում են ուղղանկյուն «գմբեթավոր սրահ» տիպին:

Սուրբ Մինաս եկեղեցու կառուցման թիվը հայտնի չէ, սակայն 986 թ. թվագրված մի արձանագրություն կա, որտեղ նշվում է, որ մրգերի այգին նվեր է վանքին: Գմբեթի և ճակատի մեծ մասը հավանաբար երկրաշարժից ավերվել է: Սուրբ Գևորգ եկեղեցին Սուրբ Մինաս եկեղեցուց մի քիչ ավելի մեծ է: Գմբեթի և ճակատի մեծ մասը կրկին երկրաշարժից ավերվել է: Համաձայն մի արձանագրության` 989-1120 թթ. Անիում իշխած Գագիկ թագավորն է կառուցել:

1. Սուրբ Գևորգ եկեղեցու արևմտյան ուղղանկյուն տանիքի նախշերը

2. Խաչքարերից երկուսը

3. Առաստաղի գծագրությունը

Ըստ արձանագրության՝ եկեղեցին վերջնական տեսք է ստացել Գագիկի մահից հետո: Եկեղեցու ներսը ներկվել է (հնարավոր է հետագայում), ապսիդում որմնանկարների հետքեր են երևում: Մուտքը հարավային ճակատից է: Հին նկարներից տպավորություն է ստեղծվում, թե մուտքի առաջ պարիսպներով շրջապատված բակ է եղել:

Աշոտ թագավորի մատուռը և գերեզմանը

Սուրբ Գևորգ եկեղեցու արևելքում փոքրիկ, միանավ, կամարապատ, կիսաշրջանաձև ապսիդ ունեցող մատուռի ավերակ կա: Կանգուն են միայն հյուսիսային և արևելյան պատերը:

Որոշ ժամանակ մատուռի հարավարևմտյան անկյունում Աշոտ թագավորի արձանագրությամբ (թվագրված 977 թ.) հուշարձան է եղել: Ենթադրվում է, որ այն Աշոտ 3-րդի (953-977 թթ.) գերեզմանն է: Արևելյան անկյունում գտնվող քարե կառուցահատվածը, հնարավոր է, խաչքարի հիմք է: Այս գերեզմանի արևելքում մեկ այլ գերեզման է եղել, որը ենթադրվում է, որ Աշոտի կնոջ` Խոսրովանուշի գերեզմանն է:

1. Հին լուսանկար, որտեղ պատկերված է Աշոտ թագավորի գերեզմանը: Գավազանով մարդը հայ նկարիչ Մարտիրոս Սարյանն է:

2. Սուրբ Աշոտի մատուռ. գերեզմանը տեղում չէ:

Աշոտ թագավորի գերեզմանը կանգուն է եղել մինչ 1920 թ.: Իսկ այսօր գերեզմանից հետք անգամ չի մնացել: Աչքի առջև ունենանլով այս գերեզմանի խորհրդանշանական և պատմական կարևորությունը և այն, որ ամբողջությամբ ավերվել է, ինքներդ ձեզ չեք կարող չմտածել, որ այս ավերածությունը թուրքական իշխանությունների կողմից ղեկավարվող քաղաքական նպատակ չի հետապնդում:

Հաղթանակի կամար

Անիի ճանապարհի կողքին վանքին նայող, հետաքրքրական, աննման մի շինության ավերակ կա, որը հայտնի է որպես Հաղթանակի կամար: Այն բաղկացած է ուղղանկյուն հենարանի ձևով բավական մեծ երկվորյակ աշտարակներից: Ներքևի գծագրի օրինակով:

Աշտարակները կամարի տակի ճանապարհից բարձր մակարդակով շարունակվել են: Երկուսի գագաթին էլ մեկական գմբեթավոր փոքրիկ մատուռ է եղել: Կապը դեպի մատուռ և կամարի տակի ճանապարհի անցում դուրս եկող աստիճաններ ապահովել են նաև երկու աշտարակի տակի դռները:

1. Կամարի այսօրվա վիճակը

2. Աշտարակի հին լուսանկար

3. Մոտիկից հայացք աշտարակներից մեկին

Աշտարակներից մեկի վրայի արձանագրությունը պատկանում է 1102 թվականին, այսինքն՝ կամարը հավանաբար կառուցվել է Բագատունիների ժամանակաշրջանում: Մինչ 1920 թ. կառույցը լավ վիճակում էր: Մեր օրեր ոչինչ չի հասել:

http://www.virtualani.org/horomos/turkish.htm
http://www.virtualani.org/horomos/turkish2.htm
http://www.virtualani.org/horomos/turkish3.htm