Տիկին, վե’ր կաց, տես` ով է եկել

Թուրքիան իր էթնիկական, կրոնական, դավանական և մշակութային արժեքային համակարգով խնդրահարույց երկիր է թե’ Միջին Արևելքում և թե’ Բալկաններում: Քրիստոնյա, մուսուլման, ալևի… կրոնական խմբերով հասարակությունն ինքնին բևեռացված է, այստեղ տիրապետող է ֆեոդալական արժեքային համակարգը, մարդիկ բլոկների բաժանվելով` ոսկրացել են: Այնինչ, արդյունաբերական հեղաշրջումները վաղուց ավարտին հասցրած այնպիսի երկրներում, ինչպիսիք են` եվրոպական պետությունները, այսօր չեն հանդիպում էթնիկական ինքնության խնդիրներ և կրոնական խմբերի միջև բախումներ: Չկան, որովհետև մեզանից հարյուրամյակներ առաջ քրիստոնյաները ևս կրոնական հողի վրա բախումներ են ունեցել իրար մեջ, տեղի են ունեցել կաթոլիկ-ուղղափառ պատերազմներ: Եվ այդ ժամանակաշրջանն այլևս անցյալում է: Այն դեպքում, երբ մարդիկ չեն վարանում ռումբերով իրենց պայթեցնել` դրախտ ընկնելու հավատքով, Եվրոպայի եկեղեցիներում զվարճանքի միջոցառումներ են կազմակերպվում: Եվ դրանք փակ են, քանի որ մարդ չի այցելում այնտեղ:

Նոր հարյուրամյակի սկզբին 500 տարվա պատմություն ունեցող Օսմանյան Կայսրությունն այլևս սկսեց ճաքեր տալ և կորցնել իր բոլոր շուկաները: Բալկաններից մինչև Միջին Արևելք ձգվող այս կայսրությունը, որի դռները հասնում էին մինչև Ավստրիա, երբ սկսեց հետընթաց ապրել, անցավ նախքան իր գոյությունն էլ այս տարածքներում ապրած հայերին ոչնչացնելու ծրագրի իրագործմանը:

Հայեր, հույներ, ասորիներ… բոլոր հալածյալ ժողովուրդները արյունարբու կերպով աքսորվեցին իրենց հայրենիքից և կոտորվեցին: Ոչնչացվեցին: Եթե հայացք գցենք պաշտոնական թվերին, ապա կտեսնենք, որ 1 ու կես միլիոն բնակչությունից այսօր մնացել է ընդամենը 70 հազարի մոտ թվով հայ փոքրամասնություն:

Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ղեկավարները այդպիսով իրականացրեցին պատմության մեջ առաջին և ամենաարյունոտ ցեղասպանությունը: Այս կոտորածների մեջ կարևոր դեր խաղաց նաև գերմանական իմպերիալիզմը: Գերմանացիներն աջակցեցին Թալեաթ-Էնվեր-Ջեմալ եռյակին, քանի որ նրանք նպատակ ունեին տիրել այս վայրերին: 1915 թ. հայկական տեղահանությունն իրականացրած երիտթուրքերը Անատոլիան մաքրեցին հույներից և հայերից: Դարձան այս հողերի միակ ներկայացուցիչը: Թուրքիայի պաշտպանության նախարարը բացթողում արեց` ասելով հետևյալ ճշմարտությունը. «Եթե հայերն ու հույները չոչնչացվեին, չէր լինի այսօրվա մեր ազգային պետությունը»:

Մեծ եղեռն իրագործվել է ոչ միայն հայերի մայր հողի վրա, այլ նաև` Թրաքիայում, Իզմիրում, Ստամբուլում, Ադափազարում… Առանց այդ էլ հայկական հողերում մինչև իսկ օրորոցի երեխաներին ոչնչացրեցին: Այսօր, թեև ուշացումով, բայց սկսել են կամաց-կամաց ջրի երես դուրս գալ ամեն մի նահանգի, թաղամասի, տան ողբերգական պատմությունները: Մինչ վերջերս անհնար էր դրանց մասին խոսել, գրել, տեղահանությունը հիշատակել: Փաստերն սկսել են ի հայտ գալ` վկաների և փաստաթղթերի միջոցով: Ինչքան էլ արգելքներ, ստեր, խոչընդոտներ են եղել, ոչ ոք չի կարողացել ճշմարտությունը կոծկել:

Մարդիկ մեկ գիշերվա մեջ բռնի ուժով դուրս են հանվել իրենց տներից` անտեղյակ, թե ուր են տարվում: Կողոպուտի են ենթարկվել տները, արժեքավոր իրերը, գույքն ու ունեցվածքը: Նրանք լքել են ամեն ինչ և ճամփա ընկել: Ոմանք մահացել են ճանապարհին, ոմանք երեխայի հետ նախընտրել են մահը` բռնությունից ազատվելու համար: Կատարվել են հավաքական սպանություններ: Նրանց նետել են լեռներից: Գետերը ներկվել են կարմիր արյամբ: Եղել են նաև իրենց հարևանի մոտ ապաստանածներ: Կամ էլ պատահել են այնպիսիք, ովքեր իրենց փոքրիկներին հանձնել են մուսուլման հարևանին: Փոխել են իրենց անունները, ինքնությունը, կրոնը` ողջ մնալու համար: Բարձրաստիճան սպաները, փոքր աղջիկ-տղա երեխաներին վերցնելով, որպես մուսուլման են մեծացրել նրանց: Ոմանց վերցրել են` իրենց հարեմը հարստացնելու համար: Նմանատիպ փորձնական շրջաններ էլ են եղել, բայց պետք է ընդունել նաև շատ արժանավոր այն մարդկանց առկայությունը, ովքեր ամեն տեսակի անմարդկային, վայրագ բռնությունների և սպանությունների դեմ պահպանել են իրենց մարդկային դեմքը և կյանքի գնով տեր կանգնելով հայերին` պահել նրանց, տեր եղել հայերի երեխաներին: Պատմությունն ականատես է եղել նաև նման դեպքերի: Գրվել են նաև նրանց «պատմությունները»:  

Այս կամ այն կերպ ողջ մնացածներն այլընտրանք չունեին` մուսուլման մնալուց բացի: Նրանք այդ կերպ են մեծացել: Փոխել են իրենց անունները: Փոխվել է նրանց ողջ կենսակերպը: Նման մարդկանց Անատոլիայում անվանել են «դյոնմե/շրջված հայեր», «թրից փրկվածներ» կամ «ծառաներ/աղախիններ»: Նրանք իրենց տներում իրական էությամբ ապրող, սակայն դրսում այլ կերպ ներկայանալ հարկադրված մադրիկ էին: Գոյություն ուներ շրջապատի ճնշում: Այդ բառերը չէին ընկալվում` որպես վիրավորանք: Մենք հանդիպում ենք այնպիսի մարդկանց, ովքեր գաղտնի են պահել իրենց ինքնությունը, ապրել մինչ մեր օրերը, և այլևս վերջին շունչը փչելիս միայն պատմել իրենց երեխաներին ու թոռներին, որ հայ են եղել, որ դավանափոխ են եղել կամ ամուսնացել` կոտորածից փրկվելու համար:

Ահա նման դեպքերից մեկն էլ տեղի է ունեցել Ստամբուլում: Մի հայ ընտանիքի դուստրը եղող ՍՈՆԱՅ ՕԳՄԵՆԻՆ սիրահարվել է մուսուլման դարձած ԶԵՔԵՐԻԱ ՎՈՒՐԱԼԸ: Թեև ընտանիքը դեմ է դուրս եկել նրանց միությանը, սակայն զույգը որոշել է ամուսնանալ: Նրանք գաղտնի պսակվել են: Սովորաբար թուրքին աղջիկ չեն տալիս, ոչ էլ վերցնում են: Դրա համար էլ աղջկա ավագ եղբայրը զենքով սպանել է թե քրոջը և թե փեսային: Այս ցավալի և դրամատիկ դեպքի տակից դուրս եկավ Տեղահանության դեպքը. փեսայի` ԶԵՔԵՐԻԱ ՎՈՒՐԱԼԻ պապերը 50-60 տարի առաջ քրիստոնյա են եղել: 1915 թ. Մեծ եղեռնի տարիներին փրկվելու համար մուսուլմանի ինքնություն էին ընդունել և այդ կերպ ազատվել մահից: Թեև շրջապատում նրանց մահմեդական էին կարծում, սակայն նրանք տանը խոսում էին հայերեն: Ցավոք, հենց սա է Թուրքիայի իրականությունը…

Թուրքական պատմագիտական ընկերության նախագահ ՅՈՒՍՈՒՖ ՀԱԼԱՉՕՂԼՈՒՆ հայտարարել էր, թե Թուրքիայի կրոնափոխ հայերի ցանկը գտնվում է պետության ձեռքի տակ: Ոչ ոք հենց այնպես, առանց որևէ պատճառի չի կարող իր էությունից ու կրոնից հրաժարվել: Նա դա կարող է անել միայն ճնշումների և բռնության տակ: Յ. Հալաչօղլուն ասաց, թե հավատափոխ հայերի թիվն այսօր կազմում է մոտ 500 հազար, բայց չհամարձակվեց պարզաբանել, թե ովքեր են նրանք: Թուրքիայի գլխավոր շտաբի Տիեզերական սենյակում գրանցված գաղտնի արխիվը բացահայտելն անցնում էր նրա գծած սահմանները: Որքանով որ հայտնի է հասարակայնությանը, որոշ նահանգների ծպտյալ հայերի թիվն ու պաշտոնական դրությունը հետևյալն է.

Դիարբեքիր (Տիգրանակերտ)` 1000 ընտանիք, ովքեր գրանցված են որպես քուրդ և ալևի, Մալաթիա` 3655 ընտանիք, ովքեր գրանցված են որպես քուրդ և ալևի, Կայսերի (Կեսարիա)` 5000 ընտանիք` որպես թուրք, Էլազիգ (Էլազիզ)` 1000 ընտանիք` որպես քուրդ և ալևի, Վան` 4000 ընտանիք` որպես քուրդ, Թունջելի (Դերսիմ)` 2000 ընտանիք`որպես քուրդ և ալևի, Սիիրթ (Սղերդ)`1200 ընտանիք` արաբ և քուրդ, Շանլըուրֆա` 3500 ընտանիք` քուրդ և արաբ, Հաթայ (Անտիոք)` 1100 ընտանիք` արաբ, Բիթլիս (Բաղեշ)` 200 ընտանիք` քուրդ, Էրզրում (Կարին)` 3000 ընտանիք` քուրդ, ալևի և թուրք, Էրզինջան (Երզնկա)` 1300 ընտանիք` ալևի ու քուրդ, Սվաս (Սեբաստիա)` 2000 ընտանիք` քուրդ և ալևի, Քահրաման Մարաշ` 3000 ընտանիք` քուրդ և ալևի, Ադըյաման` 1600 ընտանիք` քուրդ, Ադանա` 2000 ընտանիք` քուրդ, արաբ և ալևի:

Այսօր կրոնափոխ հայերի ենք հանդիպում թե’ պետական-պաշտոնական շրջանկաներում` պատգամավորներ, նախարարներ, դասախոսներ… թե’ հասարակ մարդկանց շրջանում: Մարդը երբ ծնվում է, անմեղ է լինում: Նա չի ունենում կրոն կամ ազգություն ընտրելու հնարավորություն: Մարդուն ձևավորում են ժամանակն ու հասարակական պայմանները: Բոլորի կողմից ճանաչված ու հայտնի անձինք, տաբուները ջարդելով, առանց վախենալու և քաշվելու հայտարարել էին, որ իրենց ընտանիքի անդամներն անցյալում հայ են եղել: Հայ էր փաստաբան Ֆեթհիյե Չեթինի մորական տատը: Նա հայտնի էր Սեհեր անունով, սակայն պարզվեց, որ նրա իրական անունը Հերանուշ էր եղել: Մի՞թե հայ չէր նաև «Հյուրրիյեթ» օրաթերթի լրագրող Բեքիր Ջոշքունի մեծ մայրը: Չէ՞ որ նա դրամատիկ կերպով ներկայացրել էր այդ պատմությունն իր հոդվածներից մեկում: Դարձյալ հայ չէ՞ր Վանի որբանոցում մեծացած ժողովրդական երաժիշտ Ռուհի Սուն: Չդատապարտվե՞ց մահվան, երբ իրեն թույլ չտվեցին արտասահման գնալ, ուր ուզում էր մեկնել` բուժման նպատակով: Նմանապես մարդ մնա՞ց, որ չիմանա, թե 10-րդ Կրոնական գործերի վաքըֆի նախագահ Լյութֆյու Դողանը եղբայրական կապ է ունեցել Պոլսո հայոց պատրիարք Շնորհք Գալուստյանի հետ: Սաբիհա Գյոքչենը որդեգրվել էր Աթաթուրքի կողմից: Բայց չէ՞ որ վերջերս նրա ազգականներն ի հայտ էին եկել և հայտարարել, թե Ս. Գյոքչենի իրական անունն է Հաթուն Սեմերջիյան, որ իրենք նրան որպես հարազատ են ընդունում: Դրա հետևանքով Հրանտ Դինքը պետության ձեռքով չպատժվե՞ց: Դրանք միայն հայտնի կամ անհայտ օրինակներն են…

Չեմ կարող չներկայացնել մեկ այլ դեպք: Ուստա Հակոբը վաղուց գյուղից գաղթել է Ստամբուլ: Քանի որ չի կարողնաում դիմանալ իր հայրենի հողի կարոտին, գյուղ է գնում` ամառային արձակուրդն այնտեղ անցկացնելու համար: Զբոսնում է կենտրոնում, արհեստավորների միջոցով կարոտն առնում: Շրջում է այն փողոցներում, որտեղ անցել է իր մանկությունը: Եկեղեցին է որոնում, բայց չի գտնում այնտեղ, որտեղ գտնվում էր: Նախկին ծանոթներից ոչ ոքի չի հանդիպում: Օրվա խոնջությունը հաղթահարելու համար ուզում է մի սրճարան մտնել` թեյ խմելու: Բոլորը, բնականաբար, հավաքվում են նրա գլխին և սկսում զրուցել: Ամեն մեկն իր տուն է հրավիրում ուստա Հակոբին` ընթրելու: Ուստա Հոկբը չի կարողանում մերժել թաղամասի հոջայի համառ պնդումներին և խոսք տալիս նրա տուն գնալ` երեկոյան ընթրիքի:

Երեկոյան ընթրիքին հանդիպում են հոջայի տանը: Նստում են: Հոջան հետևյալ հայերեն խոսքերով է դիմում իր կնոջը, որպեսզի վերջինս սեղան պատրաստի. «Տիկի’ն, հյուր եկավ»: Ուստա Հակոբն ապշահար է լինում, ապա «բարև» ասում, և երկար զրույցի են բռնվում: Հոջան խոստովանում է իր իրական ինքնության մասին: Հազիվ է զսպում արցունքները…

Սա ընդամենը մի օրինակ է` բազմաթիվ գրքերից և նկարահանված ֆիլմերից… տեղը գալու դեպքում ավելի խրատող կարող է լինել: Հրանտ Դինքն իր վերջին աշխատություններում շատ էր անդրադառնում իսլամացած հայերի խնդրին, որովհետև, թեկուզ և փոքր, բայց մի ճար էր փնտրում իրենց ինքնության մասին տեղեկանալու, իրենց ազգականներին որոնելու նպատակով ամեն օր «Ակօս» շաբաթաթերթի խմբագրություն եկող մարդկանց հոգսերը թեթևացնելու համար: Սակայն դա դժվարին աշխատանք էր: Այն տաբու էր: Տաբու, որը ջարդելը բոլորովին էլ դյուրին չէր լինելու: Ինքնության ճգնաժամն իր հետ բերելու էր նաև սոցիալական ալեկոծություններ: Այդ պատճառով պետությունը սեփական մնայունության համար երբեք չի հրապարակի, թե ով ինչ է, բայց ճշմարտությունները ոչ մի դեպքում չեն կարող կոծկվել: Պատվարժան, ազնիվ, մտավորական մարդիկ ամեն գնով բացահայտելու են ճշմարտությունները:

 http://www.kaypakkaya-partizan.org/hanim-kalk-bak-kim-geldi-daniel/