ԵՐԶՆԿԱ

ԵՐԶՆԿԱ, Երեզ, Երիզա, Արզնկա (արաբական աղավաղմամբ` Արզինջան, թուրքերեն` Էրզինջան). քաղաք Արևմտյան Հայաստանում՝ Եփրատի աջ ափին, Էրզրումի նահանգի Երզնկա գավառի կենտրոնը: Հիշատակվում է դեռևս մ.թ.ա. VIIIդ. ուրարտական սեպաձև արձանագրություններում: Համապատասխանում է Բարձր Հայք նահանգի Եկեղյաց գավառի Երիզա ավանին, որտեղ գտնվել է Անահիտ աստվածուհու հեթանոսական տաճարը:

Հայաստանի առաջին բաժանմամբ (387թ.) անցել է Բյուզանդիային, դարձել Արշակ Գ թագավորի գահանիստը: VIIդ. Երզնկան զավթել են արաբները: IXդ. վերջից Երզնկան գտնվել է Բագրատունիների թագավորության կազմում, որի անկումից հետո ընկել է զանազան նվաճողների տիրապետության տակ:

Մեծապես տուժել է հաճախակի կրկնվող երկրաշարժերից, իսկ 1784թ. հուլիսի 30-ին՝ գրեթե հիիմնահատակ ավերվել: Վերաշինվել և նոր ծաղկում է ապրել XIXդ.: Միջնադարյան Երզնկայում ծաղկել են արհեստներն ու առևտուրը, ընդօրինակել են բազմաթիվ ձեռագրեր:

1830-60-ական թթ.` մոտ 15 հազար հայ բնակչություն: Զբաղվում էին հիմնականում արհեստներով և առևտրով: Համաշխարհային ճանաչում էին գտել Երզնկայի հմուտ պղնձագործների պատրաստած բարձրարվեստ ջրամանները, ինքնաեռները, ափսեները: Հայտնի էր նաև բարձրորակ բամբակյա կտավը:

1850թ. Երզնկայի հայերը ունեին վարժարան, 1886թ.՝ 8 դպրոց (Ներսես Հայրապետի գիշերօթիկը, Ընկերական, Կենտրոնական, Երզնկյան, Արամյան, Նարեկյան և այլն)` 1500-1600 աշակերտով, XXդ. սկզբին` մանկապարտեզ (250-300 երեխա): 1909թ. Երզնկայում գործում էր ՀԲԸՄ մասնաճյուղը, մոտ 500 անդամ ուներ Եկեղյաց կրթասիրաց միությունը: 1909թ Երզնկայում լույս է տեսել «Արդի» շաբաթաթերթը, 1909-11թթ.՝ «Արոր» ամսաթերթը: Հայերն ունեին 5 եկեղեցի (Ս.Նշան, Ս.Երրորդություն, Ս.Սարգիս, Ս.Փրկիչ, Ս.Աստվածածին): Ս.Նշան եկեղեցում (ըստ ավանդության՝ հիմնադրել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը) թաղվել է Հովհաննես Երզնկացին (1230-1326թթ.):

Երզնկայի բերդը կառուցված էր կոփածո քարերով և շրջափակված էր մոտ 9,5 մ բարձրությամբ, 2,5 մ. լայնությամբ աշտարակավոր պարիսպով:

Երզնկայի հայերը զգալի կորուստներ են կրել 1895-96թթ. հայկական կոտորածների ժամանակ: 1915թ. մայիսին 15 հազար հայեր բռնությամբ տեղահանվել են և գրեթե լիովին բնաջնջվել են Կամախի կիրճում: Սակավաթիվ փրկվածներն ապաստանել են մոտակա լեռներում և անտառներում:

1916թ. հուլիսի 12-ին ռուսական զորքերը գրավել են Երզնկան: 1917թ. դեկտեմբերի 5-ին Երզնկայում զինադադար է կնքվել Անդրկովկասյան կոմիսարիատի և թուրքական հրամանատարության միջև: Խախտելով զինադադարը` թուրքական զորքերը 1918թ. փետրվարին վերագրավել են Երզնկան, որտեղ ապաստանած մոտ 4 հազար հայերը նահանջող կամավոր ջոկատների հետ թողել են քաղաքը:

Այժմ Երզնկան (Էրզիջան) Թուրքիայի համանուն իլի վարչական կենտոնն է: 61 հազար բնակչություն (1975թ.): Ունի տեքստիլ, սննդի արդյունաբերություն:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995: